Археологиялы зерттеу жмыстары(азба,барлау,деу)т.б Ескерткіштерді орау. 3 страница
Аыз кейіпкері. «орыт ата кітабы»-оыз-ыпша деби ескерткіші. орыт атаны сыйырлы кйлері.орыт атаны сиеттері,ибрат сздері,маал-мтелдері. «орыт ата кітабын» зерттеуші,тржімелеушіЕуропа жне орыс алымдары .орыт ата мрасын зерттеу,аза тіліне аудару ісінеаза алымдарыны осан лесі . «орыт ата кітабы». Таырыбы мазмны,компазициясы,аармандары,кркемдік ерекшеліктері. Оыз-ыпша дуіріні эпикалы туындысындаы тарихи шынды пен аыза айналан бейнелер. «орыт ата кітабы» 12 жырдан трады.
«Оыз наме» («Оыз-аан» эпосы). «Оыз-намені» тркі тектес халытарды ежелгі шежіресін аыздар негізінде кркем баяндайтын эпосты шыарма екендігі. «Оыз-аан» эпосына негіз болатын аыз-гімелер мен тарихи деректер.Оыз аан жне оыз тайпа-лысы туралы мліметтер.Оыз аан-жазба шежіре мен аыз шежірені тарихи кейіпкері. «Оыз наме» эпосыны сюжеттік желісіне тн ерекшеліктері. «оыз-наме» эпосыны жанры,композициясы,сюжеттік желілері.«Оыз-наме» эпосыны аармандары-Оыз аан,оны балалары,лы Трік,Алтын аан,Урум аан,Урус бек,Салаб,лы Орда бек,аарлы ер,Темір ал Жосун ер,Кк Брі,т.б. «Оыз-наме»эпосыны нсалары.йыр рпімен жне араб рпімен жазылан нсалары. «Оыз аан» ебегін аза тілі мен дебиеті трысынан тыш зерттеуші :мірлиевті ылыми ебектері. «Оыз-наме» эпосы мен жне аза дебиеті. «Оыз аан» эпосы мен «обланды батыр» жырындаы сас кріністер. Эпосты тілі, кркемдеу дістері.
бу Насыр л-Фараби (870-950)Аристотельден кейінгі екінші стаз атанан мбебаб алым,дебиет зерттеушісі,аын. л-Фарабиді философия, этика, логика, тіл білімі, дебиеттану,музыка,т.б. салалар бойынша жазан зерттеулері.Философиялы трактаттары ; «Данышпандыты інжу маржаны» «ылымдарды шыуы», «Философияны оу шін алдымен не білу керек.», «Ааристотель ебектеріне тсіндірме»,т.б.
М.ашари. «Диуани лат ат- трік» М.ашари (ХІ )-лы филолог, ауыз дебиеті лгілерін жинап, зерттеуші алым, саяхатшы.«Диуани лат ат-трік»-трікше-арабша тсіндірме сздік.азіргі тркі тілді халытарды барлыына орта мра. «Диуани лат ат-трік» -тек сздік ана емес, сонымен бірге орта асырдаы тркілерді оамды, рухани, ылыми, мдени, деби, саяси міріне, кне тарихы мен дет-рпына, салт-санасы мен наным-сеніміне,т.б. атысты баалы деректері мол жина.
«Тркі сздеріні жинаыны» зерттелуі, тржімалануы, басылымдары. «Сздікті» зерттеуші тркі, Еуропа, орыс алымдары : А.Рифат, Басым Аталай,Броккельман,Т:А:Боровков,А:Н:Кононов,В:А:Гордлевский,т.б. М:ашари «Сздігіні» аза тіл біліміні трысынан зерттелуі: Н:Т:Сауранбаев, С.А.Аманжолов, А.Н.Ысаов, .Мсабаев, .рышжанов,.Бекетаев, .Ибатов. «Сздікте» мысал ретінде келтірілген кркемсз лгілері: бйіттер, азалдар, трмыс-салт жырлары, маал-мтелдер, анатты сздер, ибырат сздер, сажыдар (а ле), насыр (проза), т.б.
«Сздікте» ашылы жайындаы ледер.Алашы ауым адамдарыны тіршілік кзі ашылы бейнлейтін кркмсз лгілері,ебек, егін салу, мал бау таырыбына арналан ле-жырлар. «Сздікте» батырларды ктере мадатайтын ле жолдары.Алып Ер Таны(Афрасиф) мадатау. «Сздіктегі» трмыс-салт жырлары.адым заманда мір срген адамдарды трмыс-тіршілігін, дет-рпын, салт-санасын, ксібін,тотемдік тсініктерін танытатын ле-жырлар. М.ашари жинаан бдік, басы ледері, бата-тілек, бесік жыры, той бастар, жар-жар, жотау, естірту,т.б.жыр лгілері.«Диуани лат ат-тріктегі» маал-мтелдер, ибрат сздер, афоризмдер. азіргі аза тілінде аз-алпында олданылатын маал-мтелдер, анатты сздер.
Ж.Баласан «дату біліг» Баласан-ХІ асырды аса крнекті аыны, данышпан-ойшылы,ылымы, белгілі оам айраткері. «тты білік» дастаныны бізге ш нсасыны-ВЕНА (яки Герат),Каир жне Наманан нсаларыны жеткендігі.Дастанды зерттеуші алымдар, аудармашылар,бастырып шыарушылар: Ж.Амадес,Г.Вамбери, В.В.Радлов, Е.Э.Бэртельс,А.Валитова,С.Е.Малов, С.Муталибов,К.Каримов,С.Иванов,А.Егеубаев,Б:Саындыов,т.б.«тты білік» дастаныны негізгі идеясыны мемлекетті дрыс басару мселесі екендігі. Дастанны басты идеясы трт принципке негізделіп жазыланы: ділдік, ба-дулет, аыл-парасат, анаат. «тты білік»-дидактикалы дастан.Трт принципті символы ретінде крінетін трт аарманы: Кнтуды патша, узірі Айтолды, узірді баласы ділміш, друіш Одгурміш.«тты білік» дастаныны негізгі сюжеттік желісіні шыарманы негізгі трт аарманыны зара гімесінен,сра-жауаптарынан, бір-біріне жазатын хаттарынан тратындыы. Дастандаы ел басаран кімдер бейнесі. Ел басаран кімдер мен алы бара арасындаы арым-атынас мселесі .Патшалар, узірлер, олбасшылар, елшілер, алымдар, саудагерлер,дихандар, малшылар, олнер шеберлері,аспаздар,тс жорушылар,туіптер,т.б. оамдаы рлі жніндегі дастан авторыны ой-пікірлері. Дастанда ел басаратын кімдерге ойылатын талаптар: ділдік,аыл- парасат,нер білімге жетік болу,ниеті тзу,сзі шырын,пейілі ке,кек сатамайтын болу. Дастандаы аыл-парасат,нер-білім, дептілік,тлім-трбие, мінез-лы, кішіпейілділік,жомартты, мейірімділік,тіл мдениеті, ке-шешені рметтеу,т.б.мселелер. Дастанны кркемдік ерекшеліктері,тр-
А.Игнеки. «ибатул Хаайы» А.Игнеки- ХІІ .есімі бкіл арахан мемлекеті тркілеріне мшр болан ататы аын.Дастанды зерттеушілер, аударма жасаушылар: Р.Арат,Е.Э.Бертельс, В.В.Радлов,С.Е.Малов,.Махмудов,Э.Нжіп,Б.Саындыов,.рышжанов,т.б.«Аиат сыйы»- дидактикалы сарында жазылан шыарма.Компазициялы рылысы, идеялы мазмны. оамдаы моральды ымдар мен мінез- лы,дептілік, тілді тыйып стау, жомартты, мейірімділік, ізгі асиеттер туралы.Дастанны негізгі тарауларыны таырыпты атаулары: «Бл кітапты жазылу себебі мен оны ажеттілігі», «Білімні пайдасы мен оны ажеттілігі», «білімні пайдасы мен надандыты зияны туралы», «Тілді тию дептілік пен тртіптілікті шарты екендігі туралы. «Аиат сыйы» дастаныны кркемдік ерекшелігі.Аынны бір-біріне айшы екі былысты атар ойып, жптап суреттеу дісі.Дастанны 11 буынды аруз жйесімен жазылуы.
ожа Ахмет Иассауи «Диуани хикмат» .А.Иассауи –сопылы дебиетті ірі кілі, йгілі аын, есімі ислам леміне мшр болан ойшыл айраткер. «Диуани хикмат» - тркі халытарыныХІІ асырдан саталан деби ескерткіші. «Даналы кітабын» зерттеушіМ.Ф.Кепрюлю –заде,А.К.Боровков, А.Н.Самойлович,Е.ЭБертельс,Э.Р.Рус- Тамов,Н.М.Маллаев, Г.Ф Благова,т.б. «Диуани хикматты» аза тіліне тржімалануы : М.Жармхамедлы, С.Дуітлы, М.Шафии,Б.Саындыов,т.б.
«Диуани хикмат» -исламны дін-шариат жолдарын дидактикалы мазмнда поэзия тілімен бейнелеген жыр жинаы. «Даналы кітабы» адамзатты туыстыа,бауырмалдыа,ізгілікке, имандылыа шаырып, мсылман дініні аида, шарттарын,Алланы тануды жолдарын баяндайды. «Диуани хикматты» сопылы аымны философиялы ой-пікірлері: ділдік жолына тсу,аиатты іздеп табу,адамны рухани міріні таза болуы.
Слеймен Баырани. «Баырани кітабы» Слеймен Баырани –сопылы сарындаы хикмат жырлармен есімі мшр аын.ожа Ахмет Иассауиды философиялы ой-пікірлерін ислам аидалары бойынша жаластырушы шкірті.«Баырани кітабыны» негізгі идеясы- сопылы дстрді мадатау, адамгершілікке, адалдыа,бауымалдыа ндеу. Гуманистік ой-пікірді ислам діні аидалары трысынан баяндау. «Баырани кітабыны» азаша аударылуы (Б.Саындыов).
Н.Рабузи «Рабузи иссалары». Рабузи –Алтын Орда дуірі дебиетіні ірі кілдеріні бірі. «Рабузи иссалары» (1310ж)- табиат, дние былыстары, жаратылысты пайда болуы,халифтар, пайамбарлар, Адам ата, Жер ана,Кк, Ай мен Жлдыз, шайтан мен періште т.б. туралы шыысты сюжеттегі исса-аыздар,ле-жырлар жинаы.иссадаы оамды мір, тарихи оиалар, ізгілік пен злымды ,адамгершілік пен жауызды, досты пен асты,т.б жайындаы исса-хикаялар,аыз-гімелер. «Рабузи иссаларына» енген «Нух алайка с-салам хикаялары» ,»Лпан Хакимхикаялары», «Харут пен Марут хикаясы,т.б. «Рабузи иссаларыны» зерттелуі,аза тіліне аударылуы: Б.Кенжебаев, А.ыраубаева, Н.Саындыов
«Кодекс Куманикус» «Кодекс Куманикус –кумандарды кітабы, ыпша тіліні сздігі,ыпша тіліні сздігі, ыпша тілі туралы жина. «Кодекс Куманикусті» (1303ж) екі блімнен тратындыы.1-блім- латынша, парсыша, куманша сздік.«Кодекс Куманикустаы» жмбатар, христиан аыздарынан алынан трлі уаыз-сиет сздер. Христосты мірі,Мария Ананы улиелігі, киелі апостолдар жніндегі діни хикая-аыздар.
Хорезми «Мхаббат-наме» «Мхаббат-наме» дастаны (1353ж)-Алтын Орда дуірі дебиетіні е крнекті лгісі. «Махаббат-намені» олжазба нсалары. Кне йыр жазуындаы жне араб жазуындаы екі нсаны табылуы. «Махаббат-намені» зерттеуші, аударушы, бастырып шыарушы алымдар: Э.Н.Нжіп, А:М:Щербак,С.асымов, В.Валиходжаев, Н.Маллаев,А.ыраубаева туралы.Дастан негізінен жігітті 11 хатынан (намеден) тратыны, ызды жігітке жауап хаты берілмейтіні, жігітті хаты арылы-а ызды махаббаты айын бейнеленгені. «Мхаббат-наме»-адам бойындаы е ізгі асиеттер болып саналатын махаббатты ,ізгілікті, бауырмалдыты ,жомарттыты,т.б. ту етіп ктерген дастан. Дастанны кріктеу ралдары, ле рылысы,тілі. «Мхаббат –намені» Алтын Орда тркілеріні бріне бірдей тсінікті болан шаатай тілінде жазыландары, дастанда ыпша тілі элементтеріні басым екендігі.
тб «Хсырау-Шырын» дастаны. тбты «Хсырау-Шырын» дастаны- азербайжанны лы аыны Низамиды осы аттас поэмасыны еркін аудармасы.тыбты Низами поэмасын парсы тілінен ыпша-оыз тіліне еркін аударандыы.тб аудармасыны кркмдік ерекшеліктері. Низами поэмасында ала міріні,патша сарайындаы сн-салтанатты, ал тб-ты дастанында мал баумен тіршілік еткен кк майсалы дала кріністеріні кбірек бейнеленетіні.
«Хсырау-Шырын» дастаныны негізгі таырыбы.Дастанны аармандары:Шырын патша, Хсырау патша, рылысшы Фархад, Хсырауды досы Шамур, Мариям, Шеруя,т.б. «Хсырау- Шырын» дастаныны азаты лиро-эпосты жырларымен сарындастыы,ндестігі,ал баяндау тсілдері мен композициялы рылысы жаынан сас болып келетіні.
Сайф Сараи «Глстан бит-трки» Сайф Сараи-Алтын Орда дебиетіні ХІ аса крнекті кілі. С.Сараи-лирик жне эпик аын, аудармашы. «Глстан бит-тркиді» (1391ж)-прозамен жазылан ыпша тіліндегі кркм шыарма екендігі. «Тркі тіліндегі Глістанны»парсы-тжік дебиетіні классигі йгілі Сади-Ширазиды «Глстан» атты шыармасыны еркін аудармасы екендігі. «Тркі тіліндегіГлстанны» парсы-тжік дебиетіні классигі йгілі Сади Ширазиді «Глстан» атты шыармасыны еркін аудармасы екендігі. «Тркі тіліндегі Гулистан» олжазбасыны табылуы, зерттелуі, жариялануы. Э.Н.Нжіп- «Глістан бит-трки» олжазбасын зерттеуші, аудармашы, кітап етіп шыарушы тюрколог-алым..Дастанны компазициялы рылысы,тілі.
исса-хикаят трінде баяндалатын 8тараудан тратыны,1-ел билеуші кімдер туралы; 2-халы барасы жайында; 3-анаат жайында,4- тілге са болу туралы, 5 - жігіттік ша хаында, 6- крілік туралы,7- тлім-трбие жайында, 8- гімелесудегі дептілік туралы.
Кркемдік ерекшеліктері, бейнелеу ралдары, тілі.Дрбек. «Жсіп-Зылиха» дастаны. Дрбек 14 . соы мен 15 . басында мір срген аын. Жсіп пен Зылиха арасындаы махаббат сезімін арау еткен исса –хикаяттарды кезінде Шыыс дебиетінде ке тарааны.Дрбекті Жсіп пен Зылиха туралы тартымды сюжеттерді бетке стай отырып, зіні тл туындысын жазаны. «Жсіп-Зылиха » дастаныны идеясы – ел билеушілер арасында тж бен та, байлы пен мансап шін болатын анды соыстарды, адамдар арасындаы алауызды зардаптарын паш ету.Дрбекті «Жсіп-Зылиха» сюжетіне тыш рет тркі (шаатай) тілінде кркем туынды жазан аын екендігі. «Жсіп-Зылиха » дастаныны басты аармандары : Жсіп, оны он бір бауыры, Зылиха, Жсіпті кесі Жаып, Мариб еліні патшасы Таймус, Мысыр патшасы Райян.«Жсіп-Зылиха » дастаныны зерттелуі(Бертельс, С.Хайдаров) «Жс!п-Зылиха» дастаны негізінде назирагйлік дстрі бойынша азаты біратар «кітаби аындары» исса-хикаяттар жазаны.
білазы. «Шежіре и- трк» «Трік шежіресі»- бертін келе аза халын раан рулар мен тайпаларды кне тарихы, трмыс-тіршілігі, тркі елін басаран айраткерлерді мірі мен оамды ызметі туралы нды деректері мол шежіре. «Тркі шежіресіні» Шыысханнан брыны жне одан кейінгі дуірлерде Дешті ыпша, Орта Азия, Таяу Шыыс елдерінде болан трлі оиалар мен ртрлі мемлекет айраткерлері жргізген саясатты жылнамасы екендігі. Шежіре 9 баптан трады: 1- дай тааланы Адам алиссаламды жаратаныны баяны; 2- Моол хан жне оны Шыыс хана дейінгі рпатары жайында; 3- Шыыс ханны дниеге келгеніні тарихы; 4- кідай аанны жне баса да Шыысхан нсілінен патша боландарыны баяны; 5 - Шыысханны екінші лы Шаатай улетіні Мауреннахр мен ашарда боланыны баяны; 6- Шыыс ханны кіші лы –Толы хан нсілінен Иран жртында патша боландарды тарихы; 7- Жошы хан улетінен Дешті ыпшата патшалы рандарды тарихы; 8- Жошы ханны бесінші Шибан ханны улетінен Транда, азата, ырымда жне Мауренахрда патшалы рандарды тарихы; 9- Жошы хан улетінен Хорезмде патша боландарды баяны; «Тркі шежіресіні» алаш табылуы (18 асыр), баса тілдерге тржіме жасалуы, тркология ылымы трысынан зерттелуі.
адырали Жалайыри «Жми-ат -тауарих». «Шежірелер жинаында» (1602жыл) 14-16 асырлардаы аза еліні ішкі жне сырты жадайы, баса елдермен арым-атынасы. Біратар аза хандарыны генеологиясы, аза даласындаы саяси-леуметтік оиаларды баяндалатыны.«Шежірелер жинаы» - тарихты баяндайтын шыарма, соны зінде йасты-ыраты а леге, толаулара сайтыны, онда азаты шешендік сздеріне тн эвфония (аллитерация жне ассонанс тсілдері) мен параллелизмні мол екендігі. «Шежірелер жинаындаы»траты сз тіркестері, анатты сздер, маал-мтелдер.«Шежірелер жинаыны»алашы басылымыны зерттелуі (И.Березин, Ш. Улиханов,.Марлан,.Жнісбеков,Т.Р.ордабаев, Р.Сыздыова,З.А.Хисамиева,т.б.)
Х.Дулати «Тарих-и-Рашиди» М.Х.Дулати (1499-1551)-з дуіріні лама алымы,тарихшы, сз зергері,аыны,оам айраткері.«Тарих-и рашиди» шежіресінде негізіненХІ-ХІ асырлар аралыында Моолстан мен ашарияда болан тарихи оиалар баяндалатыны. Шежірені екі дптерден тратыны, біріншісінде Монолстанда билік жргізген хандар шежіресіні, ондаы халы тарихыны баяндалатыны, екінші дптерде аза еліні з кршілерімен арым-атынасыны жан-жаты сз болатыны. «Тари-и-Рашидиде» 15-16 асырларда Орта Азия, Шыыс Тркістан, Ауанстан жне ндістанда орын алан маызды тарихи оиаларды кркем тілмен баяндалатыны. «Тарих-и-Рашидиді» зерттеуші, аудармашылары.
Бабыр (1483-1530) – крнекті мемлекет айраткері, даты олбасшы, дарынды лирик аын, белгілі жазушы, ататы тарихшы- алым. «Бабыр –наме» - ш блімнен тратын прозалы шыарма. Бірінші блімінде 15-16 асырлардаы Орта Азиядаы халытарды трмыс-тіршілігі, оамды-леуметтік, саяси оиалар, осы лкені табиаты сз болады. Екіншісінде – азіргі Ауанстан жерінде («Кабул улляты») орын алан маызды тарихи оиалар, шіншісінде – ндістанны бай табиаты, халы, салт-санасы, ылым, мдениеті, дебиеті, тілі, тарихы, ондаы саяси оиалар баяндалатыны. «Бабыр-намені» зерттеу, баса тілдерге тржімелеу, бастырып шыару ісіне кп елдерді алымдарыны ат салысаны: ндістанды М.Н.Хайдар, С.А.Шарми, Р.П.Трипатке, ауанстанды А.Х.Хабиби, А.А.Кохзат, тркиялы Р.Р.Арат, И.Н.Банор, пакистанды Р.А.Надви, А.Мавлийат. «Бабыр-намені» идеялы мазмны, тарихы, тілі.
Археологиялы зерттеу жмыстары(азба,барлау,деу)т.б Ескерткіштерді орау.
Археологиялы ескерткіш туралы толымды малматты археологиялы барлау жмыстарын жргізуді нтижесінде жиюа болады. Археологиялы барлау – азу алдында немесе экспедицияны арнайы жргізілетін негізгі жмыстарыны бірі. Археологиялы барлауды масат-міндеттері:
Біріншіден, ескерткіштерді есепке алу, орналасуын археологиялы картаа тсіру. Ол шін, тадап алынан айма толы барлаудан ткізіледі. Бл- ттас барлауды ажет етеді. Оан археологтар, лкетанушылар, кнеліктерге жанашырлы білдіретін зге адамдар атыстырылады. Ол белгілі кімшілік - географиялы айматарда жргізіледі Зерттеу жмыстарын жоспарлап, орау жмыстарын жргізу. Тізімге алу, оан сипаттама жасау арылы паспортын растырып, мемлекеттік баылауа алынуына жадай туызу.
Екіншіден, жаа ескерткіштерді ашу. Жинаталан жне жйеленген негізгі мліметтер толытырылады, археологиялы кезедерді ажырату.
шіншіден, ескерткішті толы зерттеп шыу шін- азу алдындаы барлау йымдастыру.
Тртіншіден, ескерткіштерді орап, сатау – бліну аупі тнген немесе авариялы жадайдаы ескерткіштерді сатауа баытталады.
Барлауа дайынды. Барлау алдында лкен даярлы жмыстары жргізіледі. Бан зерттеу алаын іріктеп алу, жріс-трыс ралдары, карта бойынша маршрут жасау, жоспар жасау кіреді. Негізгі масат белгіленіп алынуа тиіс. Археолог осы айма жніндегі археологиялы жне лкетану дебиетімен, сол жерді географиясымен жне климатымен танысып шыуы ажет. Жыл мезгілін тадап алуды маызы зор. Бізді елімізді отстігінде, мысалы, е олайлы мезгіл- кзді соы. Бл уаыта ішкі бассейндерді су дегейіні тмендігі, шп жамылысыны жотыы, жерді жаппай жыртылып тасталуы тн болып келеді. Кн тулігіні е жасы уаыты- ашы кнгі таертегілік немесе кешкілік йткені бйірден тскен жары рельефті оншама байала оймайтын егжей-тегжейлерін табуа ммкіндік береді.
Барлау рал-жабдытары жеіл, жинаы да, сонымен бірге, е ажеттілерін амтуы тиіс, аспаптар, ебек ралдары, орау материалдары болуы керек. Бдан баса барлауа атынасушыларды документтері мен жмыс жргізуге деген рсаты болуы ажет.
Барлауды дстрлі дісі. Археологияны жаадан пайда болан салалары барлау жмыстарына да згерістер келді. уе археологиясыны негізгі жмыс трі- археологиялы барлауа жатады. Аэрофотобейнелеу жне биіктен тсірілген суретке- дишифровка жасау арылы жасырын археологиялы ескерткіштер тізімге алынады, жоспара тсіріледі. уе археологиясы арылы ттас барлау масаттары жзеге асады. Тізімге алынан ескерткіштер саны дстрлі барлаумен салыстыранда он еседей кп болуы ммкін.Барлауды осы дісімен жер бетінде сырты белгілері жо ескерткіштерді кбі табылады. Барлауды аэрофотобейнеге тсіру арылы да жргізуге болады. Сол себепті, барлауды екі трі алыптасан, олар: дстрлі жне крделі техникалы.
Дстрлі – жаяу немесе клікпен жру арылы барлау.
Крделі техникалы барлауа жататындар: электрлі – жер астына то жіберу арылы барлау; магнитті- жер астындаы магнит желісіні ауытуларын тексеру арылы азбай зерттеу дісі; шапен жне су асты техникасымен барлау. Барлауа Археология институтыны Дала комитеті беретін ашы пара арылы рсат етіледі. Барлауды жаа дістері ХХ асырды 20 жылдарынан бастап алыптасты. ХХ асырды ортасынан бастап электрлі жне магнитті барлау жасы дамыды. Бл барлау салалары жер астындаы рылыстарды орналасу лшемдерін белгілеуге жне белгілі бір затты дл табуа ммкіндік береді
2. азба жмыстарына рсат. Археологиялы жмыстара рсатты жергілікті оу орны немесе ылыми мекемені тініші бойынша республикадаы яни Археология институты береді. Археология институтында дала комитеті жмыс істейді. Ол тскен тініштерді арастырып, сол бойынша шешім шыарады. Рсат арнайы білімі бар,археологиялы экспедициялара атысан, далалы жмыс трлерімен жасы таныс адамдара беріледі. Рсатсыз з бетімен азба жмыстарын жргізуге тыйым салынады жне ол засыз деп танылады.
Археологиялы барлау жне азба жмыстарына рсатты трт трі алыптасан: