Алаш идеологиясы еуразияшылыд идея контексінде.
Негізгі тсініктер:«Алаш» партиясы, Алашорда кіметі, Алаш идеясы, «аза» газеті.
дебиеттер тізімі:
Нрпейісов К. Алаш жне Алашорда тарихыны зерттелуі хаында.//аза тарихы.-1994.№1.-7-16-Б.
озыбаев М. История и современность.-Алма-Ата: «ылым», 1991
Нрпейісов К. Алаш м Алашорда.-Алматы: «Ататек», 1995.
ойгелдиев М. Алаш озалысы.-Алматы: Санат, 1995.-16-Б.
1. Алаш озалысы «Алаш» партиясы, Алашорда кіметі, Алаш идеясы бгінгі тада
аза тарихыны крделі рі ккейкесті мселелері болып саналады. Жоарыда аталан кні кешеге дейін лайыты баасын ала алмай келген ымдар аза оамындаы лтты оянуды, лтты сана алыптасуыны зінше бір крсеткіші іспетті. «Алаш» партиясын ру мен Алашорда кіметін алыптастыру жолындаы жаниярлы ебегі нтижесінде «Алаш арыстары» ардаты есімін иеленген зиялы ауым тарих сахнасына ктерілді.
азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаев: «асыр басында мемлекет мддесін ойлаан лы азатарды жеке басыны тадыры да асіретті болды. Алайда лтты жігер мен толысан зерде сабаы мыт болан жо. Жз жылдыты алашы жартысындаы аза зиялыларыны жеке басыны асіретімен атар рілген ызметі зіні бірегей былыс ретіндегі тжырымды дегейімен ана емес, азаматты м адамгершілік дегейімен де осы заманмен ндес»- деп ерекше бліп крсеткен еді.
1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда ткен Бірінші Жалпыаза съезінде «Алаш» лтты саяси партиясы рылып, басшы органдары сайланды. Партияны рамына лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Мстафа Шоай, Мхаметжан Тынышпаев т.б. аза зиялылары енді.
1917 жылы араша айында «Алаш» партиясы бадарламасыны жобасы жасалынып, жоба «аза» газетінде басылды. Бадарлама негізгі 10 бліммнен трды.
1917 жылы 26-29 арашада оанда (Тркістан) ткен лкелік І мсылмандар съезінде оан (Тркістан) автономиясы рылады. Премьер-министрі- М. Тынышбаев, Сырты істер министрі- М. Шоай. Мндаы идея - Ттас Тркістан мемлекетін ру болды. Территориясыны рамына Жетісу жне Сырдария облыстары енді.
1917 жылы 5-13 желтосанда Орынборда ІІ Жалпыаза съезі тті. Съезде Алашорда автономиясы жарияланып, Алашорда кіметі рылады. кіметке 25 орын беріліп, 10-ны аза емес баса лт кілдеріне берілді. Кшбасшылары: . Бкейханов, А. Байтрсынов, М. Дулатов, Халел жне Жаанша Досмхамедовтар, Х. аббасаов т.б. болды. кімет Траасы болып лихан Бкейханов бекітілді.
Азамат соысы басталанда Алашорда кіметі екіге блінді: оны Батыс азастандаы блігін (Орал, Жымпиты) Халел жне Жаанша Досмхамедовтар, Шыыстаы блігін (Семей, Алаш- азіргі Жаа Семей аласы) лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов т.б. басарды. Біра Уаытша кіметті мірі де за болмады. 1917 ж. 25 азанда Уаытша кімет лап, оны орнына большевиктер басаран Кеес кіметі орнады. Бл жмысшылар мен шаруаларды билігі орнаан кіметі еді.
Табиатынан дарынды жаратылан бл буын кілдері азаы тал бесікте тербетіліп, исламны иманды блаынан нр алып, мсылманша хат танып, одан кейін ждитше, орысша оып, орта, жоары дрежелі білім алан: Орынбор, Омбы, Семей, Алматы, Ташкент, Уфа, азан, Мскеу, Петербор секілді шаарлар трбиесін крген, з заманыны кзі ашы зиялылары. Блар малімдік, инженерлік, загерлік, экономистік, дрігерлік секілді сан алуан маманды иелері. Тркі, славянды былай ойанда, араб-парсы, аылшын, неміс, француз секілді жеті жртты тілін мегерген. Крес жолына шыан кезде бл ерлерді бес аруы сай еді. Сол замандаы кез келген озы елді зиялыларынан асып тспесе, кем сопайтын, ртрлі ылым негіздерін мегерген, сегіз ырлы, бір сырлы тлалар еді. Алаш озалысына атысып, Алаш партиясын рысып, Алашорда кіметін жасаан айраткерлер ішінен аза дебиетіні алтын дігек, сом тлалары шыты. Отаршылдыпен шайас, артта алушылыа арсылы, надандыты манс ету, азат, туелсіз демократиялы, дербес мемлекет руды биік нысана ету, белгілі бір тап мддесі емес, жалпы лт масаты шін кресу, ркениетті нысана тту – бл аымда болан лылы-кішілі азаматтарды баршасыны дниетанымына орта, етене асиет сапалар еді.
2. «Трік» атты тп тамырдан тараан андас туысан халытарды алыптасу, даму
жолыны лкен тарихы бар. Ежелгі заманды ытай, армян, парсы, араб елдеріні тарихына атысты жазбалар мен араб жне Ауропа (Еуропа) саяхатшыларыны бектерінде Тран, Тркістан аталатын елді мудария зенінен солтстікке арай Каспий теізі мен Орал тауынан Алтай лкесіне, одан ытайа барып, шектесетін аралытаы лкен кеістікті амтитындыы крсетіледі. Ал, ІХ-Х асырларда жазылан араб саяхатшыларыны жазбаларында Сырдария зенінен шыыса арай созылатын мекендер кіретіндігі аталады.
Тркі халытарыны ежелгі мемлекеттік-мекендік, тілдік-этносты осындай ттасты дстрлерін жасы білетін ХХ асыр басындаы аза аындарыны жырларында тркі халытарыны туысанды-андасты ерекшелігін бейнелеуде «Алаш жрты», «Тркістан» сздері траты олданыса айналды. сіресе, аартушы, ойшыл, лтжанды аындарымыз Шкрім дайбердиев, Мажан Жмабайлы, Ахмет Байтрсынлы, Міржаып Дулатлы, Слтанмамт Торайырлыны жне т.б. аындарды атауа болады.