Археологиялы зерттеу жмыстары(азба,барлау,деу)т.б Ескерткіштерді орау. 2 страница
Этнографиялы деректер жне оларды тарихи лкетану жмыстарына олдау?Этнография – тарих ылымыны бір саласы. Ол тайпалар мен халытарды шыу тегін, трмысын, ксібін, дет-рпын, ерекшелігін зерттейді. Этнографты жмысы те ызыты рі жауапты. Халыты кнделікті мірі мен тіршілігін, дет-рпын зерттеу шін этнограф салт-дстр жасы саталан жерлерге барады. Онда сол халыты ашан пайда боланын, трмысын жасы білетін ария адамдармен гімелесіп, оларды айтандарын жазып алады. Этнограф сол жердегі трындарды мірі мен тіршілігін тере білу шін жиын-тойа да атысады. Кейбір маызды кріністерді суретке тсіріп, нтаспаа жазып алады, сирек кездесетін бйымдарды жинайды. Этнограф з зерттеуіне музей деректерін, ертеректе жазылан олжазбаларды да пайдаланады. Саяхатшыларды мліметтеріне, брыннан саталып алан деби мралара да кіл бледі. Жергілікті халыты даму жолын, баса халытардан ерекшелігін анытайды. Мысалы, аза халыны этнографиялы трмысын азатармен атар орыс жне шетелдік алымдар да тере зерттеген. Этнография – тарихи ылымны жеке блімі, халытарды мдениетін, трмысын жне мдениетін зерттейді. Этнография термині гр. «этнос» - халы, «графос» - жазамын, яни халыты сипаттау, халытану болып табылады. Этнографиялы зерттеуді негізгі дістемесі - лем халытарыны трмысы мен мірін тікелей баылау, оларды оныстануы, тарихи-мдени арым-атынасын зерттеу. Соы онжылдыта этнография термині, ылым саласы ретінде этнология терминімен алмасты. Кптеген шетелдерде этнография (этнология) жалпы адамзатты танып-білетін – антропология саласыны бірі ретінде арастырылады. Этнография ылым саласы ретінде ХІХ ., ортасында блініп шыты, осыан дейін тарихи зерттеулерді бір саласы ретінде олданыста болды. ХІІ-ХІІІ . «белгісіз халытарды» мірін зерттеу масатында бірнеше экспедициялар жараталды. Олар з зерттеулерінде Ресейді кршілес елдерін зерттеумен айналысты. ылым Академиясыны экспедициясы Сібір, Орал, Орта Азия жне баса да аудандарды зерттеумен айналысты. Кейде этнографиялы алашы ылыми ебектерде жарыа шыып жатты. Соларды бір блігі азастана айналды. Міне, наты осы кезеде аза халыны дстрлері, салттары жайында алашы жазбалар пайда болды. Олар лкені тарихи, табии ерекшелігін сипаттады..Этнографиялы лкетануды объектісі ретінде мдени міріне трмысты ерекшеліктер, оларды шыу тектері, згерістер ескерілді. оныстарды орындары, оларды сырты рылымдары трын йді ішкі ерекшеліктері, ртрлі оныстар зерттелінді. Этнографиялы баылауларды негізгі міндеті ткен кезені оиаларын згертпей баяндау, сонымен атар андай жаа згерістер келді. Халыты трмыс-тіршілігі этнографиялы зерттеуді басты объектісі болып табылды.азастан аумаында мал шаруашылыы шаруашылыты жетекші саласы ретінде ола дуірінде орныты.
Тарихи лкетанудаы археологиялы деректер жне оларды лкетану жмыстарына олдану? Археологиялы ескерткіштерден алынан заттар жне алдытар археологиялы деректемелерге жатызылады. Батыс ылымында археологиялы деректемелерді тарих алдындаы немесе тариха дейінгі жне ерте тарих деректері деп блу дстрі алыптасан. Сонымен атар, аылшын тілді шетел ылымында археология деректемелері тарихи деректемелерден блек , антропология ылымыны шеберінде арастырылады.Археологиялы деректемелерді е басты ерекшелігі: деректемелер барлау жне азба жмыстарыны нтижесінде табылады. Сол арылы алыс дуірлер тарихы жасалып, кейінгі дуірлер жнінде тсінік толыып отырады.Археологиялы деректемелер дуіріне, зат материалына, жасалу дісіне байланысты жіктеледі. Деректемелерді зерттей отырып трмыс-тіршілікке байланысты былыстарды ашуа болады. Тарихи орытынды жасаланда деректемелерден алынатын малматтар тоысады., яни синтезделеді. Зерттеу жмыстарымен шылданатын археологтардан р деректі з маманы алыптасады. Мселен, тас ралдарыны маманы, керамиканы зерттеуші, шекей-бйымдарды танушы, т.б.Археологиялы деректемелерді кпшілігі жерді астынан азылып алынады. Олар, детте, толы кйінде жетпейді: сыны, фрагмент, тоты трінде кездеседі. Сол себепті оларды дрыс азып алу, алпына келтіру жне сатау те маызды.
2. Археологиялы деректемелер трлері. Деректемелер негізін кне заманнан жеткен заттар райды, олар кнеліктер, алдытар деп те жазылады. Адам жасаан немесе ебегімен згерткен заттарды брі «артефакт» деп аталады. Бл термин, сіресе, тас асыры млкіне байланысты жиі олданылады, себебі: тас ралдарыны функционалды ызметін дл анытау иын.
Археологиялы деректер табылу жадайына, саталу дегейіне жне олармен жртшылыты танысуына байланысты ртрлі аталады. Археологиялы деректемелерді зіне тн ерекшеліктерін ескере отырып, оларды бірнеше топа блуге болады:
Ебек ралдары. Жасалан шикізаты, дуірі есепке алынады. Мысалы: тас, мыс,темір ралдары. Сонымен атар, ралдар атаратын ызметіне арай да жіктеледі.
ару лгілері. Жасалан шикізаты жне ызметі бойынша жіктеледі Мысалы: шабуыл, ораныс рал-жабдытары. Сырты келбеті мен пішіні есепке алынып, тр-трімен зерттеледі.
Трмыс заттары. Аса лкен топ. Бан киім-кешек блшектері, заманында олданылан заттар жатады.
Ыдыс. ылымда ыдыстар тиянаты жіктелді, олар ескерткіштерді уаытын білуге, мдениетіне сипаттама жасауа лкен кмек крсетеді. Археологиялы мдениеттердегі ыдыстарды кпшілігі – керамикалы ыдыстар.
Ат бзелдері. Кбінесе кшпелілер мдениеттеріне тн. Ауыздытар, сулытар, зегілер, айырбастар. Сйектен, оладан, темірден жасалуы ммкін. Мдениеттерге сипаттама беруге лкен кмек крсетеді.
нер туындылары. Бан кркем шекейлер, кне суреттер, мсіндер, имарат алдытары, жазулар жатады.
Сйек алдытары. Олар адам, мал, а-с сйектері болып блінеді. Бл деректеме тобын дрыс тану шін анатомиялы жне зоологиялы білім ажет.
Археологиялы деректемелерді бір ерекшелігі – оларды толы, ттас кйінде жетпейтіндігінде. Кп жадайда блшектермен, фрагменттермен жетеді, згерістерге шырайды, деформацияланады, диффузияланады, ыдырайды. атты тотыан металл, шіріндіге айналан ааш пен тері саталуы нашар деректемелер атарына жатады. Сол себепті, археологиялы деректемелер трлі препараттар арылы алпына келтіруді жне арнайы жабдытарды пайдалануымен сапалы сатауды талап етеді. Консервациялы жмыстарды бір блігі далалы жадайда жзеге асуы керек. Сонда ана заттар мен алдытар маызды малмат бере алады.Археологиялы деректерді лкетанудаы атаратын рлілкетану- мазмны мен жекелеген зерттеу дістері бойынша бір-бірінен ерекшеленетін, біра, бір таырыпты жиынтыты рай отырып, лкені ылыми трыдан жан-жаты тануа ммкіндік беретін бірнеше ылыми пндер кешені. Археология сияты белгілі бір ылыми принциптерге негізделген тарихи лкетану бойынша негізгі таырыпты мселелерді білуі, сондай-а, жоары оу орнында оытылатын тарих курсы мен туан лкені зерттеп-тану барысында алан білімдері мен дадылары арасындаы байланыстарды баылап, айындай алуы ажет. Сол сияты, лкені тарих жне мдени ескерткіштерін з бетімен ылыми зерттеу трысынан тану жмыстары дадыларын мегеру гегорафиялы ортадаы орындарын белгілей білу, ауданны белгілі бір блігіін оныстану тарихы туралы, сол ауданны топонимикасы туралы тсініктерді мегеру, жекелеген аудан немесе облыса сипат дарытатын ерекшеліктерді ажыратып, айындай білу дістемесін мегеріп практикалы жмыс барысында олдана білу осыларды барлыы лкетану бойынша білімін райды. Тарихи лкетанудаы этнографиялы деректер мен материалдар, азастандаы лкетанулы жмыстар, мражайлар, мрааттар мен ескерткіштерді орау оамыны атаратын рлдері, азіргі кездегі тарихи лкетану згешілігін арастырады. аза халыны тарихи-мдени мрасы болып табылатын тарихи ескерткіштер, салт-дстр мен дет-рып тарихы оытылады археолгоияда арастырылса лкетанумен бір байланысы сонда деп ойлаймын. XIX асырды екінші жартысы мен - XX асырды басында та ажайып былыс пайда болды ол семейлік лкетану.лбетте,лкетану азастанны баса да айматарын да пайда болды,Семей ірінде бл оыту жйесі зіне тн болды.Е маыздысы, ол е басында жымды шыармашылы ретінде алыптасты.лкетануды XIX асырды ортасында Сібір жне Солтстік-Шыыс азастанда тек ылыми саяхатшылар мен ылыми экспедициялы атысушылар ана оыды.Біра бл жергілікті трындарды здеріні лкетану тарихы туралы ізденбегені деп тсінбеу керек.Жеке тлаларды лкетануда ылыми ізденісте жрмей –а, з мірлерін бл жмыса арнаан.Осыан жасы лгі ретінде И.Г.Андреевті тынымсыз ебегі. Археологты жмысы дала жмыстары кезінде те жауапты, йткені табылан артефакттарды сатау ажеттілігі туады. Экспедиция кезінде табылан материалдар мият тазаланып, жуылады, арнайы нмірлер мен коллекциялы жазбаа жазылады. Археологияда е маызды рлді табылан ескерткішті жасын млшерлеу болып табылады. азіргі кезде классикалы зерттеуден баса: археомагниттік, дендрохронологиялы жне де радиокміртекті (С-14) жне таы басалары. Археомагнитті діс кйдірілген ыш, кірпіш,керамика бйымдарды жасын анытауда пайдаланылады. йткені балшы магниттелетін асиеті бар, біра оны алдымен атты ыздыру керек, сонда керамиканы бойында термостатикалы магниттілік пайда болады. Сондытан керамиканы немесе кірпішті ай уаытта кйдірілгенін дл анытауа болады.Геологтар мен физиктер зерттеулері тау ыртыстары мен топыра ыртыстары жер бетінде пайда болан кездегі магниттілігін сатайтыны длелдеді. Дендрохронологиялы діс ааш рылыстар мен бйымдарды жасын дл анытауа ммкіндік береді. Мысала дендрохронологиялы діс арылы Шілікті оранындаы ааш бренелерден ралан саркофагты жасын дл анытады.Радиокарбонды діс тірі жануарлар мен жндіктер мен атмосферадаы бірдей радиоактивті кміртек клемін зерттеу кезінде алыптасан. Кміртекті азаа траты келіп отыруы азаны зіні ызметін тотатуымен доарылады. Радиоактивті кміртек тіршілігін тотатан сімдік пен жануарды азасында біртіндеп ыдырайды. Жартылай ыдырау периоды 5730 жыла те келеді. Табылан ескерткіш кне болан сайын онда кміртек азая береді. азіргі кезде бл діс е дл крсететін дістерге жатады. азіргі кезде осы діс арылы 2000-нан астам ескерткішті пайда болу кезі осылай белгіленді. Соы кездері термолюминесценция дісі олданыса ене бастады. діс бойынша ежелгі керамиканы 400-500 градуса дейін ыздыранда жарырай бастайды. Жары нерлым атты жарыраан сайын, керамика сорлым ежелгі. Археологтар рашан кптеген заттармен жмыс істейді, олар: ралдар, ыдыстар, адамдарды алдытары, орандар мен алаларды орындары жатады. Кптеген сынатардан кейін кптеген задара ауыр соы тиді. Генетика археологтара мдени сімдіктер мен й жануарларыны шыу тегін анытауа ммкіндік береді. за уаыт бойы итті ары тегі орау асыр деп есептелді. Біра генетиканы дамуымен орау асыр мен итті хромосомалары екі трлі боланы соншалы, итті ары тегі орау асыр емес екендігін длелденді.археологиялы материалды мектептегі оушылара пайдалану, оушыларды ылыми ізденушілік жмыстарына, ежелгі мдениет ескерткіштерін орауа, астерлеуге йретеді. Бны брі оушылара жаымды сер етеді. Жергілікті археологиялы материалды тарих сабатарында ке олдануа жне сыныптан тыс шараларда олдануа боладыАрхеологиялы материалды ерекшелігі, оны тек кітаппен ана зерттеу ммкін емес. Малім оушыларды тек ана кітап жзінде ана емес, археологиялы коллекциялар крсетіп, жергілікті мражайлара апаруы тиіс. Жас ерекшеліктеріне байланысты 5-7 сынып оушыларын саба бойынша экскурсиялар мен жергілікті лкетану мражайына апаран жн.экскурсия кезінде оушыларды тек ана аралатумен ана шектелмей, экспонаттарды тсіндіру керек. Экскурсия сабаы. Оу экскурсиясы кезінде детте оушылармен гімелесу жне осы уаыт кезінде мражай ішінде олара здік жмыс, сосын здерінен бірге арандаштармен дптерлер келу тапсырлады. Тжірібе крсеткендей мындай нгімелесу экскурсия сабаты тиімділігін артырады. Оушылардын здік жмыстарынан мынадай тапсырмалар беруге болады: 1) олардын кзарасы бойынша тас дуірі кезіндегі адамдарды е маызды деген 3-4 ралдарын салып келу, 2) палеолит, мезолит, неолит кезіндегі тратарды тізбегін салып келуді тапсыру, 3) неолит, кола, ерте темир дуірі ыдыстарынын сыртындаы орнаменттерді салдырту, 4) мражайдан алашкы адамдар ойлап тапкан бірнеше курылгылардын казіргі кунге дейінгі турлерін крсету.Археологиялы йірмелердін кбі зиндік зерттеулер жасаса, кейбіреулері тек археология жайлы сырттай тусінік ана жасайды. Затты ескерткіштер дегеніміз-ебек ралдары жне сол ралдар арылы жасалан трмысты заттар: киім, шекей бйымдар, жеке жне оамды нер, архитектуралы рылыстар, тиындар, бейнелеу нері жне т.б. Затты ескерткіштермен аххеолог-мамандар айналысады. Олар кне алаларды, орандарды азып, реставрация жмыстарын жргізеді де, олады хронологиясын анытап, классификациялайды, сонан со оны зерттеп, жасалынан жмыстарды нтижесі бойынша есеп беріп, маала жариялайды. Бл жадай да археологтар з тжырымдарында барлы дереккздерін (затты, жазба) пайдаланатын тарихшы болып саналады. Археология тарихты ылым ретіндегі уаыт пен екістіктегі тсінігін анарлым кеейтті. Адамзатты ежелгі замандаы тарихи дамуы жайында мліметтер археологиялы мліметтер негізінде бізге жетіп отыр.Адам оамыны за тарихи кезеі тек археология кмегімен ана зерттелінеді. Ол алашы ауымды рылыс пен орта асырлы тарих жайындаы жазбаша мліметтерді айтарлытай толытырып, толы мнін ашып береді. Жазба тапты кезеде пайда болды жне оны тек асйектер ана мегерді. Егер жазба деректер авторды сол белгілі кезедегі оиаа жеке жне тенденциялы сипатта болуын крсетсе, затты ескерткіштер сол дуірдегі адамзатты трмысты хал-ахуалын объективті трде айындап отырды. Мнда ескерткіштер сол кезені тапты блінісі туралы, оларды материалды жадайлары жайында барынша крнекі трде бейнеледі.
Жазба деректер жне оларды анытау.Оны лкетанудаы алатын орны? лкетану – бл туан лкені тарихы, табиаты мен экологиясы, экономикалы, леуметтік-ыты дамуы , рухани шыан тегі, дебиеті жне кркемнері. Жаа блім те жас, біра орталы мамандары ртрлі жмыс тріні кмегімен, кітапхана рухани мірді орталыы екенін одан рі длелелдей отыра, кітапхананы лкетанушылармен, оамды айраткерлермен жне баса да танымал адамдармен кездесу орны ретінде пайдалана отыра, Кенді Алтай мдениетті дулетін насихаттайды. Жас рпата елді мдениеті мен ылымына зор лес осан ататы да танымал скемендіктермен кездесуге ммкіндігі бар. Бл жерде скемен аласы туралы, оны кшелері мен саябатары туралы ызыты гіме естуге ,имараттарды, йлерді пиясын ашуа, аланы сан-алуан сулеті лемін круге болады.Тарихи лкетану жалпы лкетануды бір саласы ретінде зіндік тарихи пн болып табылады. Ол сондытан екі ерекшелікке ие: 1) тарихи оиаларды жекешелей арайды жне 2) зіндік жеке сала болып табылады. Бл тарихи -лкетану саласындаы р трлі баыттар бойынша блінеді: танушылы, айта араушылы, баалы-баыттылыы, коммуникативтік. Туан лкені зерттеу ерекше анааттандырлы алатын, оамды ой-пікірді алыптастыратын сала болып табылады. Жергілікті материалдар негізінде тарихи лкетануды трбиелік маызы бар. Басты трбиелік дерек ретінде жне оны механизмі ретінде жергілікті дстр болып табылады. Яни ол р трлі себептермен зерттеушіні ызыушылыын туызады. лкені тарихы – бл те крделі лкетанушылы жмысты талап етеді, жмысты кптігімен, уаыт кезеінде де те крделі болып келеді. лкетануды зерттеуді негізі жергілікті жерді тарихы болып табылады.лкетануды негізгі анытамасы - р елді зіндік жеке тарихы болып табылады. А.С.Барковты берген ылыми анытамасы бойынша «лкетану бл бірнеше ылымны кешенді жиынтыы, ртрлі дістері мен мазмнына арамастан, барлы жиынтыы лкені тарихын жан-жаты арастыруа баытталады». ылыми пн ретінде лкетану зіні зерттеу объектісі бар – табиат, халы, экономика, тарих, лкені нері. Негізгі дерек ретінде «лкені библиографиясы», «баспа деректері», «статистикалы мліметтер», «тарихи ескерткіштер» жне т.б Деректер р трліі материалды, жазба, ауызша болып блінеді. лкетанушы-малімні міндеті: 1. не іздеу керек. 2. алай іздеу керек. 3. алай ааза тсіру керек.лкетану жмыс йымдастыру мселесі бойынша мемлекеттік, оамды жне мектептік болып блінеді. лкетануды негізінде ажеттілік жне білуге штарлы болып табылады. лкетану негізі тарихи зерттеумен байланысты. лкетануды бастаулары халыты лкетануа атысты алыптаса. Олар лкені білгірлері болып табылады. Мысалы, лкені алашы деректері ауызша тарихи деректермен тікелей байланысты.
Жергілікті тарихты зерттеуде орыс зерттеушілері мен саяхатшыларыны лесі. Оны лкетанудаы орыс алымдары мен саяхатшыларыны осан лесі.Орхон жазуындаы ждігерліктер. Кне тркі дебиеті. (І-ІХ).Алашы ауымды рылыс кезіндегі азіргі азастан мен Орта Азияны, Алтай ірін мекен еткен ру-тайпалар, лыстар туралы тарихи деректер. «лы жібек жолыны» ашылуы .Сол кездегі ытай,ндістан,Греция,Иран,Сирия,Месопатамия,Вавилон,Мысыр,т.б. елдермен сауда,мдени,рухани байланыстар.Сатарды тайпалы бірлестіктері,аландар мен ндар.Есік аласы маынан табылан са ксеміні «алтын адамны» киіміндегі зергерлік рнектерді,сатарды «Алтын обасынан»(Отстік азастан ) шыан шекей-сндік бйымдарды,Табалытас,Саймалташ жартастарына ойып салынан орасан лкен суреттерді,т.б. ылыми мні.Сатарды салт-дстрі,наным-сенімі,дет-рпы,діні,оларды ата-баба руаына,аспан денелеріне,Кнге, Айа,Жлдыздара жне Жер анаа табынуы
Зороастризм діні. «Авеста» кітабы- Ежелгі діни ымдар мен мифтік аыздарды жинаы.Ежелгі жазу-сызулар.Арамей,авеста,сода,кушан,кне йыр, руна жазулары. «Трік» сзіні мні. Трік аанаты немесе Трік аандыы (552-745ж).Трік аандыыны екіге блініп кетуі.Шыыс трік аандыы. Батыс трік аанаты-кне трік аандыыны негізінде603-ж рылан феодалды мемлект. Батыс трік аанатынан кейін мірге келген мемлекеттік дрежедегі бірлестіктер. Тркеш аанаты(704-766ж) арл аанаты(766-940ж).Оыз мемлекеті(ІХ- ХІ)ыпша оамыны ертедегі феодалдымемлекет бірлестігі ретінде мірге келгендігі. Трік мсылмандарыны алашы феодалдымемлекеті-арахан мемлекеті(940-1212ж). «лы жібек жолындаы» ежелгі кент алалары;Отырар(Фараб),Сяб,Тараз,лан,Мерке,Испаджап(Сай-рам),Баба-Ата, Сыана, Соза, Талхиз (Талар)
Ежелгі трік табалары. Кне жазу- сызулар. Ежелгі трік ріптері. «Орхон»немесе «руна» деп аталатын жазулар. Ежелгі тріктерді наным-сенімдері, ислама дейінгі діни ым-тсініктер. Табыну; Кк тірі, Жер тірі, май-ана. Ежелгі трік мемлекетіні крнекті скери олбасшысы Клтегін батыр(684-731ж),оны аасы елбасы Білге аан(683-734ж) жне аанны кеесшісі Тоныкк туралы таса ашап жазылан дастандар. Орхон(руна)жазба ескерткіштерін табу,руна жазуын оу,аударма жасау, ылыми мтін дайындау ісіне мол лес осан орыс жне Еуропа алымдары Н.К.Видзен,И.Т.Старленберг,Н:М:Ядринцев,В.В:Радлов,В.В.Томсен,С:Е:МаловЮ:Немет,Х:Н:Оркун,И:В:Стеблева,т.б.туралы млімет. Орхон жазуындаы ждігерлікті аза тілі мен дебиеті трысынан зерттеушілерС.Аманжолов,.Мсабаев,.Айдаров,А:Аманжолов,М:Жолдасбеков,,.мірлиев,т.б. ебектері
«Клтегін» жырыны кркемдік ерекшеліктері. М.уезовты пікірі. Жырдаы кескілескен шайастарды,соыстаы батырлар ерлігіні, скери жорытарды шежіресі. Клтегін батыр туралы жырды авторы ИОллы-тегінні сз зергері ретіндегі шеберлігі.Кне трік жырыны дыбысты рылысы.Мнда нні жйелі,мерзімді ,млшерлі айталануы. Жырдаы бірыай дауыссыз дыбыстарды айталанып иысуы-аллитерация.
йас трлері,соы бунатаы дыбыстар ндестігі. «Клтегін», «Білге аан» жне «Тоныкк» жырларында жиі олданылатын тееу, метафора,аллегория,гипербола,эпитет,анатты сздер,маал-мтелдер туралы. Таса жазылан дастандарды компазициялы рылысы.Автор ойыны циклды жйе арылы берілуі. Ежелгі тркі позициясыны зіндік деби дстрі. «Клтегін» жыры мен аза эпосы. Клтегінні 16 жастан бастап47 жаса дейін,яни лгенге дейінгі ерлік істеріні эпосты сарынмен баяндалуы. Руна жазуындаы дастандарды идеялы мазмны.Трік елін ішкі бірлік-ынтымаа,сырты жауа арсы креске шаыру. Клтегін-тарихи тла,жеілуді білмейтін батыр. «Клтегін» жырыны сюжеттік рылысы,баяндау тсілі,ерлікті мадатау,батыр тласын бейнелеу,кріктеу ралдарын олдану жаынан азаты батырлы жырларына жаындыы.Тайпа-лысты дуірде мірге келген «Алпамыс батыр», «амбар батыр», «обланды батыр», «Шора батыр» сияты аза эпостары мен «Клтегін» жыры арасындаы ндестік. орыт ата кітабы ( «Кітабы дедем оркуд») орыт ата туралы аиат пен аыз.орыт атаІІІ Сыр бойында мір срген тарихи тла,аыза айналан кйші-сазгер, мшр жырау,кемегер филосов.орыт ата адамзат баласына лмейтін мір,мгілік тіршілік іздеуші