Жоспарлы экономикадан нарыты экономикаа кшуді негізгі баыттарын крсетііз

азастан Республикасыны 1995-2005ж.ж. аралыындаы экономикасыны даму жадайыны талдау жасау азіргі кездегі зекті мселелерді біріне жатады, йткені туелсіздігімізді аланнан кейінгі жылдары елмізді экономикасы тмен лдырап, тек 1995 жылдан бастап ана ол бірте-бірте ктеріле бастады, ал 2005 жылы еліміздегі жалпы ішкі нім клемі 1995 жылмен салыстаранда екі есе сті. Міне, осындай дрежеге жету шін андай жмыстар жргізілді жне экономикамызды дамуыны басты баыттары андай болды деген сраа жауап беру шін осы жмыста кптеген статистикалы мліметтерге талдау жасалынып, ел экономикасы дамуыны басты себептерін айындау азіргі уаытта те ажет.1.1 Нарыты экономикаа туді негізгі баыттары.Баса республикалар сияты азастанны да нарыа баытталан экономика руа бет аланына он жылдан да асты. Брыны жоспарлы экономиканы нарыты экономика тріне алмастыру экономиканы барлы салаларында дерлік жргізілді. Клемі мен тередігі жнінен брын болып крмеген леуметтік – экономикалы жне саяси дадарыстан елімізді алып шыу жолында крделі істер атарылуда. Бізді халымыз кшпелі экономиканы ауыртпалыы мен бейнетін бастан кешіруде. азастан ТМД-ны баса елдері сияты нарыа бет алан экономика жолына 1992 жылды атарында ая басты. Нарыты экономикаа ту барысында азастана зара ттасып жатан екі міндетті шешу ажет болды:экономиканы тратандыру жне оны тамыры тереге кеткен дадарыстан шыару;нарыты атынастарды ру жне дамыту; азастан зіні іс жзіндегі жеке дара экономикалы саясаты мен з реформасын зіні лтты валютасын енгізгеннен со 1994 жылдан бастап ана жргізе бастады. Осыдан кейін ана кіметтен лтты банкті экономикалы саясаты азды-кпті ажетті дйектілікке жне алдын-ала болжауа ие болды. кінішке орай, 1992 жылы мамырда реформаны абылданан стратегиясынан бас тартан со келесі жылдар аса асындаан жне шапылаан инфляция, ндірісті лдырауыны су жне трындар мір дегейіні шапша тмендеу жылдарына айналды. 1.2 азастандаы нарыты атынастарды дамуы.азастан бгінде егеменді туелсіз мемлекет. оамда леуметтік, саяси жне экономикалы реформалар жріп жатыр. за мерзімді масаттар з нтижелерін зірге бере оймаса да оны айсыбір баыттары бойынша жетістіктерге ол жеткізудеміз. Республика экономикасы да тратана бастады. Бгінде саяси жне экономикалы жйе млде згеше.орыта келгенде, 1995-2005ж.ж. аралыында елімізді экономикасында едуір оды згерістер боланын байауымыза болады. КСРО тарап, брыны оны рамында болан 15 одатас республикалар ыдырап кеткен со, брыны шаруашылы атынас зіліп, экономикамызтмен арай лдырап кеткен еді. 1991-1995ж.ж. аралыында республика экономикасын ктеру шін кптеген баытта жмыстар жргізілді. Мемлекет арнайы нарыты экономикаа туді басты баыттарын айындап, сол баытта ел экономикасын ктеруде іс-шаралар жзеге асырылды. 1995 жылдан бастап республика экономикасыны бір шама жоарлаандыы байалды. Оан басты себеп мемлекет мемлекет меншігінде болан барлы нерксіп орындары мен ауыл шаруашылыы жымдарын (колхоздар мен совхоздар) жеке меншікке айналдырып, шетел инвистицияларын тарту..2030жыла арай азастан зінен-зі ктеріле алмайды. Ол республика халыны ажырлы ебегі арылы ана дамыан елдер атарына осыла алады.

46Индустриалды-инновациялы дамуды мемлекеттік бадарламасы, оны жзеге асыруды алашы табыстарын талдаыз«азастан - 2030» стратегиясын жзеге асыруды соы жылдары, экономиканы сатылы дамуы адам басына орташа табысты екі есе лайтуа ммкіндік берді. Стратегияны кптеген санды параметрлері мезгілінен брын орындалып болды. Осыан байланысты, сонымен атар ауіпсіздікті сапалы жаа сипатына байланысты, ел басы «азастан - 2050» стратегиясын дамуды жаа векторы трінде анытады.
«Мен кіметке демелі индустриалды-инновациялы дамуды 2015-2019 жылдара екінші бесжылды жобасын деуге бірнеше тапсырыстарымды бердім», - деді президент.Бадарлама зіне тріздес табысты жзеге асырылан осыдан брын ткен бесжылдыты логикалы жаласы болып табылады. Жаа бадарламаны басты масаты – ртараптандыру мен ндіру саласындаы мемлекет бсекелестігін арттыру. нерксіп саясатыны кезе-кезеімен дамуы масатында аымдаы жылды 1 тамызында азастан Республикасы Президентіні №874 Жарлыына сйкес 2015-2019 жылдара арналан Мемлекеттік индустриалды-инновациялы бадарлама бекітілді. азастан Республикасыны 2015-2019 жылдара арналан индустриалды-инновациялы даму мемлекеттік бадарламасы (рі арай Бадарлама) за мерзімді «азастан-2050» Стратегиясыны басымдыына, азастан Республикасыны 2020 жыла дейінгі «Экономиканы ртараптандыруды жеделдету» Стратегиялы даму жоспарыны маызды баыттарын жзеге асыруа, азастанны дамыан 30 мемлекетті атарына кіру Концепциясына, сондай-а шетелдік инвесторлар Кеесіні азастан Республикасыны Президентімен ткен XXVI пленарлы отырысында Мемлекет басшысыны тапсырмасы жне азастан Республикасыны Президентіні 2014 жылды 17 атарында азастан халына жолдаан «азастан жолы – 2050: бір масат, бір мдде, бір болаша» Жолдауыны даму шеберінде жасалан. Индустриалды-инновациялы даму стратегиясын іске асыруды алашы табыстары: «30 корпоративтік кшбасшы» Бадарламасы азастан экономикасын жаа сипатта ала бастырудаы басты адамдарды бірі болып табылды. йткені, ол — ішкі жалпы німні, негізгі капитала осылатын инвестициялар мен экспортты рылымын згертуге жадай жасайтын экономиканы жаырту мен ртараптандыруды басты ралы. Бадарлама екі баыттан трады. Оны біріншісі, мемлекетті олдау шаралары арылы — бизнесті ірі инвестициялы жобаларды жзеге асыруа деген бастамашылыы, екінші баытта — мемлекет бизнесті тарта отырып бсекеге абілетті, сырта шыаруа бадарланан тауарлар мен ызметтерді анытайды. азастанды тауарларды халыаралы нарыа шыуын амтамасыз ететін ндірістер бойынша жобаларды жзеге асырады.2008 жылдан бастап бірінші баыта атысты іс-шаралар жоспары белсенді жзеге асырылуда. Болашаы жо дегендерді жобадан алып тастау шін серпінді жобалара талдау жасалынып, оларды ккейкестілігі айындалды. Осындай жмыстарды нтижесінде жалпы ны 54 миллиард, АШ долларын райтын 45 серпінді жобаны базалы тізімі алыптастырылды. Оларды ішінде 36 миллиард долларды райтын 28 ндірістік жне 18 миллиард долларды райтын 17 инфрарылымды жобалар бар. лемдік аржы дадарысына байланысты орын алан барлы иыншылытара арамастан, 2008 жыл азастан индустриясы шін табысты болды. Жыл ішінде жалпы ны 194 миллиард тегеден асатын 126 инвестициялы жоба пайдалануа беріліп, 10237 азастандыты жаа жмыс орындарымен амтамасыз етті. 2009 жылы барлы 14 облыста жне Алматы аласында жалпы клемі 114 миллиард тегені райтын 16 индустриялы жоба іске осылды.

47. ЭКСПО-2017 ткізуді азастан шін маыздылыыЕХРО-2017 крмесіні «Болашаты энергиясы» таырыбы е здік лемдік энергия сатау технологиясын, кн, жел, теіз, мхит жне термалды су трізді бгінде бар баламалы энергия кздерін пайдалануда жаа зірлемелер мен технологияны пайдалануа ммкіндік береді. Астана осы саладаы е здік лемдік зірлемелер мен трендтер крсету шін тиімді алаа айналуы ммкін. Крме сондай-а елді ндірістік уаты мен ылыми базасын технологиялы жаырту жне экономиканы жйелі ртараптандыру шін уатты серпін береді. Мндай ауымды іс-шараны ткізу шаын жне орта бизнесті дамуына елеулі серпін береді. Крме елорданы крмелер объектілері рылысы мен инфрарылымына едуір жеке меншік инвестицияны тартуа ммкіндік туызады. Экспо 2017 азастанны елордасы Астана аласында Халыаралы крмелер бюросымен (ХКБ) йымдастырылатын Халыаралы крме. Крме 2017 жылды 10 шілде мен 10 ыркйек дейін аралыында теді. йымдастырушылармен тадалан таырып Future Energy (Болаша уаты) болып табылады.2011 жылы 10 маусымда Париждегі Халыаралы крмелер бюросыны (ХКБ) Бас хатшысы Винсенте Гонсалес Лоссерталеске азастан Республикасыны ресми тінімі тапсырылды. Сол сттен бастап бізді республикамыз Астанада ЕХРО-2017 крмесін ткізу жніндегі сайлау науанына ресми трыда кірісті.азастан шін маыздылыы Біріншіден, бл еліміз шін лкен абырой болма. Ауымы жаынан Олимпиада ойындары мен лемдік футбол чемпионатынан кейінгі орында тран крмені ТМД кеістігінде тыш рет азастан ткізгелі тр. Бл бізге берілген сенім квотасы м Елбасыны дрежесін сыйлау болса керек. рі сырты саясаттаы табысымыз бен елді біріктіріп, ттастыра тсетін уаытты нышан. Екіншіден, Астанаа 3 айды ішінде 5 миллионны стінде адам келеді деп ктіліп отыр. Бл миллиондарды ішінде инвесторлар да, туристер-де, журналистер-де болады. Демек, азастана Апаратты шу, туристік ызыушылы м инвестициялы климат жаынан болсын, бл крме бден тиімді. шіншіден, крме Астананы инфрарылымына лкен серпіліс келеді. Жаа онайлер салынады, жаа жмыс орындары ашылады, жеіл рельсті трамвай жолдары салынып, сауда-сатты дамиды. Шаын жне орта бизнес ркендейді. Жне бл крме елдегі новаторлы рухты жануды, ылыма мтылуа лшыныс беруді таптырмас тетігі. Тртіншіден, Астана крмесіні бас таырыбы — «Болаша уаты». Жасыл технологияларды дамыту, балама уат кздерін табу мселесі зекті боп тран заманда 2017 жылы крме талай бастаманы іске асыру кілтіне айналады. Мысалы, 1939 жылы Нью Иоркте ткен лемдік крмеде Рузвельтті телеэкранда пайда болып, жиналандарды та алдыруымен лемде телевидение рістей бастады. Ал Эдисонны фонографы шінші Парих крмесінде танымал болып кетті. Ендеше, Астана крмесінде-де жаа технологиялар мен ылыми жетістіктерді баы жанып кетеді деп білеміз. Бесіншіден, ЭКСПО-ны ткізу тарихына арасаыз, лкен крмелерді рметіне р ел зіні техникалы ммкіндігін паш ету шін сулет туындыларын салуа тырысан. Мысалы, алашы ЭКСПО-дан Лондонда Хрусталь сарайы алан еді, ол 1936 жылы ртке оранып кетті. Парижде Эйфель мнарасы, Брюссельде Атомиум, Монреальда Хабибат деген ерекше трын й кешені трызыланын таы білесіздер. Ендеше, Астана крмесінде-де сулет тарихына ялмай кіретін туындылар салынады деп сенейік. Алтыншыдан, крме тіп біткен со алан павильондарды біразы ылыми зертханалар, ылыми орталытар, зерттеу институттары ретінде олданылады. Бл туралы Сырты істер министріні орынбасары Рпіл Жошыбаев млімдеген болатын. Бл павильондарды негізінде «Зерттеу орталыы» рылып, оны «Назарбаев университеті» А-ына бекітіп береді [2]. «Елді дамуыны „жасыл“ жолына кшуіне Астанадаы алда тран „ЭКСПО-2017“ уатты серпіліс беруі тиіс. Астанада ылым мен техниканы здік лемдік жетістіктері сынылатын болады. Кптеген азастандытар біз ол созып отыран „болашаты энергиясын“ з кзімен кре алады» деді Елбасымыз

48. Мамандарды дайындауды ш дегейлі жйесін енгізу: бакалавр – магистр - PhD докторБілім беруді жетілдіруді негізгі масаты – бізді мамандарды лемдік талапа, бсекеге абілетті бола алатынына жадай жасау болып табылады. Сондытан, дние жзіндегі жоары білім жйесіні даму тжірибесін зерттеу жне лт­ты білім беру жйесін халыаралы сапа стандарттарыны талаптарына сйкестендіру бгінгі кнні крделі мселесі болып отыр.Бакалавриат-магистратура-док­торан­тура (Ph.D) арылы ксіптік ма­мандарды дайындауды ш де­гейлі жйесіні жмыс істеуі – оан жоары білім сатыларын стандарт­тауа негіз болатын, білім кредиттері жйесіне негізделген жаа техно­ло­гияны енгізуді талап етеді.Аталан кредиттік жйе бойынша кптеген еуропалы жне амери­ка­лы жоары оу орындары жмыс іс­тейтіні белгілі. Алдыы атарлы білім ордаларыны мамандар дай­ын­даудаы кпжылды тжірибесі білім рдісіні жаа сапасын жйелі трде алыптастыруа те ажетті рал болып табылады. Бізді университет, білім беру рдісі сапасыны ажетті дегейін іс жзінде амтамасыз ететін, оу рдісіне кредиттік жйені енгізуге арналан ылыми экспериментке белсенді трде атысуда.Кредиттік жйе білім беру рді­сіні демократиялыымен сипат­талады, ол рбір білімгерді суіне, ерекшелігі мен абілеттерін ескеруге ммкіндік береді. Жаа жйені не­гізгі артышылытарыны бірі тадау еркіндігі – білімгерлер, білім стан­дарттарыны мамандар дайын­дауды сапасына оятын талап­тарына сйкес келетін, білім алудаы зіні ерекшелігі мен алауына сай алып­тас­тыра алады. Осы жйені дамуы жалпы мемлекетті дамуы мен ай­ма­ты ерекшелікті ескеру арылы, ы­лыми білімні згеруіне байла­ныс­ты жаа пндер енгізіліп, білім­герлерді зі тадайтын пндер саныны кбеюімен байланысты екені белгілі.Кріп отыранымыздай, оыту­ды кредиттік жйесі білім беру рдісіне икемділікпен арауа лкен ммкіндіктер тудырады. Оны стіне енгізіліп отыран жйе аза­стан­ны дстрлі білім беру жйесіндегі н­дылытарды саталуына мм­кін­дік жасайтынын атап ткім келеді.Барлы жаа тірлік сияты, оы­туды кредиттік жйесі дстрлі жйені алыптасан тсініктеріні згеруін талап ететіні белгілі. Оу рдісіндегі білімгер мен оыту­шы­ны зара атынасы млдем зге­ре­ді. Білімгерді зіні жеке дайын­ды­ына кп уаыт бліп, оу рдісіне белсенді трде атысуы, оны жо­а­ры сапалы жне ала ойан ма­сат­а жетуге деген траты ызыушы­лыы болуын талап етеді. Осыны зі аылшын тілінен аударанда “сенім” дегенді білдіретін “кредит” сзінен туындап отыр. Сонымен, оытуды кредиттік жйесіне ту білімгер мен оытушыны ара­сын­да, жаа білімді игеру бары­сында, сенімді арым-атынасты алыптасуын талап етеді. Оыту­шы тек апарат кзі ана емес, ол білімгерді апаратты іздеп тауып, айта баалап, іс жзінде пай­далануа йретуі ажет. Сондытан оытушылар сабаа тындырымды дайындалуа кбірек уаыт бліп, зіні біліктілігін жоарылату жолында здіксіз ізденісте болуы тиіс.Оытуды кредиттік жйесіні таы да бір айта кететін тиімді ерек­шелігі – ол оыту бадар­ла­маларын халыаралы талаптара сай сйкестендіруге ммкіндік ту­ызып, білімгерлерді білімін баылау мен баалау шін наты крсеткіштер енгізген. Осыдан барып жас мамандарды халы­аралы ебек нарыына атысу ммкіндігі туындайды.лбетте, лтты білім жйесін реформалауды рдісі тек ана отанды жне шетелдерді білім саласындаы е здік жетістіктерін тиімді штастыра аланда ана нтижелі болары сзсіз.

49. азастандаы кші-он, демографиялы рдістер, халыты этникалы рылымындаы згерістерді баяндаызазастандаы леуметтік-демографиялы дерістер XX асырда азастан крделі демографиялы дамуды бастан кешті. асыр басында аза даласы трындарыны негізі кшпелі мал шаруашылыымен айналысатын ауыл адамдары болан ел тек асыр соында ана ала халы кпшілік болан мемлекетке айналды. аза халы талай «тар жол — тайа кешулерге» душар болды. Бл азан ткерісіне дейінгі жне одан кейінгі кезедердегі тарихи жадайлара тікелей байланысты. Патша кметіні азастана шаруалар мен скери-казактарды оныстандыру саясатыны жеделдете жзеге асырылуы, 1916 жылы лт-азатты озалысы мен азан ткерісінен кейінгі «Кіші азан ткерісіні» салдары, 1921-1922 жылдар, 1931-1933 жылдар аштытары мен 1941-1945 жылдардаы лы Отан соысыны зардаптары, дірісті ірі «алыптарын» трызу масатында республикаа жан-жатан мыдаан жмысшылар мен мамандарды келінуі, ты жне тыайан жерлерді игеру, «комсомолды бауырласты жолдамалар» нтижелері кілді ынжылтатын демографиялы ахуала еріксіз келіп тіреді. XIX асыр мен XX асыр басында жргізілген оныс аудару саясаты кезінен азастанны кейбір айматарында негізгі кпшілік болып орналасан орыс-казак келімсектеріні бдан кейінгі кезедердегі сіп-нуі мен республика айматарына орналасу ерекшеліктері де бгінгі туелсіз мемлекетімізде болып жатан лтаралы арым-атынастаы былыстарды астарын тсінуге з септігін тигізеді. XX асырда ткен демографиялы рдістерді ауымыны кедігі мен крделілігі азастан халыны сіп-ну тарихын зерттеуді ылыми жне оамды сраныса ие, зектілігі кшті екендігі еш кмн туызбайды. леуметтік-саяси, экономикалы рдістер республика халыны рамында, оны табии озалысы, кші-он процестері, леуметгік рылымы жне т.б. крсеткіштеріні згерістерінде демографиялы дадарыс сипатында крінді. Мысалы, 1937 жылы республика халы 1926 жылы санапен салыстыранда 1,3 есе, соны ішінде, азатар — 1,7 есе, украиндар — 1,6 есе, збектер — 1,9 есе, ырыздар — 2,1 есе, баса лт кілдері — 1,6 есе кемісе, елге сырттан оныс аудару саясатыны прменді жргізілуіне байланысты орыстар — 1,5 есе, немістер — 1,6 есе, татарлар — 1,1 есе кбейген. КСРО-даы халы саныны жоспарланан дегейден 11 миллиона кемдігін крсеткен 1937 жылы сана Кеес кіметіні 1917-1933 жылдары жргізген саясатыны демографиялы дадарыстара келгенінен хабардар етті. Сондай демографиялы дадарыс 1939-1959 жылдар аралыында да тті. 1939-1959 жылдарды аза тарихындаы ерекшелігі сонда, егер моол шапыншылыы кезінде аза халыны шыыны нсілдік бейнесін згертуге дейін жеткізіліп, жонар шапыншылыы кезінде 2/3-сі жойылып, ал, 1931-1933 жылдардаы ашаршылы кезіде 2,2 млн адамынан — жартысынан айырылса, 1939-1959 жылдар аралыында кеес кіметіні сыналап жргізген кші-он саясатыны нтижесінде, азатарды з жеріндегі лесі 29,8%-а дейін тмедеп, азастан халыны штен бірін де ра алмаан мшкіл жадайды бастан кешті. Н..Назарбаев 2003 жылды 3 суіріндегі азастан халына Жолдауында халы санын 2015 жыла дейін 20 миллиона жеткізу ажеттігіне баса назар аударды. «Тез арада етек жеімізді жимаса, те ауыр жадайа тап болуымыз ммкін» деген ескертуі елімізді экономикалы дамуы мен лтты бірттастыымыза, еркіндігімізге ауіп туызар жадайдан сатандырар ой болып табылады. Жамбыл облысындаы кп балалы аналарды республиканы барлы йелдеріне ндеуінде крсетілгендей, трт немесе одан да кп бала трбиелеуді ел, мемлекет мддесі шін аншалыты ымбат екені тсінікті. Ол шін отбасын бір-екі баламен шектеуге кшкен аз балалы принциптен айрылуымыз керек. Содай-а, мемлекет тарапынан йел мен баланы, некені, отбасын олдауды кшейтетін жне жаа йленгендерді леуметтік жадайын жасартатын шаралар да те ажет. Айта кететін бір жайт: 1950-жылдардан бастап, халыты 1931-1933 жылдардаы ашаршылы пен 1941-1945 жылдардаы лы Отан соысы нтижесінде тмендеп кеткен саны мен табии сімін ктеру масатында біратар леуметтік жадайлар жасалыды. Он жылды білім енгізілді, жалаы млшері сті, ауруханалар салынды,

 

68. Елбасыны ежелгі лыстар мен Ордалардаы этносаяси рдістерді алыптасуына байланысты пікірлері Туелсіз азастан дамуыны мемлекеттік стратегиясын айындау.Н..Назарбаевты «азастанны егемен мемлекет ретінде алыптасуы мен дамуыны стратегиясы» ебегіні маызы. оамны алдындаы масат пен міндеттерді анытау жне соан сйкес бкіл оамды жне оны ресурстарын жмылдыру. Дербес дамуды дара жолын айындау. Дамуды азастанды лгісі. оамды демократияландыру дерісін дамыту. Мемлекетті ішкі жне сырты саясатын алыптастыру. оамны конституциялы рылыс негізін жасау. Р рміздері – туды, елтабаны, нранды бекіту. Тарихи-мдени ескерткіштерді орау мен патриотизмді дамытудаы саяси рміздерді рлі мен маызы.азастан Республикасыны арулы кштерін ру туралы за. Елді егемендігін, ттастыын, оранысын, азаматтарыны ауіпсіздігін амтамасыз ететін лтты армияны рылуы. Туелсіз азастанны тыш Конституциясы жне оны маызы. Президент Н..Назарбаевты «лтты валютаны енгізу туралы» Жарлыы жне оны маызы. азастан Республикасыны мемлекеттік шекарасын анытау. лтты ауіпсіздікті ныайту. Мемлекеттік сйкестікті дамыту, азаматты бірлікті жне саяси тратылыты ныайту. леуметтік жне лтаралы орнытылыты сатау жне кшейту.Бкілхалыты референдум, азіргі олданыстаы Р Конституциясын абылдау азастанда парламентаризмні дамуы. Атарушы билікті ішіндегі мемлекеттік басару жйесін жаарту. Орталы пен айматарды, мемлекеттік басару дегейі арасындаы кілдіктерді блу, орталысыздандыру. Жергілікті зін-зі басару туралы За. Елімізді саяси жйесіні жаа рылымыны алыптасуы. Конституцияа жне баса да занамаа сйкес оамды азіргі заманны табиаты мен талаптарына сйкес ылыми басару.Билікті негізгі ш тармаыны: Президент, Парламент жне кіметті біріккен ебегіні нтижесінде елімізді саяси жйесіні барлы рамдас бліктері ызметіні рылымды, йымды-ыты жне зара арым-атынасы мселе­лерін жан-жаты реттейтін, елімізді демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет орнату баытында леуметтік-экономикалы дамуын амтамасыз ететін за жйесіні жаадан тзіліп, абылдануы жне бл рдістерді оамды атынастардаы ажеттіліктерге байланысты немі жетілдірілуі. Президент институты - туелсіз азастанны саяси жйесіндегі брын болмаан жаа рылым.Президентті азастан халына алашы Жолдауы: «азастан – 2030. Барлы азастандытарды сіп-ркендеуі, ауіпсіздігі жне л-ауатыны артуы», Р дамуыны за мерзімге арналан басым баыттары. Астананы Алматыдан Астанаа кшіру. ы орау органдарыны (сот, прокуратура, милиция, арнайы ауіп­сіздік ызметтері жне т.б.) рылуы. ыты реформа жне задарды ізгілендіру. ы орау жйесін отайландыру. Азаматтарды ыы мен бостандыын орауды ныайту. Р-ны «Сыбайлас жеморлыпен крес туралы» Заы жне оны нтижелері.Н..Назарбаев «азастанды даму жолыны» іргелі ндылытары мен ерекшеліктері туралы. Н.. Назарбаевты «Нрлы жолы-азастанды даму жолы»: негізгі ндылыы жне бірегейлігі. «азастан – 2050» стратегиясы: алыптасан мемлекетті жаа саяси баыты» Р Президенті-Елбасы Н.. Назарбаевты азастан халына Жолдауы.«азастан жолы-2050: Бір масат, бір мдде, бір болаша» атты Р Президенті Н.. Назарбаевты азастан халына Жолдауы. Елбасы идеялары – лтты ндылы. Туелсіздікті тыры – «Елбасыны а­застан жолы», ал тпкілікті масат – М­гілік ел болу. азастан Президенті Нурсултан Назарбаевты «лт жоспары – азастанды армана жол» мааласы - азастандытар шін уатты іс-рекет кзі жне болашаа ынталандырушы.

69. Туелсіздік тсында кне тркі жазуыны жне тркі мдени ескерткіштеріні жан-жаты зерттеле бастауы.Кне Тркі жазуларыны зерттелуіСібір жне Монолия далаларына таралан жмба жазуларды бар екендігі туралы ылыми орта ертеден-а білетін еді. Оларды «Руна жазулары», яни скандинавия тілдерінен аланда «пия, сыры ашылмаан» табалар деп атайтын. Ол кезде лем алымдары сондытан, бл жазуларды кне Угор тайпаларыны (Орал халытарыны ата-бабалары) мрасы деп есептеді. Жазуларды зерттеуге арнайы йымдастырылан Ресей ылым Академиясыны экспедициясы Минусинск ойпатында іздестіру жмыстарын жргізіп, Д.Г. Мессершмидт жне Ф.И. фон Стралленберг 1721-1722 жылдар аралыында кптеген материалдар жинатады. Жиалан деректер ылыми трыдан екшеліп, 1729 ж. З. Байерді "Санкт-Петербургтегі Императорлы ылым Академиясыны жазбаларында" жары кріп, Еуропадаы барлы Шыыстанушыларды атты ызыу нысанына айналды. 1730 жылы Ф.И. фон Страленбергті зі де зерттеулеріні орытындысын жне жазуларды кшірмелерін жариялады. Оылуды ртрлі жолдары сыныланмен, андай да бір аыры орытынды шыаруа деректер лі аздау болатын, себебі Минусинск аймаынан табылан бл жазулар зік-зік жне соан сйкес жарияланан мліметтердегі кшірмелерді крінісі тым ыса-ыса жне жазуларды зі жартылай шіп алан болатын.1889 жылы Н.М. Ядринцевті Монолия далаларынан тапан жазулары Кне жауларды толы саталан жне клемді лгілерін ылыми ортаа келді. Енді бл жазулара арап, оны дыбысты рылысы мен грамматикалы табиаты жнінде айын орытындылар жасауа болатын еді. 1893 жылы дат филологі В. Томсен (Дания) бл жазуларды оуды кілтін тапты. Келесі жылы-а В.В. Радлов Орхон жазуларыны оылуын жне аудармаларын жасады, 1895 Енисей жазуларыны да оылуы мен аудармалары жарыа шыарылды.Кне Тркі жазулары немесе Кне тркі алфавиті - дыбысты жазу трі, яни сздегі дыбыстарды табалап жазады. Негізінен 6-10 асырларда лкен аймаа таралан Кне Тркі жазуларын алымдар ш топа бліп арайды: 1. Енисей ескерткіштері.2. Талас ескерткіштері. 3. Орхон ескерткіштері.Орналасу жері болмаса, бларды олданылан жылдарыны айрмасында жне жалпы жазу табаларыны олданылуы арасында елеулі айырмалар жо. Алайда Тркі жазбаларыны жазылу мерзімдеріне араанда алашы Енисей-Лена бойынан, Сібірден, Байкал аймаынан Монолия далаларына, Орхон жеріне, одан азастан мен ырызстан, Шыжа жеріне арай біртіндеп тараланын крсетеді. Ал жазылу рдісі, табаларыны олданылуы сас, оылуы біркелкі. 1. Енисей ескерткіштеріне Енисей бойынан жне Тува, Хакас, Алтай республикаларыны (брі де Ресей рамындаы Тркі республикалары) аймаынан жне Ресейді батыс сібірде орналасан Жаасібір (Новосибирск) облысы мен Ертіс бойынан табылан жазулар жатады. Оны олданылан, жазылан жылдары 5-7 асырларды аралыы. Бл айматан табылып отыран кне Тркі жазба ескерткіштерді жалпы саны азіргі кезде шамамен 150-дей. 2. Талас ескерткіштері. Бл айматаы жазулар Отстік азастан, Жетісу, Сыр бойы мен ырызстан айматарына таралан, соны ішінде кп шоырланан жері азіргі Жамбыл облысында. олданылан мезгілі бірыай 8 асыр. Ескерткіштерді жалпы саны шамамен 20 шаты. 3. Орхон ескерткіштері. Монолиядаы Орхон, Селенг, Тола зендеріні бойынан жне Ресейдегі Минусинск ойпатынан табылан ескерткіштер жатады. олданылан мезгілі 7-8 асырлар. Ескерткіштерді жалпы саны 30 шаты. Алайда е клемді, за мтінді жазбалар осы топа жатады. Бны ішінде тарихи ндылыы жаынан «тлы аан», «Білге аан», «Клтегін», «Тоныкк», «Клі Чор» жне «Мойын Чор» ескерткіштеріні орны ерекше. Яни Кне Тркі жазулары 5-8 асырлар аралыында Сібір, Монолия, Шыжа, азастан, ырызстан жне Отстік Ресей жерінде кеінен олданыланы туралы орытынды шыаруа болады. Бл крсетіліп отыран тарихи мезгіл (5-8 асырлар) мен оны таралан лкен аймаы лы Тркі аандыы, одан блінген Батыс жне Шыыс Тркі, Тргеш, Хазар аандытары мен Кк Тркілер (Екінші Тркі аандыы) мемлекеттеріні аумаы мен мір срген дуіріне сйкес келеді.Бдан баса азіргі ылыма Кне Тркі жазуларыны Тибет аймаындаы жне Еуропалы даладалары нсалары белгілі.Кне тркі жазуы, тркі руникалы жазба ескерткіштері – 7–9 асырлардаы кне тркі ойма жазулары мен олжазбалары, кне тркі ліпбиіндегі р алуан мтіндер. Кне тркі жазба ескерткіштері арылы азіргі трік халытарыны кне тілін, тарихын, этногенезін, географиясын, рухани мдениетін, жазба дстрін, дет-рыптары мен дниетанымын білуге болады.Соы отыз жыл ішінде азастан жерінде де Кне тркі жазба ескерткіштеріні бар екендігі аныталды. Талас бойынан (Жамбыл облысы) тртбрышты тас мр мен дгелек тасты жарты сыныына бедерленген руникалы ойма жазулар, Іле бойынан (Алматы облысы) жартастара ашалан руникалы жазу ш жерден табылды. Осы ірден жзіктегі руникалы жазу да аныталды. Сыр бойында (Отстік азастан облысы) ескі кенттерді орнынан табылан саз балшытан кйдірілген дгелек ала, мыра сияты ойылан руникалы жазулар белгілі болды. Ертіс ірінен екі ола айнадаы руникалы ойма жазуды (Шыыс азастан облысы) бірін А.Н.Бернштам 1948 жылы жариялады. Сондай-а 1985 жылы Шыыс азастаннан жартаса ашалан руникалы жазу, ал 1987 жылы бауа таылан мрді табанына ойылан руникалы жазу табылды Жайы ірінен (Атбе облысы) аныталан ола айнадаы руникалы жазу 1986 жылы жарияланды. К. т. ж. е-ні тілін зерттеп, зор лес осан алымдар – Томсен, Радлов, П.М.Мелиоранский, В.Банг, Г.И.Рамстед, А.Габэн, С.Е.Малов, В.М.Насилов, И.А.Батманов, А.Н.Кононов, Дж.Клоусон, Т.Текин, т.б.