XVII-XIX аза оамыны леуметтік экономикалы демографиялы дамуы

XVIII-XX асырларды бас кезінде азатарды арасында жзге жне ру-тайпалара бліну одан рі жаласа берді. аза халы ш жзден трды. Олар - Кіші жз, Орта жз жне лы жз. р жз бірнеше руа блінді, ал рулар з кезегінде ыруар кп рулы аталытарды біріктірді. Мны зі ру халы саныны се тсуіне байланысты болды. азатарды кшпелі мір салтыны зі де осыны ажет етті. р жзді айын белгіленген з аумаы болды. Мселен, лы жз азатары ежелгі дстр бойынша азастанны Отстік-шыыс жне Отстік айматарын мекендеді. Орта жзді лесін Орталы, Солтстік жне Солтстік-шыыс азастанны ірлерін рады. Ал Кіші жз бкіл Батыс азастан аумаында кшіп-онып жрді.
Діни конфессия, мдени-трмысты атынастар жаынан азатарда айта аларлы айматы айырмашылытар да, тілдік диалектілер де болан жо. XVIII асырды ая кезінде аза халыны жалпы саны шамамен 2,5 миллион адама жуы болан. 1897 жылы Ресей империясында Жалпыа бірдей алашы халы санаы жргізілді. Оны деректеріне араанда, сол кезде азастанда тратын азатарды саны 3,4 миллион адама жуытаан. Дала халыны тгелдей дерлік басым кпшілігі ауылды жерлерде трды. алаларда тратын азатарды саны небары 1,1 пайыздан асан жо. Жаа заманда азатарды едуір блігі ытайды, Ресейді, Монолияны, Ауанстанны жне Орта Азия мемлекеттеріні ауматарында трып жатты.

Хандар азастанны аумаын Шыысхан бастаан монолдар олы жаулап аланнан кейін хан таына Шыысханны рпатары болып табылатын тре тымынан тараландар ана отыра алатын еді. Сйтіп Шыысхан рпатары азастанды 600 жыл бойы билеп-тстеп келді.

Слтандар. Шыысханны бкіл рпатары слтандар деп аталды. Олар ожалар сияты «асйектер» атарына осылды. Халы арасында оларды трелер деп атады. Трелер жеке леуметтік артышылыты топты рады. Оларды текті тымнан шыанын азатармен кршілес жартылай кшпелі жне отырышы диан халытар да мойындады. Мселен, XVIII асырды бкіл барысында азастандаы осы топтан шыан кілдерді Башкртстанда жне Орта Азия мемлекеттеріндеп хан таына отыруа арнайы шаырулар жиі-жиі болып трды.

ожалар арастырылып отыран кезде дін кілдері — ожаларды жадайы ныая тсті. аза оамында олар тадаулы топ — асйектер саналды. Олар азатарды дстрлі рулы-тайпалы рылымына кірген жо, здеріні ары аталарын Мхаммед пайамбарды туыстарынан тараан деп есептеді. ожалар кшпелі о- амны рухани мірінде те лкен рл атарды. Олар ислам дінін насихаттады, оны негізгі аидаларын уаыздап тсіндірді.

рамалар Дстрлі аза оамыны рамында халыты р трлі этносты жне субэтносты топтары да болды. Соларды бір тобы рамалар деп аталды. йткені бл топ алуан трлі руларды, тайпаларды жне халытарды кілдерінен ралды. Ол топты рамында араалпатарды да, ырыздарды да жне ноайларды да бірнеше шаын топтары болды.

Тархандар XVIII асырда Ресей империясы аза лкесін отарлау саясатын жзеге асыру шін ондаы жергілікті асйектерге ара сйеуге мтаж болды. Сондытан да патша кіметі жергілікті асйектерді деттегі нды сыйлытармен марапаттаудан баса, ежелден бар тарханды ататы да пайдаланды. Тархандарды оам мірінде ерекше артышылыы болды. Бл ата патша кіметіне айрыша сіірген адал ызметі шін берілетін.

Билер аза оамында леуметтік билікке ие топ билер болды. Олар азатарды барынша беделді блігі еді. Билер здеріні тапырлыымен, ызыл тілге аып тран шешендігімен, дстрлі дет-рып ытарын жете білетіндігімен ерекше кзге тсетін. Бл топты кілдері ру асаалдары мен азыларыны міндетін атарды, руаралы жне тайпааралы даулы мселелерді шешіп отырды

Батырлар аза даласына сырты жаулар жиі-жиі шабуыл жасап келді. Кіндік кесіп, кір жуан асиетті туан елді, аза хандыыны шекарасын орау шін халы жасатары рылды. Ол жасатарды жаумен шайастарда ерекше кзге тскен олбасылары, сондай-а атардаы арапайым азатар да батыр деген атаа ие болды. Жекпе-жекте жауын жеіп шыан сарбаздара да батыр атаы берілді.

Еркін кшпелілер («ара сйектер») атардаы арапайым кшпелілерді негізгі блігін еркін ауымдастыты «ара сйектер» деп аталатын алы барасы рады. Олар жеке бастарыны з билігіне здері ие еркін жандар болатын. з руыны рамында мал жайылымыны ыайына арай кшіп-онып жрді. аншама кп мал стаймын десе де, егіншілікпен немесе баса да ксіп трлерімен айналысамын десе де ерікті болды.

Тлегіттер Хандар мен слтандар ауылдарыны тірегінде тлегіттер оныстанды, олар з шаруашылыын здері жргізді. Тлегіттерді азаты р трлі шаын рулары мен тайпаларынан шыан адамдар, сондай-а слтандардын аморлы пен орауына ткен зге халытарды кілдері райтын.

лдар Бас бостандыы жо,туелді адамдарды тобын азатар л деп атады. азастандаы лды патриархалды (й ішілік) сипатта болды. азатарды кшпелі жне жартылай кшпелі мір салты лдыты кеінен ріс алуына ммкіндік бермеді. лдара мал батыру сенімсіз еді. Мселен, Кіші жзде л болып жрген ауандытар, парсылар, орыстар, башрттар жне алматар аз кездескен жо. Орта жздеп лдарды арасынан жоарлар, алматар мен алатау ырыздары басым еді, орыс лдар да болды.

Осылайша, ХVІІІ . соы мен ХІХ . басында аза оамы екі арама-арсы топ - слтан, би, бай, батыр бір жаында болса, екіншісі – арапайым шаруа, оны ішінде кедейленген егіншілер, жататар мен баташылар болды.Егер брын жасы келген, алдына барып аыл срайтын адам – асаал атанса, енді ХІХ . І жартысында билікке ие болан басшы-слтандар мен аа слтандар да асаал атанды. йелдерді ер адамдармен атар те ылары болмады. ХVІІІ . соы мен ХІХ . басында мемлекеттік маызды мселелерді шешуде аза оамында рулы-патриархалды атынастарды саталып алуы оамны одан рі дамуына, бірігуіне, орталытандырылан мемлекет руына тежеу жасады

XX асырда азастан крделі демографиялы дамуды бастан кешті. асыр басында аза даласы трындарыны негізі кшпелі мал шаруашылыымен айналысатын ауыл адамдары болан ел тек асыр соында ана ала халы кпшілік болан мемлекетке айналды.
аза халы талай «тар жол — тайа кешулерге» душар болды. Бл азан ткерісіне дейінгі жне одан кейінгі кезедердегі тарихи жадайлара тікелей байланысты. Патша кметіні азастана шаруалар мен скери-казактарды оныстандыру саясатыны жеделдете жзеге асырылуы, 1916 жылы лт-азатты озалысы мен азан ткерісінен кейінгі «Кіші азан ткерісіні» салдары, 1921-1922 жылдар, 1931-1933 жылдар аштытары мен 1941-1945 жылдардаы лы Отан соысыны зардаптары, дірісті ірі «алыптарын» трызу масатында республикаа жан-жатан мыдаан жмысшылар мен мамандарды келінуі, ты жне тыайан жерлерді игеру, «комсомолды бауырласты жолдамалар» нтижелері кілді ынжылтатын демографиялы ахуала еріксіз келіп тіреді. XIX асыр мен XX асыр басында жргізілген оныс аудару саясаты кезінен азастанны кейбір айматарында негізгі кпшілік болып орналасан орыс-казак келімсектеріні бдан кейінгі кезедердегі сіп-нуі мен республика айматарына орналасу ерекшеліктері де бгінгі туелсіз мемлекетімізде болып жатан лтаралы арым-атынастаы былыстарды астарын тсінуге з септігін тигізеді.
XX асырда ткен демографиялы рдістерді ауымыны кедігі мен крделілігі азастан халыны сіп-ну тарихын зерттеуді ылыми жне оамды сраныса ие, зектілігі кшті екендігі еш кмн туызбайды.

леуметтік-саяси, экономикалы рдістер республика халыны рамында, оны табии озалысы, кші-он процестері, леуметгік рылымы жне т.б. крсеткіштеріні згерістерінде демографиялы дадарыс сипатында крінді. Мысалы, 1937 жылы республика халы 1926 жылы санапен салыстыранда 1,3 есе, соны ішінде, азатар — 1,7 есе, украиндар — 1,6 есе, збектер — 1,9 есе, ырыздар — 2,1 есе, баса лт кілдері — 1,6 есе кемісе, елге сырттан оныс аудару саясатыны прменді жргізілуіне байланысты орыстар — 1,5 есе, немістер — 1,6 есе, татарлар — 1,1 есе кбейген. КСРО-даы халы саныны жоспарланан дегейден 11 миллиона кемдігін крсеткен 1937 жылы сана Кеес кіметіні 1917-1933 жылдары жргізген саясатыны демографиялы дадарыстара келгенінен хабардар етті.

Мал шаруашылыы. азастанны табии-климатты жадайларыны нтижесінде ш жз жыл бойы жер пайдалануды жне мір тіршілігіні негізгі нысаны мал шауаршылыы – шаруашылы ндірісіні ерекше трі болды, бл ретте жмысты басым кпшілігі экстенсивті жылжымалы мал шаруашылыы болып, трындарды басым кпшілігі маусымды кшіп-онумен айналысты.Кшпелі мал шаруашылыыны басты ерекшелігі – мал азыы мен су кздеріні тапшылыы себепті, малды жыл он екі ай бойы жайып бау еді. Орташа аланда кшу маршруты 50-100 шаырымды раан, ал кейбір ру-тайпаларда (мысалы, адай, шекті, табын жне т.б.) 1000 – 2500 шаырыма дейін жеткен.мір сру ортасыны ерекшеліктері жайылымдарды пайдалану тсілдерін айындап берді, кктеу, жайлау, кздеу, ыстау секілді маусымды жайылымдарды алмастырып кшіп-онып отыруды брыннан алыптасан жолдары мен жылды айналымы орныты. ысы жайылымдар шін кл жаалаулары, зен аарлары, тау шаталдары, тоай шеті, мал табындарын арлы борандардан жне скірік желден алалайтын табии ытасындары бар жерлер пайдаланылды. Кзгі, кктемгі жайылымдар ыстаулара жаын, ар кеш тсіп, ерте кететін жерлерге орналасты. Жазы жайылымдар міндетті трде жауын-шашын сулары кп жиналатын, шбі алы сетін жне табии су орлары бар ірлерден тадалан.Географиялы ортаны ерекшеліктері жне азатарды мір сруін амтамасыз ету ажеттіліктері мал табындарыны тліктік рамын да айындап берді. Онда бкіл мал арасындаы ойды лес салмаы орта есеппен оны 60%-ын, жылы – 13%-ын, сиыр – 12%-ын, тйе – 4%-ын рады. Тлік рамын реттеуде малды жылдам рі жиі-жиі кшуге бейімделу абілеті, сондай-а, оларды шаруашылы (ет, ст, жн) жне оамды-саяси мірде (клік, жауынгерлік масаттары) трлі ажеттілікке пайдалану ммкіндіктері маызды рл атарды.азастанда мал шаруашылыыны екі трі алыптасты: кшпелі мал шаруашылыы, ол олдан жасалан су кздерін пайдаланумен негізделді, жартылай кшпелі мал шаруашылыы – табии сипаттаы су ресурстарын пайдаа асыру.Мал шаруашылыыны бірінші трі континентальды табии-климатты жадайдаы, сімдік жабыныны нарлыы тмен, табии су оймалары жо айматара (далалара, жартылай шл далалара, шл далалара, тау етегіндегі аудандара) шоырланды.Мал шаруашылыына шыындалатын олдан ды жасауа жне е тменгі суларды табуа жмсалан лкен ебек оларды кшпелі мал шаруашылыыны мддемесі мен ажеттілігіне арналан энергиялы ресурстарын жне жмыс уаытын алды. Су айнар кздеріні жне жемні жеткіліксіздігі миграцияны жоары жылдамдыына, тратылыты ысалыына жне кшуді орасан зор амплитудасына мжбр етті. Соны салдарынан мал шаруашылыыны рылымында жануарларды е жылжымалы жне тзімді трлері (ойлар мен тйелер) басым болды, материалды мдениетті барлы заттары (киіз й, й бзелі) кшпелі мір салтына жне мал шаруашылыына толытай сйкес келді. Шаруашылы ызметті мндай трі Маышла аралында, стіртте, Арал іріні, Батыс жне Орталы азастанны кейбір аудандарында кеінен таралды.Кшпелі мал шаруашылыыны зге трі жылды маусымында жауын-шашынны тсіне тепе-те блуді сипаттайтын ландшафты айматарда, тулік бойы су аатын зендерде, жемісті жер учаскелерінде орналасты. Олара даладаы жне орманды даладаы зен мен кл жаасындаы шыдар, тау етегі мен биік таулы жолдар жатады. Салыстырып араанда сімдік жабыныны е жоары німділігі жне су орыны е жасы амтамасыз етілуі бл аудандарда тратылыты затылыын жне кшуді тменгі демелі режимін айындады, кші-он кеістігін шектеді. Шаруашылыты бл трі ірі ара жне жылы лесіні кп болуымен, тйлер мен са малдарды аз болуымен сипатталды. Кейбір ерекшеліктер, жыл бойы кшу режиміндегі бірінші лгідегі шаруашылытан баса мал рісіні сипатымен ерекшеленеді, табии суды пайдаланатын шаруашылыта траты ысы й мен шаруашылы рылыстар салу шін, стационарлы ыстау орын алды. Кптеген мал шаруашылытары ыстайтын ауматарда егіншілікпен жне балы аулаумен айналысатын ммкіндіктер алды. Екінші трдегі шаруашылыты лес салмаы негізінен Шыыс жне Солтстік-Шыыс азастанда, осзенде жне Отстік азастанны кейбір аудандарына танымал.

Ауыл шаруашылыы— материалды ндірісті е маызды трлеріні бірі. Ауыл шаруашылыы халыты азы-тлікпен жне нерксіпті шикізатты кейбір трлерімен амтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылыы екі лкен саладан, яни сімдік шаруашылыынан жне мал шаруашылыынан трады. Сонымен атар оны рамына балы аулау, ашылы жне омарта шаруашылыы да кіреді.

Жер шаруашылыы. азатарда шаруашылыпен айналысу рылымында екінші орынды жер шаруашылыы иеленді. Жер шаруашылыыны ошаы, детте азастанны табии-климатты ірлерінде егіншілікке е олайлы жерлерге шоырланды. Бндай ірлер Саыз, Эмба, Ілек, Ырыз, Утва жне Уил зендеріні бассейндері аумаыны солтстік-батысы, Малжар тауларыны шыы: Орталы азастанда – Сарысу зеніндегі орташа аысты шыы, отстікте – Сырдария, Кувандарья жне Жанадыр, солтстікте – Есіл, Нра жне аысымен бірге Торай зендері; Шыыс азастанда Калбин жне Тарбаатай жоталары, араралы тау етегі, осзенде – Лепсі, Асу, аратал бастаулары жне Ілені орташа аысы болды. Бл ауматарды географиялы жадайлары, орографиялы жне топыраты-климатты жадайлары, су ресурстарыны болуы, кршілес отырышы-жер иелеріні халытарымен арынды мдени-экономикалы арым-атынас жасау аза егіндеріні дегейі мен клеміне, егінші мдениетін іріктеуге, кршілермен агрономикалы зара іс-имыл дегейіне, шаруашылы жне зге масатта егіншілікті пайдалану ммкіндігіне айтарлытай ыпал етті.Трлі жеілдікті пайдаланатын аза оамы ндірісті негізгі ралдарындаы меншік ыы бойынша здеріне ндірілген оамды німні басым лесін алды. Осындай даму нтижесінде азатардаы егіншілік баынысты халытарды жоары пайдаланумен сйемелденді.ірді ландшафты айматарыны басым кпшілігі деттегідей суармалы болды. азастанны солтстік-шыыс ірлері лкен табии су оймаларынан азыра ебегі аз (суарылмайтын) егіншілікке ие болды. Жерді крекпен жне кетпенмен деді, сондай-а олдан жасалан соалар немесе рала олданылды, орыстарды егіншілікпен айналысатын кенттеріне жаын орналасан шаруашылытары – екі дгелекті темір плугтар немесе арапайым «орыс сабанын», бдан баса ааш тырмаларды, тырма олданды.аза шаруашылыында кеінен таралан егіншілік мдениеті тары болды, оны жасанды жер суландыру жне олайлы ауа райында жылына егір себуге жне екі рет нім жинауа болады; сондай-а просянка мен бидай сірілді. Жасы суарылатын желілер кезінде нім мдениеті азастанны жадайында егіншілікті иындыына, егіншілік ебегінде аабайыр ралдара жне жерді деу тсілдеріне арамастан біршама жоары болды. Кіші жне Орта жздерді шаруашылыындаы егіншілік соншама табысты болды, себебі аза нанын ресейлік кпестер де сатып алды.Алайда, жалпы аланда азастанда егіншілік ке тарамады, ол рашанда кмекші жне екінші дегейдегі сипата ие болды.

й ксіпшілігі жне ксіп. XVIII асырда жне XIX асырды ортасында аза халыны шаруашылы мірінде ашылы, балышылы, й ксіпшілігі мен ксібі секілді дстрлі жмыстар наты орындара ие болды. Ашылы німдеріні елеулі блігі кшпелілерді ішкі ттынуына: киім-кешек, азы-тлік дайындауа жмсалды. Бдан баса, саршнаты, арсаты, тлкіні жне асырды терілері лкен клемде Оренбург пен Сібір желілеріні мендік алаына жеткізілді.

мір тіршілігіні маызды айнар кзі са ксіпшілік: ааштан жне темірден дайындалан ртрлі бйымдар, й бзелдері болып табылды. аза шаруашылыында бірнеше ксіпшілер болды, олар «ерге арчак жасайды, ааш ыдыстарды жонады, темір сташы пыша, найза..., мыс бйымдарын, апталан жездермен тастарды жндейді жне зге де са-тйектер жасайды. Мса Шормановты мліметі бойынша кмісші-азатар алыдыа арналан бас киімдер (сукеле) жасайды.».Кейбір жадайларда орыс нарыыны сранысы ртрлі киіздер дайындауды жне мал шаруашылыыны шикізаттарын деуге ынталандырды. Мал шаруашылыыны німдерінен ндірілетін ндірістер: делген ой, жылы жне ешкі терілері, киіздер мен арандар дайындау кеейе тсті. Оренбург кпестері шін ешкі жні ке сраныса ие болды.азатарда шаруашылыпен айналысу ерекшеліктерін згертуді едуір дегейі ішкі леуметтік-экономикалы артышылытармен айындалды. Кейбір жеке адамдар тобына малдарды шоырландыру процессі жне кедей мал сірушілерді кедейлендіру салдарынан кедейленген ауым зге кн кру ралдарын іздеуге мжбр болды. Есіл, Ертіс, Урал, Іле, Сырдария зендерінде, Каспий жне Арал теіздерінде біртіндеп балы шаруашылыы дами бастады.XIX асырды бірінші жартысында табыс табуды кеінен таралан нысаны отбасын асырай алмайтын жарлы адамдар кіретін, желілік казактарды жмыса жалдау болып табылды. Олар пошта стануияларында жалданды. Кбіне даланы деу шін оныс аударып келген азатарды жалдады, кейде оларды німні жартысын беріп жала алды.азастан аумаында нерксіп дамыанда ауылшаруашылы німдерін айта дейтін заводтара, Илецкідегі, Коряковск форпостындаы, Эльто мен Баскунчак клдеріндегі тзды ксіпшілікке жмыса орналасу ммкіндігі пайда болды.

Сауда. Кшпелілерді отырышы-егінші мемлекеттермен жне халытармен дстрлі сауда байланысын стау аза оамыны экономикалы дамуында маызды рл атарды. XVIII асырды екінші жартысында XIX асырды ортасында олардаы басым жадай Ресеймен сауда айналымын жасау болды. азатарды ресейлік кпестермен жасаан мендік саудасы негізінен солтстікке, солтстік-шыыса, Оренбург, Троицк, Петропавл, Семей, скемен секілді елді-мекендерді ірлеріне жмылдырылды. Тауар айналымы тиімді болды жне кпестерді сауда айналымы біртіндеп сті. 1858 жылы орыс-азаты саудадаы тауар айналымы Сібір желісінде 4,5 млн., Оренбурга желісінде шамамен 2,5 млн рубльді рады. Бл ретте жыл сайын Семей кедені арылы кіргізілетін жне шыарылатын тауарларды орташа баасы XIX асырды 40-50 жылдарында 700 мынан 900 мы рубльге дейін, Петропавлда – 1,8 млн. рубльге, Омскіде – шамамен 100 мы рубльге есептелді.аза халытарыны арасында орыс маталары, негізінен мата-ааз жне жннен тоыландары, темір бйымдары (балта, пыша, асхана аспаптары), жн, юфта терілері, галантерея лкен сраныса ие болды. Мауыт, ант, тз кеінен тімді болды. XIX асырды екінші жарты тосанында азастан барлы шекара желілері бойынша 400-500 мы ааз аша рубль сомасына келінетін ресейлік нандарды басты сатып алушы болды. аза халында темірлер айтарлытай тмен сраныса ие болды, себебі ол ірде олнер нерксібіні тмен дегейде дамуына жне дайын металл бйымдарына деген сранысты жоары болуына байланысты болды.Даладан алып келетін басты сала мал жне мал шаруашылыыны німдері болды. XVIII асырды аяында XIX асырды басында Ресей кеденіні желісінен бір жылды ішінде 1,5 млн. жоары ірі мйізді мал жне 100 мынан жоары жылы ткізілді. XIX асырды ортасында тек ана Ертіс желісі арылы жыл сайын 8 млн. рубль сомасына шамамен 150 мы жылы, 3 млн. ой жне 100 мы ба мен сиыр келіп тсті. Баса тауарлардан шоша еті, жн, делген тері, жануарларды терісі, ешкі жнінен жасалан бйымдар, киіздер, й дадысына ажетті зге де заттар сатып алынды. ірді шыысында жне отстігінде тратын азатар шін Орта Азия, Шыыс Тркістан жне ытай хандытарымен сауда жасау лкен маыза ие болды. ой тауарды ттынушы сомасына эквивалент боландытан, табии айырбастар айрыша сраныса ие болды. азатар мен кршілес азият елдеріні арасындаы сауда меновый алаында жне шекара желілеріндегі кедендерде,Ташкент, Бара Хива, Чугучак, Кульджа секілді Шыысты ірі сауда-экономикалы орталытарындаы жргізілді. Тауарларды басым кпшілігі тікелей аза кшпенділерінде айырбасталды.азатар ортаазиялытардан лкен клемде ааз маталар, мыстан жне оладан жасалан р трлі ыдыстар, жемістер, бхар сафьяндарын, кілемдер, ару-жаратар (ылыш, мылты, пыша, сада), тері бйымдарын сатып алды. азастана Орта Азиядан импортталатын тауарларды ішінен нан мен кріш лкен орына ие болды.азастан ортаазиялы саудагерлер шін е бастысы малды жеткізуші мддені білдірді. Кптеген сырдариялы азатар жыл сайын Бхараа 50-ден 100 мыа дейін ой, Ташкентке – шамамен 200 мы ой жне оана – шамамен 100 мы айдап келді. Орта жне лы жзден аза малдарыны басым блігі ытай кедені арылы Кульлджаа жне Чугучакка апарылды.аза халытарындаы мал німдеріні негізгі блігі даланы зінде жзеге асырылды. Бл жергілікті тындар арасында, тауарды айта сатып алушы – алып сатар деген леуметтік топты пайда болуына алып келді. Олар шеттен келетін саудагерлерді аза мал шаруашылыы – тауар иелерімен байланыстыратын делдалдарды рлін атарды. Негізінен Бкей хандыында алып сатарларды сауда ызметі белсенді анат жайды, онда кейбір айта сатып алушылар оматы айналым ралдарыны иесі болды. Алайда, XIX асырды ортасында бл былыстар лі де кеінен таралан жо. азатар шін аша-тауар атынастарын дамытудаы маызды згерістер тек ана XIX асырды тртінші жартыжылдыында тере жне кеінен сипат алды.