Тркілерді Еуразия тарихындаы ркениетаралы байланыстарды орнытырудаы рлі

Масаты:Тркілерді Еуразия тарихындаы тарихи орнын анытау. рекниет аралы байланыстаы орны ашып крсету.

1. Тркі ркениетіні ерекшеліктері.
2. Тркі ркениеті жне аза мдениеті.

Негізгі тсініктер: Ортаасырлы тркілер, лы Жібек жолы, лы оныс аудару, еуразиялы мдениет.

дебиеттер тізімі:

Вернадский Г.В. Монгольское иго в русской истории//Евразийский временник. 1927. Кн.

Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая Степь. М., 1989. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера. М., 1990 Хара-Даван Э. Чингисхан как полководец и его наследие: Культурно-исторический очерк Монгольской империи XII-XIV века. Белград, 1929.

Гумилев Л.Н. Древние тюрки. М, 1967. - 504 с.

1. Еуразиялы кеістік аумаындаы мдени байланыстарды бірнеше ркениеттік-мдени сабатастыты сіірген рі бай, рі кне тарихы бар. Еуразиядаы ашы, рі байта далалар аймаы кшпелі жне оты­ры­шы халытарды трлі мдениеттеріні зара ыпалдастыы мен тоысуына йыты болды. азастанны азіргі аумаында сан трлі тайпалар мен халытарды жолы тйісіп отырды. Осы халытар туралы деректер бізге сан трлі кріністерде, соны ішінде нер, ха­лы­ты естелігі арылы жетті. Еуразияны ше­жіресі ркениетаралы арынды жне жемісті зара ыпалдасты, леуметтік-мдени жне экономикалы зара кірігу мысалдарына толы. Соларды ішіндегі е айшытылары – халы­тарды лы кші-онына байланысты оиа­лар, осы оиаларды нтижесінде бгінгі Еуро­па­ны нобайлары пайда болды.

лы Жібек жолы ежелгі заманны басты сау­да-экономикалы кретамырына айналса, кшпелі-номадтарды мемлекеттік ры­лым­да­ры симбиозды, трлі мдениеттер мен діндер бірлестіктеріні (одаыны) йлесімді лгілеріне жатады.

азастан топыраында тран тайпалар мен халытар здеріні дербес, кшпелілерге ана тн бірегей мдениетін жасады, осы м­дениет Батысты да, Шыысты да трлі мде­ни дстрлерімен зара ыпалдасты жргізді. Кшпелілерді ркениетіне, баса кез келген ркениет сияты, біратар ерекшеліктер, соны ішінде мдени, саяси жне экономикалы згешеліктер тн. Сонымен бірге, номадтарды жалпыадамзат ркениетіне осан наты лесі кбіне елене бер­мейді, біра на сол кшпелілер скер тегін (ару-жара, ат бзелдері), мал шаруашылыын, ою-рнек нерін дамытуда наыз револю­циялы жаалытар енгізді. Тркі мдениетіні кптеген элементтерін Еуропаны да, сондай-а Азияны да егін шаруашылыымен айна­лысатын отырышы халытарыны здеріне сііргені тааларлы жйт емес.

Еуразиялы мдениетті Шыыс пен Батыс мдениеттері дамуыны басты кезеі немесе оларды зара байланыстарын «мдени кпір» ретінде арастыруа да болады. Кшпенділік дуірді алашы кезінде атты жгенін, соынан ылышты ойлап тапан да лы даладаы тайпалар немесе трандытар. Екі аяты соыс арбасыны да лы далада пайда боланы белгілі. Енисейдегі, аратаудаы, Табалы шаталындаы, Алтайдаы петроглифтер екі аяты соыс арбасы мен садаты алаш рет сол жерде тран тайпаларда пайда боланын длелдейді.

Кшпенділерді адамзат ркениетін дамытудаы рлі туралы Л.Гумилев: “Неправильно думать, что в кочевом обществе невозможен технический прогресс. Кочевники вообще, а хунны в частности, изобрели такие предметы, которые ныне вошли в обиход всего человечества как нечто неотъемлемое от человека. Такой вид одежды, как штаны, без которых современному европейцу невозможно представить себе мужской пол, изобретены кочевниками еще в глубокой древности. Стремя впервые появилось в Центральной Азии между 200 и 400 гг. Первая кочевая повозка на деревянных обрубках сменилась сначала коляской на высоких колесах, а потом вьюком, что позволило кочевникам форсировать горные, поросшие лесом хребты. Кочевниками были изобретены изогнутая сабля, вытеснившая тяжелый прямой меч. Усовершенствованный ими длинный составной лук, метал стрелы на расстояние до 700 м. Наконец, круглая юрта в то время считалась наиболее совершенным видом жилища.

Не только в материальной культуре, но также и в духовной кочевники не отставали от оседлых соседей, хотя литература их была устной. Конечно, было бы нелепо искать у хуннов научные теории: их даже греки заимствовали у древних вавилонян. Кочевники создали два жанра сказаний: богатырскую сказку и демонологическую новеллу. И то и другое было ближе к мифологии, нежели к литературе в нашем смысле слова, но они этим способом воспринимали действительность и выражали свои чувства. Иными словами: мифология несла у них те же функции, что у нас литература.

Подобным образом, т.е. непохожие на нас, кочевники воспринимали и историю. Она представлялась им в виде развернутой генеалогии рода; эталоном было не событие или институт, а мертвый предок. Для европейца такой счет поколений кажется бессмысленным, но ведь он тоже отражает течение времени, как и любая принятая в науке система отсчета”.

Ертедегі лы дала кшпенділері сауыт-саймандары мен трмысты бйымдарын шекейлеуге ола, кміс жне алтын пластиналарды пайдаланып, зіндік айшыты “жануарлар стилі” нерін дамытуымен ерекшеленеді. Археологиялы деректер бойынша, Монолиядаы жне Ордосстаы ндарды нері мен скиф нері бір мезгілде атар дамыан.

Мде аан ытай патшасы сратан жасы жылылары мен слу ыздарын берсе де, жерге келгенде (мейлі ол нарсыз шлді айма болса да): “Жерді жасы-жаманы болмайды. Жер мемлекетті негізі. Ол ешкімге берілмейді ...” деп, ытайа соыс жариялайды, сйтіп оны кп жерін жаулап алады.

ндарды батыс блігі б.д. I-IV асырларында Жетісу, Арал теізі арылы тіп, алдымен Жайы-Еділ зендері аралыын мекендеп, одан кейін ара теіз бойын басып алып, Днепр мен Дунайа дейін жетіп, осы кшті жолында кездескен аландарды бір блігі мен остроготтарды баындырып, угр, визигот, герман тайпаларыны батыса жаппай кшуіне себепші болды. Еуразияны картасын тбегейлі згерткен осы “Халытарды лы кші” кезінде Кавказды солтстігінде Терек пен Кубандаы аландарды кпшілігі ндара баынды. азіргі осетиндер аландарды рпатары. Аландарды екінші блігі Батыса кшіп, сол жатаы батыс герман тайпаларына осылды. Оларды бір блігі Луарды тменгі жаындаы Гала орналасса, аландары суявтармен немесе визиготтармен араласып, Испаниядаы Каталонияны (”Гот-Алан“) атауы болан жаа этникалы элемент рды.

Еуропадаы Бургунд лысыны алашы топонимі алдымен тркілер тран Байкал ыраттарында кездеседі. Содан кейін олар Каспий теізі маында тран. Оларды бір блігі Кавказдаы арашай жеріне кшіп, соынан лы кш кезінде азіргі Франция жеріне барып орныты.

ндар ара теіз жаалауын, Керч базын, Боспор патшалыын, Рим империясыны Паннония аймаын (Венгрия) зіне аратып, Еуропадаы Батыс н империясын рды. Олар 437 жылы Рейн зені бойында Бургун корольдігіні скерін жегеннен кейін барлы герман тайпалары ндара баынышты болды.

Аттила Еуропадаы зара ыры пыша болып, дайы соысып жататын тайпаларды басын осты. Сйтіп Еуропада бейбіт мір орнатты. Рим империясында лды ауымды латып, ондаан мы адамды лды бауынан азат етті. з халына атыгездік жасаан міршілерді атал жазалап отырды. Сол шін Аттиланы халы “дайды амшысы“ (“бичь божий“) деп атап кетті.

Халытарды лы кші V асырдаы Атилланы Еуропаа жасаан осы жорытарымен аяталды.

“Халытарды лы кшіні” тарихи маызы - ол адамзатты л иеленушіліктен азат етуге септігін тигізді.

Белгілі алым А.Н.Бернштам ндарды адамзат тарихындаы рлін; “... л иеленушілік пен кне лемдегі (античный) атынастарды жоюдаы оларды рлін прогрессивтік, жаа леуметтік-экономикалы формация - феодализмді тудыруа атысан былыс деп арау керек” деп баалаан.

Д.Николле ндар туралы, “Атилланы скери тактикасын сипаттаан грек жылнамаларында оны соыс жргізу нері мен тактикалы діс пен стратегияны жасы мегергенін жазады. Ол шапыншы емес, лы олбасшы жне аылды ксем. ндар рим легионерлері сияты ансорыш емес, тртіпті болды. Еуропа цивилизациясы алдындаы ндарды айыбы, оларды сырт пішіні мен дстрі баса болды. Еуропалытар соыс нері мен рыцарлыты ндардан йреніп, олардан салт аттылы, киім жне аруды алды. Арабтар мен III-IV асырлардаы оларды сталары сатар, ндар, хазарлар, болгарлар жне ыпшатардан соыс аруын жасауды йренді”¹²⁵ дейді. IX асырдаы араб тарихшысы ль-Жахиз; “тркілерді соыстаы рлі мен маызын, ытайды нердегі жне грецияны ылымдаы орынымен салыстыруа болады” деп баалаан.

Сонымен атар, ндарды Еуропаа монша, руникалы жазуды келгені белгілі.

Гильом де Рубрук зіні “Шыыс елдеріне саяхат” деген кітабында тркі халытары ндар туралы мынадай деректер алдыран: “ндар, соынан венгрлер осы Паскатирь (башрт) жерінен шыты, бл лы Болгария. Олар жйрік аттарымен жабайы халытарын стап тран Кавказ шаталдарындаы Александр кедергісі арылы тіп, Египетке дейінгі халытара салы тлетті. Олар (ндар) Францияа дейінгі барлы жерлерді жаулап аландытан азіргі татарлардан (монол) бай болды”.

ндар дуіріндегі тркі тайпаларыны Еуропа мен Азия рлыында ілгерушілік маызы зор болды.

ткен мдениеттерден шынайы «еуразиялы» бізге белгілі лы мдениеттерден эллиндік «Батыс» жне «Шыыс» элементтерін штастыран жне оны жаластыран византиялы- шыыс- Жерорта теіз дниесіндегі соы антикалы жне орта асырды амтитын. Жоары дрежеде орыс мдениеті мен византия мдениетіні арасында тарихи байланыс байалады. «Еуразиялы» мдениет белгілі бір млшерде екі мдениетті тарихи сабатастыынан туындайды.

Ю.Худяков айтандай, кнетркілік этнос пен мдениетті мір сруіні аяталуы жне кнетркілік мраны зге кшпелі этностарды мдениеттерінде саталып алынуы ерте жне дамыан орта асырлара тура келеді. Шыыс халытарыны ркениетін батыл айтып жрген алымдар баршылы. Мысалы, орысты ататы археологы Л.П.Окладниковты ебектерінде Тркі халытарыны Батыс Сібір цивилизациясын атайды.

«Древняя тюркская Сибирь - деп жазады академик Л.П.Окладников, - оказалась теснее связанной с западом, чем с востоком. Её культура много богаче и ярче, чем можно было полагать ранее.

У берегов Байкала, на Ангаре, Лене сходились и расходились пути древних культур Востока и Запада, существовали мощные по тем временам самобытные культурные очаги, без которых история Евразии не может быть полностью понятой. Как мы видим по находкам от крепостей тюрков в Прибайкалье ведет их путь на Дон и на Дунай».

Л.Н.Гумилев «Кшпенділер мдениеті зіні 3000 жылды мырында Жерорта теізі мен иыр Шыыс елдеріне араанда творчестволы эволюцияны бастан ткерді»-деп санайды. Еуразия сахарасындаы бл кшпелілер ркениетін б.з.д. XI асырдан бастап, б.з. XVIII асырына дейін жеткізеді.

Л.Н.Гумилев дниені трт жаын бірдей жайлаан жер кіндігі Орта Азия, одан алды Византия, Персияны, ндімен, ытаймен осатын, шын мнінде Шыыс пен Батыс тоысатын тркі леміні шынайы тарихын крсетуді масат етті.

«Кшпенлілер ркениеті» деген ымды .Марлан, К.Акишев, К.Байпаов сияты археолог алымдар кбірек пайдаланады. «Кшпенлілер оамы» деген терминді С.Толыбеков, Д.Кішібеков сияты алымдар ылыми айналыма енгізді. Сонымен бірге соы кезде «аза сахарасында Дала ркениеті болды»- деген пікірлер де орныа бастады.

А.Тойнби ркениетті табии ортамен байланыстырып, ытай, нді ркениетін континентальды деп атааны белгілі. Еуразия кеістігіндегі ркениет осы трыдан араанда Дала ркениеті болып табылады.

«Дала» философиялы мнге ие ым. Алтайдан Дунайа дейінгі Дешті ыпша сахарасы рі далалы, рі таулы, рі зен-сулы, нулы ркениет. Бл географиялы аймата этномдени ттасты алыптасты, славян, финноугор, ндіарийлік, тркі тетес тайпалар зара леуметтік-экономикалы процестер барысында зара ыпалдасанымен, тркі ркениеті басым болды. Бізді жыл санауымыздан брыны IV мыыншы жылды аяына таман – жылы ола йретілді. Салт атты кшпелілер далалы ркениетті озаушы кші болды. Оны археологиялы азбалар длелдейді. Сайын далада ытай-парсы, нді, Араб ркениеттерімен, барлы лемдік діндер тоысты.
Шаманизм, тірге табыну, зердеш, пта табыну, христиан, манихейлік, ислам –рухани мірді азыы болды.

2. Еуразиялы сахарадаы кшпелілер Дала арылы тетін «лы Жібек жолы» сауда ана емес, мдениет тоысу жолы болды. Кшпелі мір адам мен табиатты адірін білуге дадыландырды. Даланы зіндік этикасы мен менталитеті алыптасты. Тркі леміні мемлекеттік жйесі тркі ркениетін, длел.

Тркі аанаты Еуразия сахарасындаы тыш империя еді. Ол сонау Маньчжуриядан Азов текізіне дейінгі жерді алып жатты. Мндай алып империяны кейін Моолдар, XVIII-XIX . Ресей ана орната алды. Сол дуірде тркі жазуы пайда болды. Бізді бабаларымыз таса ашап, болмыстарын хаттап кетті: «Когда вверху возникло Голубое небо и внизу Бурая земля, между ними обоими возник род людской и воссилени над людьми мои пращуры Бумын каган, Истеми каган. Воссев над царство, они учредили Эль (государство) и установили Тэрю (закон) народа тюрков. Имеющих головы они заставили склонить головы, имеющих колени они заставили преклонить колени. На восток и запад они расселили свой народ. Они были мудрые каганы, они были могущественные каганы».

Бізді жыл санауымызбен 545 жылы Бумын аанны ордасына ытай елшісі келді. Сол кезден бастап, тркі елі халыаралы статуса ие болды. Трік аанаты кейінгі Тргеш, йыр, арахан, ырыз, Хазар аанаттарына, арл, Оыз, има, ыпша мемлекеттеріне, Алтын Орда Жошы лысына, аза хандытарына жол салды.

Тркі ркениетіні лемдік тариха осан лестерін тмендігідей лгіде жйелесек:
Тірлік дниетанымды алыптастырды, Зрдш (Зороастризм) діні тарады; металл орытуды ежелгі орталыы болды.

Тркі жазуы болды жне жыл мезгілін маусыма бліп, осы кнгі кнтізбелік дниетанымды алыптастырды.

Ерекше скери рылымы, скери нерді шебер лгілерін алдырды.
Архитектуралы нерді зіндік лгісін алдырды: Айша бибі, Алашаан, Сырлытам, арахан, Жошыхан, Аяамар, Жбанана, Боланана, Ботаай мавзолейлері т.б.

Би-шешендер бай ауыз дебиетін алдырды. уез (музыка нері) шарытады. Тек ана аза хандыы тсында 5000-дай кй (аспапты музыка) дниеге келген.

Мемлекетті басаруды дала демократиясына сйенген ерекше жйесін жасады. Ерте замандардаы тл тркілік сакралды ымдар, дстрлер мен мотив-символдарды анытауды маызы зор. Таба мселесі Шкрім, М. Тынышпаевты ебектерінде де жазылан. Этногроф алым Ж. Артыбаев: «Еуразия даласы кшпенділерді мдени жетістіктерін толыымен бойына сіірген аза оамы зіні ішкі рылымы жаынан да, сырты рылымы жаынан да, мн-маынасы жаынан да ерекше былыс болып табылады. Кшпелі оамны мір сру негізінде абылданбайтын, згелермен салыстыруа келмейтін зіндік ерекшелігі бар. Мнда Батысты да, Шыысты да мдени лшеміне сай келмейтін ерекше мдениет алыптасан. Осы ерекшелікті сезіну – методологиялы парадигманы згертуге негіз болуы тиіс. Брінен брын тарихи таным зегіне материалды крсеткіштер емес, рухани ндылытар: оамды сана, леуметтік-мдени ндылытар сияты факторлар ойылуы тиіс» - деп жазан еді.

Міне, осылай, ытай, Иран, Византиялы ркениеттермен тоысан тркілер жаа мемлекет типін алыптастырды. Егер, бірінші тркі аанатында соды тілі стем етсе, екінші тркі аанатында руна жазуы тарады. VII-VIII . Моолия мен Алтайда, Хакасия мен Тувада, Шыыс Тркістан мен Жетісуда Кне трік алфавитімен жазылан 200-ден астам тас ескерткіштер алды. Ал бізді асыр санауымыздан брын V асырда мір срген Есік жазуындаы 17 ріпті 13-і кне тркі руникалы алфавит екені белгілі болды. Д.Клеменец кне тркілерді «тамаша халы» деген еді.

VI асырда тркілерді деби тілі алыптасты, крші Шыыс мдениеті игеріле бастады. Кеес шыыстанушылары ортаасырда жеті траты тарихи-мдени орталытар Еуропалы, Араб-исламды, Орта Шыысты, Отстік Азиялы, Орталы Азиялы, иыр Шыысты, Отстік Шыыс Азиялы орталытары алыптасты – деп есептейді. Сонымен Алтайдан Дона, кейде Дунайа серпілген бл ркениет – 2000-2500 жылды тарихы бар ркениет.

Бгінгі азастан ткен замандардан лтты мдениеттер мен дстрлерді саналуандыын мирас етті. Ел аумаында тратын жзден аса этнос­ты топты кілдері азиялы жне еуропалы компоненттерді йлестіретін бірегей мдени наышты райды.

 

Дріс 3.