Тркістан (оан) автономиясыны рылу тарихы мен Мстафа Шоайды ызметін баяндаыз.

Тркістан Автономиясы, оан автономиясы — Тркістан лкесі халытарыны зін-зі басаруын амтамасыз ету масатында 1917 жылы 28 арашада Ресей Федеративтік мемлекетірамында рылан автономиялы мемлекет. Оны мірге келуіне кеестік билікті Тркістан халытарыны зін-зі басару ын мойындамауы трткі болды. 1917 жылы азан ткерісіжеген со, 22 араша кні Ташкентте з жмысын аятаан 3-Тркістан лкелік кеестер съезі лкеде кеес билігіні орнаанын, соан байланысты Тркістан Халы Комиссарлары Кеесінірыланын, лкедегі билікті ендігі уаытта соны олына тетіндігін млімдейді. 14 мшесі бар бл кіметті рамында жергілікті мсылман халытарыны бірде-бір кілі жо еді. Бл кеестік билікті отаршылды сипатын танытан оиа болатын. Бан жауап ретінде рамында Мстафа Шоай, Махмд Бехбудий, т.б. бар "Тркістан лкесі мсылмандар кеесі" 26 араша кні оан аласында 4-Тркістан лкелік ттенше мсылмандар съезін шаырды. ш кнге созылан съезд 28 араша кні Тркістан лкесін Тркістан автономиясы деп жариялап, Тркістан рылтайын шаырана дейін саяси билікті Тркістан Уаытша Кеесі мен Тркістан халы билігіне тетіндігі жнінде аулы абылдады. Тркістан Уаытша Кеесі рамына барлыы 54 адам енді, оны 32-сі Тркістаннан Бкілресейлік рылтай жиналысына сайланан депутаттар еді. Бларды арасында негізгі трындары азатардан тратын Сырдария мен Жетісу облыстарынан 11 кіл бар болатын. Кеес рамында, сондай-а мсылмандар съезі сайлаан кілдермен бірге, каланы зін-зі басару йымдары съезіні 4 кілі, трлі лкелік "еуропалы" йымдарды 13 кілі бар болатын. Тркістан Уаытша Кеесі 12 орыннан тран Тркістан автономиясыны Уакытша кіметін бекітгі. Съезд Тркістан лкесіндегі барлы халытарды ыын сыйлап, орайтындыын млімдеп, лкені барлы мсылман, орыс, т.б. трындарын Тркістан автономиясы тірегіне топтасуа шаырды. Сонымен, 1917 жылы арашада Тркістанда ос билік орнап, оны алашысы кеестік негізде рылып, е алдымен ресейлік оныс аударушыларды мддесін кздеп, жадайын ныайта тсуге ызмет ететіндігін білдірсе, соысы отарлы езгіге арсы, діни жне лтты негізде рылып, жергілікті халытарды зін-зі басару ыын баянды ету бас-ты масаты екендігін жариялады. Тркістан Уаытша кіметіні траасы жне шкі істер министрі болып Мхамеджан Тынышпаев, шкі істер министріні орынбасары болып загер .Оразаев бекітілді. Уаытша кіметті Сырты істер министрі ызметіне Мстафа Шоай таайындалды. Кп замай Тркістан автономиясы кіметіні траасы Мстафа Шоай болды.1918 жылы атарда Тркістан автономиясыны алашы кімет басшысы М.Тынышбаев з еркімен жмыстан босаанда, М.Шоай осы ызметке сайланады. Большевиктер бл автономияны апанда анды ырынмен таратты. 1918 жылы ыркйекте айраткер Самарада бас осан Ресейді азатты жолындаы крескерлеріні рушы мжілісіне (Комуч) атысады. 1919 жылы апанда Тркістан мемлекеті бадарын одан рі озау шін Бхар мірлігі мен Закаспийдегі аылшын корпусы басшылыымен келіссзге Ашхабата келеді. Сол жылы Баку мен Тифлисте сл аялдап, (гржі жерінде «Яни дния», «Шафак» атты газеттер шыарысып, «Вольный горец» басылымына атсалысады) Стамбула аттанады. Тркістан автономиясыны рылуын Тркістан лкесіні жергілікті халытары зор уанышпен карсы алып, оан олдаушьшы танытуа даяр екендіктерін білдірді.

Аза саяси элитасыны (лихан Бкейхан, Мыржаып Дулат, Ахмет Байтрсын, Шкрім дайберділы жне т.б.) аза халыны тарихы мен мдениетін зерттеудегі рлі.

.лихан Бкейхан 1870 жылы наурызды 5 брыны Семей облысы, араралы уезі, То-ырауын болысыны 7-ші ауылында туан. Бл азіргі араанды облысыны Атоай ауданындаы брыны аратал кешарыны жеріне арасты,1992 жылы Атоай ауданды кеесті шешімімен .Н. Бкейханов есімі берілді.лихан Орта жз ханы Бкейді рпаы. Ата тегі: Бкей - Батыр - Мырзатай - Нрмхамед - лихан. Жасынан зерек, алыр скен лиханды кесі араралыа алып барып, жергілікті молданы олына оуа береді. Біра ол молданы олынан оуды канаат ттпай, аладаы ш сыныпты бастауыш мектепке ауысады. Оны бітіргеннен кейін 1879-1886 жылдары араралы аласындаы аза балаларына арналан мектепте оиды. 1886-1890 жылдар аралыында Омбыдаы техникалы училищеде оып, оны "техник" мамандыы бойынша бітіріп шыты. 1890-1894 жылдар аралыында Санкт-Петербургтегі Орман технологиялы институтыны экономика факультетінде оыды. Мнда ол студенттік ызу пікірталастара атысып, XX асырды босаасын аттаалы тран Ресейді андай жолмен дамуы тиімді болатындыы туралы айшылыты пікірлер атыысына ку болды, з ойын да шыдай тсті. Ата тегі Шыыс ханны лкен лы Жошыдан тарайтын тре тымы. Ары атасы ататы Слтан Бара. азаты соы хандарыны бірі Бкей осы Слтан Бараты баласы. Бкейден Батыр, одан Мырзатай, одан лиханны кесі Нрмхамед. лиханды кесі тоыз жасында араралыа апарып, жергілікті молданы олына оуа береді. Біра зерделі бала молдадан оыандардан грі осындаы мектепте оып жргендерді сауаттылыын аарып, аладаы ш класты бастауыш мектепке з еркімен ауысып алады.Оуын бітіріп, Омбыа ораланда . Бкейханов Ресей империясыны аза даласына жргізген отаршылды саясатына деген зіндік кзарасы алыптасан, марксизмні экономикалы аидаларымен аруланан, саяси астыртын кресті трлері мен дістерін йреніп, білген, крес тартыстан біршама тжірибесі бар саяси крескер болатын. Ол Омбыа келісімен аланы саяси леуметтік, оамды жмысына белсене араласады.«Народная свобода» (Халы бостандыы) партиясыны атарына тіп, зі аза зиялылары мен саяси белсенділеріні арасында осы партияны шаын тобын йымдастырады. лиханны саяси кзарасыны пісіп, жетілуіне, кейін белгілі саяси, оам, мемлекет айраткері рі аза лт азатты озалысыны йымдастырушысы жне ксемі ретінде танылуына, саяси крескер ретінде шыдалуына Омбыдаы кндері ерекше ыпал етеді.1905 жылдан бастап Ресей конституциялы-демократиялы партиясыны (кадеттер) мшесі, оны аза блімшесін ру масатында Оралда, Семейде жиындар ткізген. араралыда патша кіметіні отаршылды саясатына арсы ткен озалыса атысып, араралы петициясын йымдастырушыларды бірі болан.1905 жылы лихан Бкейханов Семей облысы азатарыны атынан 1-ші Мемлекеттік думаа депутат болып сайланды. Біра ол 1-ші Мемлекеттік дума жмысына атыса алмады. йткені .Н. Бкейханов з жмысын бастаан кезде Дала лкесі генерал-губернаторыны негізсіз жарлыымен, сотты тергеуінсіз, 3 ай Павлодар абатысында отырды. Ал абатыдан шыып Санкт-Петербора жеткенде, Дума патшаны кімімен таратылып, оны біраз мшелері наразылы актісін абылдау шін сол кездегі Финляндияны Выборг аласына жріп кеткен еді. .Н. Бкейханов да соларды артынан аттанып Выборг ндеуіне ол ойды. Сол шін жазаа тартылып, Санкт-Петербор сот палатасыны ттенше мжілісіні шешімімен 3 айа Семей трмесіне жабылды.1906 жылы Омбыдан шыатын кадеттік «Голос степи», «Омич» жне «Иртыш» газеттерінде, 1908 жылы Санкт-Петерборда жары крген меньшевиктік «Товарищ», кадеттік «Речь», «Слово» гзеттерінде редакторлы ызмет атарды.1909-17 жж. «Дон егіншілік банкі» блімшесінде жмыс істеді. 1911-14 жылдары «аза» газетін йымдастыруда жне оны жалпы лтты дегейге ктерілуіне зор ебек сіірді. Ол Апан ткерісінен лкен міт ктеді. Біра ол міті аталмайды. Уаытша кімет, оны ішінде зі мшесі болып жрген кадет партиясыны ксемдері азаа аутономия беруге арсы болады. Оны стіне олармен жер мселесі жнінде де ымыраа келе алмайды да, ол бл партиядан шыып, азатан сайланан тоыз кілді бастап барып, Томск аласында Сібір аутономистеріні рылтайына атысады. Осында болаша Сібір республикасыны рамында аза аутономиясы рылма болады.рылтайдан оралысымен лихан аза тарихындаы тыш саяси йым Алаш партиясын йымдастыруа кіріседі. Артынша, 1917 ж. желтосанында бкіл азатарды рылтайында Алаш аутономиясы жарияланып, . Бкейханов сол алашы аза республикасыны тыш траасы (президенті) болып сайланады.. Бкейхановты уын-сргін кезеінен 2 жыл алдындаы мен ату жазасыны кніндегісі.1919 жылы большевиктер кіметіні брыны алашордашылара жасаан кешірімнен кейін . Бкейханов алан мірін ылыми зерттеушілікке арнады.

Біра, лтты намыстан жрдай, жалан интернационалист, жадаай белсенділерді крсетуімен ол 1926 жылы екі рет ттындалып, трме азабын тартты. лихан Бкейханов Мскеуге жер аударылады, зор беделінен орыан большевиктер кіметі оны азастана жолатпады. Онда он жыл й амауында отыран лиханды 1937 жылы тамызында айыра ттындап, бір айдан кейін жалан жаламен 67 жасында Мскеуде ату жазасына кеседі.1989 жылы мамырды 14 КСРО Жоары сотыны аулысы бойынша рекетінде ылмыс рамы жо боландытан, аталды.Алаш ксемдері Кеестерге арсы кресте билікті жергілікті органдарымен байланыс орнатуа тырысты, ал олар .Н. Бкейхановты лтты идеясына млде салынды танытты. Алашорда кіметі Омбыдан да, Уездерден де олдау таппады. II Бкілаза съезіні шешімдері мен Алаш бадарламасыны жобасы лтты автономияны рылуын арастыра отырып, шын мнінде конфедерациялы демократиялы республика идеясынан келіп шыты. Большевиктік емес барлы саяси партияларды баыт-бадарына келетін болса, кейбіреулеріфедерацияны ажеттігін стірттен ана мойындаса да, іс жзінде унитарлы мемлекетті жатастары болып ала берді.Екіншіден, желтосан съезі автономия туралы шешім абылдай отырып, мемлекеттік кйреуіне, тоырауа ттастай бетімен кетушілікке (анархия) алып келген елдегі жадайа берілген саяси бааны басшылыа алды. Большевизм осы анархиямен теестірілді. Большевиктер билігін латып, кадет-серлер кіметін орнату агвардияшыларды есебі бойынша олар анархия мен бліншілікке тотау салады, соан сйкес автономия идеясы ажет емес деп есептеді. шіншіден, облысты жне уездік орталытара алашордалы басару органдарын ру туралы жеделхаттарын жібере отырып, .Н. Бкейханов пен оны жатастары здеріні олданып отыран шараларыны уаытша сипат алатынын крсетті. Тртіншіден, жеделхаттарда билікті лтты органдары «жергілікті земстволы алалы зін-зі басару ісіне араласпайды»,. з ызметін тек азатар арасында ана жзеге асырады делінді. Елде бір орталытан баскарылатын билік органы болмады. Амола мен Семей облыстарында Сібір кіметімен атар Сібір аза скеріні билік аппараты да ызмет етті. Оралда Орал аза скери билігі мен Алашорда кіметі орнады. Жадай былайша рбіді: Задылы пен билік ала мен поселкелерде бір трлі, станицаларда екінші трлі, ауылдарда шінші трлі рекет етті. лт кілдері аралас елді мекендерде, ондайлар аз болмайтын, адамдарды андай да болсын бір билікке баынудан бас тартан кездері жиі болып трды, олар зімізді кіметіміз бар дегенді ала тартты.Елдегі бл бей-берекетсіздікті ретке келтіруге жне билік жргізу ауымын шектеуге кш салан Омбы облысты аза комитеті атынан Абылайханов пен Сдуаасов 1918 жылы 29 маусымда ол ойып, облысты комиссариата (Сібір кіметіні органы. — авт.) жіберген хатында былай деп атап крсетеді: «Кейбір станидалы жне поселкелік басармалар, сондай-а шаруаларды болыс селолы комитеттері ырыздарды (азатарды) жекелеген шаымдары бойынша уездік жне облысты аза комитеттеріні келісімінсіз ауылдара арулы отрядтар жібереді.Бл рекет дрыс емес жне мндай келенсіз кріністер бл билік басында тран ырыз (аза) органдарыны беделін тсіреді деп есептей отырып, облысты комитет комиссариаттан алдаы уаытта мндай шара олданбауды, олдану ажет болан жадайда, ол туралы уездік немесе облысты аза комитетіне дер кезінде хабарлауды срайды.азатарды скери аппаратынан да станицалы жне поселкелік басармаларда осындай оиалара жол бермеуін тінеді».Ахмет Байтрсынлы аза ліппесі мен аза тілі оулытарын жазуды 1910 жылдардан бастап ола алады. Онымен оса аза графикасын жасауа кіріседі. аза графикасыны негізіне азаты мдени дниесінде кп асырлы дстрі бар, зге тркі халытарды да пайдаланып отырандытан, туысты, жаынды сипаты бар араб табаларын алады. Оны аза фонетикасына икемдейді, ол шін аза дыбыстары жо табаларды алфавиттен шыарады, арабша табасы жо дыбыстарына таба осады, аза тіліні жуанды - жіішкелі ндестік заына сай жазуа ыайлы дйекші белгі жасайды. Сйтіп, 24 табадан тратын зі «аза жазуы» деп, згелер «Байтрсынов жазуы» деп атаан азаты лтты графикасын тзеді. Одан осы жазуды йрететін ліппе жазады. Сйтіп, оу- аарту идеясына сол кезіндегі интелегенциясы жаппай мойын брды. рбір зиялы азамат халына ара танытып, сауатын ашуды, ол рекетті «ліппе» ралдарын жазудан бастауды масат етті. Сол 1911-1912 жылдары жасалып, Уфа, Орынбор алаларыны баспаханаларында жары крген. Ахмет Байтрсынлыны ^[8] ліппесі «Оу ралы» деген атпен 1912-1925 жылдары арасында 7 рет айта басылып, оыту ісінде за рі ке пайдаланылды. 1926 жылы алым «ліп-биді» жаа трін жазды. Ахмет Байтрсынлыны аза тіліні табиатын, рылымын танып-танытудаы ызметі енді мектепте аза тілін пн ретінде йрететін оулытар жазумен ласады. Осы тста оны ататы «Тіл – рал» атты ш блімнен тратын, ш шаын кітап болып жарияланан оулытар жазылды. «Тіл-рал» тек мектеп оулытарыны басы емес, аза тілін ана тілімізде тануды басы болды, азіргі аза тілі атты ылым саласыны, іргетасы болып аланды. Жалпы аза тіл білімін алыптастырып, зерттеп, танып-білу тарихымызда Ахмет Байтрсынлыны «Оу ралы» мен «Тіл ралдарыны» орны айрыша. аза тіл біліміні ана тіліміздегі іргетас алаудаы Ахметті таы бір зор ебегі - ылымыны осы саласыны терминдерін жасауы. алым аза тілі грамматикасына атысты категорияларды райсысына азаша атау сынды. Осы кні олданылып жрген зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одаай, стеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, жай сйлем, рмалас сйлем, аратпа сз деген сияты сан алуан лингвистикалы атауларды баршасы Ахмет Байтрсынлынікі. Блар не брыны арапайым сзді маынасын жанырту арылы, не жаа тладаы сз жасау арылы дниеге келген соны сздер, стті шыан атаулар екені оларды кні бгінге дейін олданылып келе жатандыы.

 

Міржаып Дулатов -Туан жері — Торай уезіні, Сарыопа облысыны бірінші ауылы(aзipri останай облысыны Жанкелді ауданынаарасты "ызбел" ауылы). кесі — Дулат аймаына аты шыан шебер кісі болан, ер трман жасап, етік, мсі тіккен. Шешесі — Дмеш ойын тойды базары, нші кісі болан. кесі балаларын жастайынан оуа береді. Алашыда бала Міржаып ауыл молдасынан оып, хат таниды. Молдадан екі жыл оыаннан кейін, 1897-1902 жылдары, ауыл мектебінде орысша оытатын Ман малімнен дріс алады. Бл мектеп Міржаыпты білімін толытырумен атар, азамат ретінде алыптасуына да аса зор ыпал жасайды, Ман малім лы аартушы Ыбырай Алтынсарин іргетасын алаан оу орныны, длірек айтанда, Торай аласындаы уездік орыс-аза мектебіні тлегі болатын. з шкірттеріне де ол осы рухта тлім-трбие, тере білім береді.з бетінше талпынып, білім жинап, орыс тілін жетік мегерген Міржаып орысты озы ойлы азаматтарыны ебектерімен танысуы арасында замана тозаын суырып, дниені др сілкіндірер дауылды кндерді таап келе жатанын згелерден брын сезеді.Міне, осындай крделі кезеде, 1904 жылы Міржаып Омбы аласына келеді. Осында лт зиялыларыны стазы Ахмет Байтрсынлымен кездеседі. Бдан кейінгі уаытта біpi — стаз, бipi — ізбасары ретінде жптарын жазбайды. 1905 жылы Міржаып Ахмет Байтрсынлымен бipre араралыдаы саяси-баралы жмыстара атысады. 1905 жылы патша кіметіне аза халкыны атынан петиция жазушыларды атарында болады.Ке даласында аласыз мір сріп, мал баып жатан бейам халын: «Кзіді аш, оян, аза, ктер басты, ткізбейараыда бекер жасты» деп жырымен жлылап оятып, оларды білімге, ел шін пайдалы іс рекетке шаырады. Бкіл халыты еркіндікке жетуіні басты шарты тнек болып торлаан араылы йысынан ояну, др сілкініп, надандытан арылу деп білген ол: «Оян, аза!» деп рандаудан танан жо. Сондытан да оны ні алы йыдаы азаын лаыны тбінен «маса» болып, маза бермей ызыдап оятуды мрат ттан зінен он екі жас лкен рухани аасы Ахмет Байтрсынлынынімен атар естіліп, аза даласын атар шарлады. Сол егіз н тарих мінбесінен атар крінген екі алыпты ашан соы демдері таусыланша, тадыр талысымен екеуі екі жата жрсе де, уына тсіп, амауа алынса да зілмей, атар естіліп трды. Ол екеуі екі атадан туса да, бір туан бауыр еді, екі баспен ойласа да, орытар ойы бір еді, екі ауызбен сйлесе де, шыар сзі бір еді. йткені оларды туыстыран халыны мддесі, ойландыран халыны амы, сйлеткен халыны м зары болатын. Сондытан да халы оларды жанашыр жаыным деп білді, оларды жбын жазбай, «Аха, Жаха» деп бірге атады. Пенделік бар азатан бас тартап, халыны баыты шін крескен есіл ерлерді з халыны жауы атандырып, кешегі кні ызылды ызылкз жендеттері екеуін еріксіз айырып, екі жерде атып лтіріп, атын шіреміз дегенде де халы оларды асыл есімдерін есінен шыаран жо, аялап жрегінде сатады, арда ттты.1906 жылы Петербургке барып айтады. Бл сапарынан ол саяси крескер ана емес, шабытты аын болып оралады. 1907 жылы Петербургте шыан "Серке" газетіне “Жастара" деген леін, бркенпік атпен "Бізді масатымыз" деген маала жариялайды. Маалада Міржаып аза халыны басындаы иын жадайды аны себептерін саралап, отарлы саясатты шкерелейді. Патша кіметі маала авторын ттындама боланмен, бркеншік атты иесін таба алмайды. 1909 жылы Петербургте М. Дулатлыны "Оян, аза!" атты ледер жинаы жары креді. Бл кітап та патша кімшілігіні уындауына шырайды.1913 жылы ол Ахмет Байтрсынлымен бipre "аза" газетін шыарып, басылымны бдан кейінгі жмысына белсене араласады. 1920 жылы Ташкентке келіп, сондаы “А жол" газетінде ызмет атарады. 1922 жылы жазысыз амауа алынады. Трмеден шыан со, 1922-1926 жылы Орынбордаы аарту институтында оытушы болады. 1928 жылды аяында бip топ аза зиялыларымен бipre амауа алынады да, он жыла сотталып, 1935 жылы ттында айтыс болады.Шкрім дайберділы (1858-1931) – аын, жазушы, философ, тарихшы, композитор. Абаймен замандас рі інісі, рі ол негізін салан реалистік дебиет дстрлерін ала апарушы ізбасары. зі мір срген ортаны оамды-саяси жне леуметтік сыр-сипаттарын керебілуде, оам мен адам табиатындаы кемшіліктерді зерделеуде, туан халына тзу жол крсетуде дайберділы Абай баытын станды. Шкрімні кесі дайберді нанбайды Кке деген бйбішесінен туан, яни Абайды туан аасы. Шкрім бес жасында ауыл молдасына оуа беріледі де онда жеті жасына дейін оиды.Жеті жасында кесінен жетім алан ол бдан былайы кезде Абайды тікелей трбиесінде болады. скен ортасыны аса бай дстрлері мен Абай аасыны трбиесі табиатынан зерек Шкрімні жетімдік крмей суіне ана емес, оны таланты аын, парасатты ой иесі болуына да зор ыпал жасады. Шкрімні зі кейінірек былай деп жазады: «кемізді бір шешесінен туан Ибраим мырза, аза ішінде Абай деп атайды, сол кісі мсылманша м орысша ылыма жйрік м Алланы берген аылы да бл азатан белек дана кісі еді, ержеткен со сол кісіден талым алып, р трлі кітаптарын оып, насихатын тыдап, азана ылымны сулесін сездім». Кезінде арнайы оу орындарында оып білім алмаса да, ез бетінше ізденіп жне Абай аасыны жетекшілігімен жан сарайын байытан дайберділы заманында аза арасындаы аса білімдар адамдарды бірі болды. Араб, парсы, трік, орыс тілдерін жетік білді. Ол адамдар мірін жасартуа тырысан алымдарды мысала келтіреді. Оларды кейбіреулері адам мірі жаратан иесін танумен тзеледі десе, кейбіреулері кімет жойылса, ркім з бетімен мір срсе тзеледі деді. Ал, біреулер оку-біліммен, халыты аартумен адам мірі тзеледі деді. Біреулері бай, кедейді тееумен тзеледі десе, біреулері трбиемен тзеуге болады деді. мірді зі — тіршілік таласы. Сондытан адам мірін жаратылысты зі солай жаратан, бірін-бірі жеп, талап, таласып мір срмек дегендер де болан. Шкрімні зі бл идеяларды ешайсысы адам жаратылысын згерте алмайтынына сенімді болды.Туан жері азіргі Шыыс азастан облысыны Абай ауданындаы Шыыстау бктерінде 1858 ж. шілдені 11-де дниеге келген.