Археологиялы зерттеу жмыстары(азба,барлау,деу)т.б Ескерткіштерді орау. 4 страница
№1 ашы пара - толы клемді азба жмыстарын жргізуге рсат.
№2 ашы пара - шектеулі жер жмыстарына рсат.
№3 ашы пара – археологиялы барлау жмыстарына рсат.
№4 ашы пара – кезек кттірмейтін немесе авариялы жадайдаы, бліну аупіндегі ескерткішті зерттеу шін рсат.
Соы жылдары Білім жне ылым министрлііні жеке зерттеушілерге берілетін лицензиялары арылы рсат беріліп жр.
Жмыстар аяталан кезде Археология институтына толы есеп беріледі.
азба жмыстарына дайынды. Дайынды бірнеше сатылы:
Теориялы білім алу. ылыми дебиеттерді мегеру.
Археология кабинеттеріндегі, мражайдаы экспонаттармен танысу.
Зерттелетін кезе бойынша жарияланбаан зерттеулер, олжазбалармен танысу.
азба жмыстарына ажет жабдытарды дайындау.азба жмыстарын жргізуді жоспарын жасау.
Барлауа араанда дайынды жмыстары едуір ауымды.
ылыми ызметкерді міндеттері. рбір жаса немесе экспедиция рамында арнайы дайындытан ткен ылыми ызметкер немесе бірнеше мамандар ебек етеді. азба басшысы жне ылыми ызметкерді басты міндеттері:
азба орындарын белгілеу.
азушыларды орналастыру, ебек тртібі мен ебек ауіпсіздігін амтамасыз ету.
Жмыс кезедерін белгілеп отыру.
азу, тазалау, табылан заттарды орап салу жмыстарын адаалау.
Далалы жатнаманы дрыс жргізу, кнделік, жоспар–сызбаларды сапалы жасау.
Негізгі жмыс жаты – дала кнделігі. Онда азу кезедері сипатталады. Ескерткішті зерттеу кезінде трлі жоспар-сызбалар, тілік сызбалары, табылан заттарды масштабтаы суреттері, ескерткіш дегейлеріні лшемдері, табылу орныны тіркемелері, баса да лшеулер, фото, видео материалдар жасалынады. Осыны брі з кезегінде, дл уаытында тіркемеленуі тиіс.
азбаны белгілеу. Ескерткішті болжаулы клемі шптен тазартылады, , тамыры тере сімдіктер жлып алынбайды. Шп крекпен клдене иылады. Тазартылан жерде азба клемі длірек айындалады. азылатын оран болса, азбаны орта тсы аныталады. Орталы азы стіне буссоль немесе компас ойылады да, отстік, солтстік, батыс, шыыс баыттары белгіленеді. Аныталан баыттара орталы азытан жіп тартылып, р метрге азытар аылады, брыш длдігі 90° сйкес келуі керек. Длдік геометриялы діспен, Мысыр шбрышы теоремасымен тексеріледі (шбрыш катеттер квадраттарыны осындысы гипотенуза квадратына те). Шаршылар торы жасалып, оны рет саны жоспарда крсетілгені жн.
иындыны,яни прфильді адаалап отыру шін: солтстік-отстік, батыс- шыысбаыттарымен орталы жал (орысша - бровка) алдырылады. Оны ені 50-60 см болуы ммкін, кейін ырланып, ені сл кемиді. азылатын оныс болса, тртбрышты азба орындарда иындылар оныс абыралары арылы тексеріледі. азба клемі тым лкен болса, белгілі ашытыта азбада алынбаан топыра бааналары алдырылады. оныстарды азанда азба клемі едуір лкен, детте, 100-400 м2 келеді. Тым клемді болса, атпарларды иындыларын белгілеу иына соады. Мдени абатты табу шін оныстарда шурф салынады, оны клемі шаршыа сас келуі керек. Ол бір баытты траншеяа, ал траншеялар азба алаына ласуы ммкін. оныстаы шаршылар 2х2 м болып белгіленеді.
Археология шін басты баыт – солтстік. Жоспарларда ол шкір бадаршамен беріледі.
азу жне тазалау дістері. Ескерткіштер біртіндеп клдене атпарлар бойынша азылады. атпарды ию шін- тік крек, топыраты алу шін – ала крек олданылады. атты топыраты ою шін - сгі (лом) олданылуы ммкін.
Топыра жіішке, сл иаштау иылады, алынан топыра гіледі, тексеруден теді. азушыны бірі топыраты июмен, екіншісі- алумен, шіншісі- тазалаумен шылданады. Мдени абаттаы топыра аса мият тексеріледі. рбір тазаланан атпарды жоспары салынады. Мдени абатты бірден ттас алуа болмайды. азу кезінде табылан заттар толы тазалананша орнында алуы тиіс. азу кезінде рылыстар блінбеуі керек. Тередегенде абыралар лап кетпеу шін тіреулер ою ажет. Е маыздысы – бзбау, тек жоспары салынан со ажетінше тередеу. Сйтіп, рылыс атпарлары тексеріледі. азба баспаналаларды ашу шін ана емес, оларды арасындаы жерлерді тексеруге де йымдастырылады. Кейбір жадайларда онысты стратиграфиясы рылыстар арылы аныталады.
азастандаы орымдарды кбі – орандар, ал орандар тізбек трінде кездеседі. ола асырыны орандары кбінесе орталы рылыс тірегіне топтала орналасады. Аралас конструкциямен салынан орандар жер орандарына араанда кп. Тасты жне иыршы тасты, малта тасты йінділерден трызыландары да кездеседі.
орандар, детте, секторлар бойынша азылады, бл діс жер орандарын зерттеу шін аса тиімді. орандарды клемі лкен болса, шеберлеп азу дісі олданылуы ммкін. Мндайда азу шеткі шеберден басталады. Трт сектормен азып шыу дісі кптеген жадайда ескерткіш ерекшеліктерін жасы анытауа мкіндік береді.
Мдени абат – адамны трмыс-тіршілігіні белгілері саталан жер ыртысы. Археологияда мдени абатты зерттеу лкен орын алады. Мдени абатта байыры адамдарды заттары, сйек, рылыс алдытары жне зге де археологиялы белгілер саталан.Жер бетіндегі топыра, сімдік ерекшеліктері жне табии-климатты жадай оны алыптасуына сер етеді. Мселен, жер ылалды немесе сорта келсе заттарды саталуы иындайды. Шлейт жне уа аймата, таста жерлерде мдени абат алыптаспауы ммкін. Аса ылалды айматарда заттар тез ыдырап, оларды за саталуына жадай олайсыз келеді. Егіншілік жне отырышы тірліктегі тайпалар мекендеген жерлерде мдени абат табылуы нерлым ытимал. Себебі, олар бір жерде за уаыт мірлерін ткізген. Трындарды тыыздыы, зен алаптарындаы табиатты олайлылыы мдени абатты атпарлануына тиісті жадай туызады. Мдени атпарларды алыдыы се тседі. Мысалы, Шыыс Европадаы орыс алаларыны орнында мдени абатты уаттылыы немесе алыдыы 7-8 метрге дейін жетеді. Орталы Азияны кейбір оазистерінде ткен траты мір 15-20 метрлік мдени абатты райды. Сол сияты, ерте тасты кейбір гірлерінде уатты мдени абат табылуы ммкін. Кшпелілер мдениеттерінде жылжымалы шаруашылыты ке тарауына байланысты, мдени абатты табу иын.
Стратиграфиялы зерттеуді маызы.Стратиграфия– латын сзі, stratum-абат, grapho- жазу, яни археологиялы ескерткіштерді орнында пайда болан ыртыстарды зерттеу дісі. Адамзат тарихыны те ерте дуірлерін сипаттаан кезде геологиялы стратиграфия олданылады. Атап айтса, мздануды жне мзаралытарыны геология ылымы алыптастыран атаулары бар. Адамзат тарихына сйкес келетіндері ертетас дуіріне жатады. Кейінгі археологиялы дуірлер де стратиграфиялы дісті олдануымен зерттеледі. оныстардаы азба абыралары ке, клемді келсе, шаршыларды тйіскен нктелерінде жер баандары алдырылады. азба тередегенде олар аласартылады, уаытында иындысы графикалы діспен салынып отыруы тиіс. орандарды азанда солтстік - оттстік, шыыс - батыс баыттарымен азылмаан жал (орысша - бровка) алдырылады. азба тере болмаса, жал бзылмаан кйінде саталады. Алдыы иындылары ааз бетіне тскенде, тередегенде аласартылуы ммкін. иынды сызбасы –профилі сапалы жасаланда ескерткіштен алынатын тарихи малмат толыа тседі, уаытты дл анытауа септігін тигізеді.Стратиграфиялы діс кне оныстарды зерттеген кезде олданылады. Стратиграфиялы тізбек немесе атарлар арылы жоары жне тменгі абаттарды уаытнамасы аныталады. Стратиграфиялы діс оранды ескерткіштерді де зерттеуде маызды ызмет атарады. Ескерткіштерді салыну уаытын, рылысты алыптасуын, рылымын анытайды.
Этнологиялы зерттеу дістері.Этнология (грек. ethos – тайпа, халы жне logos – ылым, ілім, сз) – оамды ылымдарды тайпалар мен халытарды зерттейтін саласы. Этнология азіргі халытарды жне ертеде мір срген кне этносты топтарды шыу тегін, ру-тайпалы рамын, онысын, оларды зіндік ерекшеліктері мен бріне бірдей орта жайларды, тарихи жне мдени арым-атынастарын, кнделікті трмысын, ксібін, оамды жне отбасылы арым-атынастарын, рухани мдениетін жан-жаты ыл. негізде зерттейді (. Тарихи этнография). ткен мір малматтарын соы деректермен салыстыра зерттеп, этнолог халы трмысы мен мдениетіні тарихи даму рдісін анытайды. Халы міріні ткен кезедеріні е кне дуірі палеоэтнология деп аталады. Мыс., халытарды шыу тегін зерттеуде Этнология немі археол. деректерге сйенсе, археология зіні зерттеу жмыстарында археол. ескерткіштерді андай этн. топтара жататындыын анытау барысында р дайым этнол. деректерді кеінен пайдаланады.Мдениет жне нер тарихын, халыты кркем-нері мен ауыз дебиетін зерттеу жне халыты дстрлі шаруашылыы мен ксібін зерттеу Этнологияны толытыра тседі. Халытарды тілдеріндегі жаындыты зерттеу лингвистика мен Этнология мдделерін жаындата тседі. Халытар мен табии ортаны серін, оныстану лгілерін жне этн. картографияны зерттеу ісі Этнологияны географиямен жне дние жзі халытарыны санын есептеуге арналан демография пнімен байланыстырады. Сондай-а халытарды шыу тегін жне алашы ауымды рылыс тарихын зерттеуде антропология ылымы Этнологиямен штасып, этн. антропология саласын алыптастырды. Этнология жоарыда крсетілген ылым салаларымен тыыз байланыса отырып, ылым шін де, кнделікті тжірибе шін де аса маызды кптеген сауалдарды шешеді. Мыс., жеке елдер мен бкіл дние жзі халытарыны этн. рамын жне халыты шыу тегі мен этн. тарихын, артта алан халытарда саталан кне дстрлер алдытарыны негізінде алашы ауымды рылыстаы оамды мір мен мдениетті андай боландыына ыл. талдау жасайды. Этнология термині шетелдік тарихнамада кеінен олданыланымен, кеестік тарихнамада млдем пайдаланылмады. Себебі, мнда Этнологияа бірегейлік сипат берілмей, оны этнография деп атады да, бл ылымды тарих ылымдарыны бір саласы ретінде ана арастырып келді. КСРО ыдырай бастаан кезде ана Этнология термині этнографияны ыыстырып шыарды. Сйтіп, оны халыты танып білудегі рлі натыланды. Этнология атауы этнос терминіне байланысты алыптасан. Антик. заманда эллиндіктер “этнос“ терминін грек емес халытара олданан болатын. Э. термині 19 -а дейін кеінен олданыла ойан жо. Тек кей жадайлардаы этногр. рдістер мен былыстарды баяндау кезінде ана олданыса еніп отырды. Антропол. ылымдарды жалпы классификациясын жасап, оны ішінде Этнология ны бліп, 1830 ж. алаш рет крсеткен француз алымы Жан Жак Ампер еді. Далалы этнографиялы зерттеулер жргізілетін тжірибелер барысында материал жинатауды екі негізгі тсілі олданылады: траты жне маусымды.
І. Траты тсілмен этнографиялы зерттеу дістерін жргізу з алдына сол зерттелетін айматаы этникалы топты ішінде, нерлым за уаыт тіршілік етуге бейімделу. Мол мліметтер, материалдар жинатау болып табылады.
ІІ. Маусымды тсілді ерекшелігі жоспар бойынша кбінесе ыса уаыт ішінде маызды мселелерді арастырып, далалы материалдарды жедел жинатауа ммкіндік береді.
Маусымды экспедицияда этносты мірі жайлы материалдарды жинатау екі тсілмен жргізілуі ммкін: маршрутты жне шоырланан.
Маршрутты зерттеу жргізу экспедицияны озалысын «желілік» маршруттаы тсілмен жріп отыру немесе р тотаан аялдамада екі-ш кн болып материалдар жинатаумен жргізіледі. Ал шоырланан тсіл, зерттеу барысында басты базалы пунктіні (белгілі бір елді мекен) негізгі зерттеу объектісіне алып, ал алан кршілес ауылдарды сол жиналан материалдарды бекітіп, салыстырып алуа жеіл-желпі арастырылады.
Далалы этнографиялы тжірибе ажетті материалдарды жинатап, ылыми-білімді молайту шін келесідей тсілдерді олданады.
- Байау дісі – халы тіршілігіні р жаты ырларын крсететін наты материалдарды жинатауа ммкіндік береді. Оны ішінде мір сру жадайы, жергілікті халыты мінез-лы ерекшеліктері, трмысы осыны брі іскер этнограф шін таптырмас материал болып табылады. рбір этнографты далалы жазбаларда немесе баса да жаттарда ескерілмеген барлы байаан дниелері оны кнделігінде амтылуы ажет.
- Сра-жауап дісі – этнографты тандап алынан апарат берушімен немесе жергілікті жерді трыны беретін апаратты пайдалану арылы жргізілетін далалы зерттеуді маызды тсілі.
- Эксперимент дісі – сол жергілікті жердегі отбасыны немесе оамны леуметтік ортасымен бірге мейрамдарда, ртрлі оиаларды ішінде бірге болу. Бл тсіл салт-дстрлерді андай ерекшеліктері, алай жргізілетіні, кімдер атысатыны жніде кп мліметті кзбен круге ммкіндік береді. Ал ажетті жадайда жергілікті халытан белгілі бір салт-дстрді немесе ажетті оианы алай орындалатынын срап, з кзінмен круге болады, біра бны жргізілуі сана трінде емес табии (шын болып жатандай) жргізілуі ажет.
Этнология ылыми пн ретігде халытарды (этностарды) пайда болуын, этносты ерекше нышандарын – тілін, материалды жне рухани мдениетін, дет-рыптарын, салт-дстрлерін, діни сенімдерін, лем халытарыны зіне тн отбасы мен неке тру рсімдерін, трын-й жайларын, лтты киімдерін т.б. зерттейді. Ежелгі гректі «этнос» деген сзді 10 шаты маынасы болды: тайпа, топ, адамдар тобы, адамдар класы, табын, ру трізді. Соы уаытта Л.Н.Гумилевті этностар – биологиялы бірліктер, популяциялар немесе небір мутация салдарынан пайда болатын жйелер деген пікірі кпшілікке белгілі болды.ЭТНОС дегеніміз – белгілі аумата тарихи алыптасан, тілінде, мдениетінде, психикасында, сана-сезімінде траты ерекшеліктері бар адамдар жиынтыы. Е алдымен мынаан назар аударамыз: кез келген этнос (тайпа, жрт, халы, лт) зіні атын біледі. Атсыз, атаусыз этнос жо жне болан емес. Бл атау ылым тілінде этноним (халытар атауыны жиынтыы) термині арылы белгіленеді. Этнология тариха, философияа, лингвистикаа, археологияа ж.б.ылымдара сйене отырып, осыларды брін амти білуге йретеді. Этнология ылымы батыс дниетанымыны Х1Х асырдаы тарихынан бастау алады. Осы асырды 1-жартысында теология – дін туралы ылымны ыпалына байланысты «Табиатты млде згермейтіндігі» жнінде кзарас басым болатын
лкетану мражайы рлымы.Мражай – жалпы адамзат баласыны мірінде затты жне рухани мдениетті танытуда, зерттеу мен насихаттауда лкен рл атарады. сіресе, лтты, мдени, азаматты, скери, ебек жетістіктерін, дет-рып, салтдстрді ерекшеліктерін оып-йренуге оны кмегі зор. Мражай ісі - ылымны, білім беру ісіні маызды бір саласы. Осы уаыта дейін азастандаы мражайлар кбінесе тарихи баытта жмыс істеп келді. Кеес дуірі кезеінде жалпы тарихи, тарихи-революциялы, скери-тарихи, этнографиялы, лкетану мражайы болып блінді де, олар жалпы мражайларды 63%-ын рады. азір азастанда тарихи, лкетану баытындаы мражайлар басым. Олара мемлекет тарапынан кп кіл блінуде. Себебі, ондаы ылыми жинатау, ылыми ор, экспозиция, крме, гіт-насихат баыттары жмыс істеп, жас рпаты трбиелеу жмысында маызды рл атаруда. Мражайлар зіні ызметі мен баытына арай бірнеше топтара блінеді: тарихи мражайлар (жалпы тарих, археологиялы, антропологиялы, этнографиялы, нумизматикалы, т.б.), кркемнер мражайлары (кркемнер, мсін, олнер, олдaнбалы нер, театр, музыка, кино, т.б. мражайлар), жаратылыстанумражайлары (биологиялы, зоологиялы, геологиялы, минералды, палеонтологиялы, т.б), техникалы мражайлар (авиация, автоклік, кеме жасау, тау-кен ісі, нерксіп, ндіріс німдері, т.б.), кешенді мражайлар (тарих, шаруашылы, жаратылыстану, т.б. баыттарды біріктіріп, жмыс істейтін ке профильді лкетану мражайлары), мемориалды мражайлар (мемлекетке, нерге, дебиетке ылыма ебегі сіген белгілі адамдарды жеке нері мен ызметіне арналан мражайлар).
Жамбыл облысты тарихи-лкетану мражайы 1931 жылы ашылан. уел бастан ол алалы мражай мртебесіне ие болды, ал кейін, 40-жылдарды соында мражайа облысты тарихи-лкетану мртебесі берілді. Жылдар бойы мражай коллекциясы трлі дереккздерден толыып отырды. Негізінен, азастанды алымдарды археологиялы экспедицияларыны экспонаттары болды, сондай-а ор алалы оамдастыты белсенді атысуы арасында толыты. Мражайды е ымбат экспонаттары археология, нумизматика, этнография бйымдары, жаттар мен фотосуреттер. Археологиялы бйымдарды ылыми сипаттамасы мен даталауын ол кезде жас алым М.Е. Массон жргізді. Белгілі азастанды археолог, тарих ылымдарыны кандидаты Г.И. Пацевич мражайды йымдастыру жне ызмет ету жмысына белсенді ат салысты. Облысты мражайда ш ылыми блім бар: ор блімі, тарих, археология жне этнография блімі, азіргі заман оамыны тарих блімі.1980 жылдан бастап мражай блімі ретінде алаы 303 ш.м. крме залы ызмет етеді. 1978 жылы мражайа аланы дл орталыы Досты алаынан ш абатты имарат блінді. 13 экспозициялы залда алашы табылан палеонтологиялы заттардан бастап бгінгі кнге дейін тарихты негізгі кезедері хронологиялы реттілікпен крсетілген.Мражай Тектрмас, Бай-Тбе ораны, Яны ораны сияты ежелгі алалар мен мдениет ескерткіштеріне азба жмыстарын жргізген экспедиция жмыстарына белсенді трде атысты. Мражай ызметкері А.П. Попов бастаан археологиялы экспедиция ІX-XІІ асырлардаы ежелгі Тараз моншасына азба жмыстарын жргізді. Археологтарды зерттеу жмыстарыны нтижесінде экспонаттар саны едуір кбейді.азіргі кезде мражай оры 35000 сатау бірлігінен трады. 2002 жылы Тараз аласыны 2000-жылды мерейтойына орай мражай толыымен жаыртылды, жаадан 3 павильон ашылды: «Ежелгі трік жазбалары жне ежелгі трік тас мсіндер мражайы», «Тараз-2000» аласы тарихыны мражайы», «Л.В. Брюммерді кркемнер мражайы». азіргі заманы мражай кешеніні жалпы экспозициялы алаы 2000-а жуы ш. метрді райды.Мражай экспозициясы блімдерге блінген. Табиат блімінде бай палеонтологиялы коллекция саталан: теіз жануарларыны атып алан сйектері, ірі жануарларды атып алан сйектері, атып алан ааштар жне т.б., сондай-а облыс флорасы мен фаунасы кілдеріні лкен коллекциясы ойылан. Археология блімінде профессор Х.А. Алпысбаевты ылыми экспедициясы аратау тауларында тапан тастан жасалан ебек ралдарыны коллекциясы; адам сйектері; ола ора; са кезеінде табылан заттар: рбан шалынатын жерлердегі мсіндер, жебе жне найзаларды штары, жауынгерді ола дулыасы крсетілген. Айта кететіні, ТМД аумаында осындай дулыаны шеуі ана, оны біреуі Жамбыл облысы аймаында табылан.
Тараз кезеі мражайы экспозициясында йылмаан жне йылан ыш бйымдарыны коллекциясы: лкен жне кіші формадаы трлі сауыттар, ас й аспаптары, су бырлары, шамшыратар, сфероконустар, дастархандар, жерлеуге арналан сауыттар – оссурийлер, оладан жасалан бйымдар: хош иіс шыаратын аспаптар, осы аспаптара арналан тіреуіштер жне т.б. крсетілген.
Мражайды матанышы «Ежелгі трік жазбалары жне ежелгі трік тас мсіндер мражайы» болып табылады. Ол ызыты рылыма ие – мсінні зі тран оранды бейнелейтін жартылай шебер тріндегі имарат. Бл мражайда тас мсіндер здеріні табии орналасан жерлеріне максималды трде жаын крсетілген, олар тіріліп, ежелгі тайпалар мен халытарды тарихы жайлы айтатындай. Мражай кешеніні шінші жаа павильоны – кркемнер. Ол уын-сргінге шырап соысты басында азастана жер аударылан бірегей суретші Л.В.Брюммерді шыармашылыына арналан.
Мражайды облыс аудандарында ш филиалы бар:
1. Сарысу ауданды тарихи-лкелік мражай;