Аз и Я» ебегіндегі еуразияшылды идеясы.

Негізгі тсініктер: Славян, тркі халытары, орхон-енисей жазбалары

дебиеттер тізімі:

Слейменов О. «И в каждом слове улыбался бог» (Избранные стихи Сулейменова), Алматы, 2011.

Слейменов О. «Глиняная книга», Алматы, 2011.

Слейменов О. «АЗиЯ», Алматы, 2011.

Слейменов О. «Атамзамангы туркiлер» (Происх. древнетюркских языков, письменностей), Алматы, 2011.

«Но людям я не лгал» (сборник цитат Сулейменова), Алматы, 2011.

«Литература это жизнь» (Сулейменов о литературе и литераторах), Алматы, 2011.

«Беседы с Олжасом» (2004—2011, сост. Сафар Абдулло), Алматы, 2011.

«Феномен Олжаса» (статьи, стихи, эссе о Сулейменове, сост. Сафар Абдулло), Алматы, 2011.

Толмачев Г. «Повесть об Олжасе» (изд.второе), Алматы, 2011.

1.Олжас Слейменов- крнекті мемлекет рі оам айраткері, ірі дипломат рі саясаткер, лемдік тла, лттарды днекері, белгілі аын. Ол 1936 жылы 8 мамырда Алматы аласында дниеге келген. аза мемлекеттік университетіні геология факультетін 1950 жылы бітірген. Мскеудегі М.Горький атындаы дебиет институтыны аударма блімінде оыан. Олжас Слейменов «Казахстанская правда» газетінде блім мегерушісі, «азафильм» киностудиясында сценарийлік-редакция аласыны бас редакторы болып ызмет істеген. 1983-1991 жж. азастан жазушылары Одаы басармасыны бірінші хатшысы, аз КСР-і Жоары кеесіні Х, ХІ шаыртылымдарыны депутаты, КСРО Халы депутаты болан.

1990 жылы ядролы апата арсы «Семей-Невада» озалысын рып, Семей полигоныны жабылуына зор лес осты. 1995 Италияда, 1996 жылдан Грекия Республикасы мен Мальта республикасында кілетті жне Ттенше елшісі болды.

Оны тыш ледер жинаы "Арыматар" 1961 жылы жары креді. Осы жылы шыан "Адама табын, жер, енді" поэмасы О. Слейменов есімін лемге паш етті. Сондай-а, оны "Нрлы тндер" (1962), "Шапаатты ша" (1964), "Мешін жылы" (1967), "ыш кітап" (1969), т.б. ледер жинатары жары крді. Оны тадамалы шыармалары аза тіліне аударыльш, "Атамекен" деген атпен басылып шыты (1986).

1961 жыл жас талапкер шін деби арыша самау жылы болды. "Арыматар" жне "Адама табын, жер, енді" атты жинатары жары кріп, бкіл жртты еле еткізді. ай таырыпта сз озаса да, Олжас туындылары ткір тартыса рылып отырады. Осыдан келіп аынны биік азаматты ні, белсенді позициясы аны байалады. зіндік асаты, шынайылы, сезім астасуы, ойнаылыа ойыса білу, т.б. ерекшеліктерімен кзге тседі.

1975 жылы О. Слейменов «АЗиЯ» атты ебегінде «Игорь жасаы туралы жырды» зерттей келе, зіндік ылыми тжырым жасады. Яни, бл жырды тркі жне славян мдениеттеріні зара ыпалы нтижесінде туан шыарма екенін длелдеді. Кеес идеологтары О. Слейменовты тжырымдарын пантюркистік жне орыс мдениетіне арсы жазылан лтшылдыты крінісі деп айыптады. Мны авторды з сзімен айтанда: «Кейбір рккірек, лтты намысы озыш шамшылдара атты батаны: кне орыс ескерткіштеріне баса лт кіліні талдау жасап, пікір айтуы. Оларды ойынша мндай зерттеу, мндай пікірді, сіресе славян тркі халытарыны кне мдениеті жне оларды зара арым-атынасы туралы уелгі пікірді баса лтты кілі емес, тек орыс халыны кілі ана болатын». Дл сол кезде «АЗ и Я» кітабын оуа тиым салынды. О. Слейменов уындалып, моральды ысым жадайына тсті. Ал шын мнінде Олжас Слейменовты з айтуынша: «Мен “Аз и Я” кітабын жазуа Дала мен Русьті тарихы ежелден ойындасып кеткенін, екі елді тарихты зына бойында негізінен жа­ын­дасумен, бауырласумен ткенін, ха­лытарды тіпті тілдері араласуа дейін жеткенін длелдеу шін кірістім. Тіл деген тарихи апа­ратты е бай оймасы. Мдениеттерді зара жаындасуыны е толы суретін біз тілден таба аламыз. Трікті “товарищ” деген сзі орыса ауысаны бекер деуге бола ма? рыс кезі­нен “ура” сияты сздер ана ауысады. “АЗ и Я” кітабыны ел назарын ерекше ау­дар­аныны басты себебі – мені “Игорь жасаы жайындаы жыр­ды” е алашы остілді оырманы бол­андыымнан. Мен сізге бір-а мысал келтірейін. Жырда “Се уримъ кри­чатъ подъ саблями по­ловецкыми” деген жол бар. Монолингвист аудар­машылар оны “се у Римъ” деп оыан. Сонда немене, Кончак ыпшатары Римге дейін баран ба? Енді Русь жерінен Рим деген ала іздей бастаан. Одан кейін Мскеуді кезінде “третий Рим” деп атаанын еске тсір­ген. Одан да болмаан со Переяслав князді­гін­дегі Римов деген аланы еске тсірген. Ал енді ос тілді оырманны кзімен арасаыз брі оп-оай орнына келе алады. “Уримъ” – кдімгі тркі сзі. йелді рім шашы. ыпшатар Игорь жорыынан кейін Руське айта шапанда йелдерді ша­шын кескен, сйтіп орлаан.

Талайлар мені тпкі ойымды тым арабайырлатып тсіндіреді. “АЗ и Я” кітабы тап бір “Игорь жасаы жайындаы жырды” аза жазан деп длелдейтіндей айтады. Бл – клкілі нрсе. Мен ол жырды ос тілді мегерген адам шыаруы, наты айтанда, тркі тілдерін де білетін орыс адамы шыаран болуы ммкін деймін. Тап-таза тілді табу ммкін емес. Корей тіліні 75 пайызын ытай сздері, француз тіліні 25 пайызын араб сздері райды екен. Соларды соан намыста­нып жатанын естіп крмеппін. Ал ткен асырды 70-ші жылдарындаы лыдер­жа­ва­лы рккіректік орыс тіліне тркі сздері араласан дегенні зін кешіре алмады. ркен жайан мдениет – згелермен дайы, жздеген жылдар бойы араласып-раласуды жемісі. Сз алмасу деген тілді кедейлігіні белгісі емес, бл оны даму стіндегі тіл екендігіні белгісі.

Мдениетті е басты рамдас бліктері атарында поэзия мен музыка аталуа тиістігі талассыз. Бл талассыз болса, онда тркі халытарыны дл осы поэзия мен музыкада ешкімге дес бермейтіндігі тіпті талассыз. мір сру салтына байланысты айтса, мысалы, е таза музыка ХІХ асыра дейін кшпелі мір салтын сатап келген халытарда екендігі даусыз. Ал отырышылыа ауысан тркі халытарында музыка кбіне сзді немесе биді сйемеліне айналып кеткені белгілі. Кп нрсе алай тсіндіруге байла­ныс­ты. Батыстаы дебиетте ндар талай уаыт бойы жабайылыты баламасындай болып бейнеленді. Аиатында сол замандаы герман тайпалары леуметтік, мдени дамуы жаынан Еуропаа келген ндардан кп тмен тран. Германды­тар ндардан ттас дниетаным жйе­лерін абыл алан. А.Плетнева сияты­ларды кшпенділерге мдениет жат деген сзіні ткке трысыз екендігін тек Эрмитаждаы скиф алтын рнектері-а даусыз длелдей алады. Ал олар клас­сикалы кшпенділер ой.

Кшпенділер сзді толы маына­сында мемлекет рмаан деген ылыми негізсіз тжырымдама десе де болады. деби жазба тіл – мемлекет­тілікті басты белгісіні бірі. Орхон мен Енисей бойларында сонау VІІІ асырда таса ашалан жазуларды тілі ажап дние. рі икемді, рі уатты тіл, е кернеуі мол сезімдерді, поэтика­лы ойды е нзік наыштарын жеріне жеткізіп айта білетін тіл. Еуропа мен Азиядаы талай отырышы халытар ол заманда мндай байлыа ол жеткізбеген болатын. Кшпенділер тіпті сол Орхон-Енисей жазбаларынан баса ештее жасамаан болса да, лем мдениетінен ойып трып з орнын алар еді.

Ежелгі трік тілі Орхон-Енисей мтін­дерінде ана, баса мтіндер жо, ал бл мтіндер оыз-арл тілдеріні нормаларына сай деген ым бар. Тркологиядаы догмаларды біреуі осы. Кейбіреулер осыдан шыарып, ол заманда ыпша тілдері болмаан деуден де тайынбайды. Олар ыпша тілдері оыз тармаынан рбіген дегенді айтысы келеді. Сонда ыпша тілдеріні жасы бізді заманымызды орта асырларынан бері арай есептелетін болып шыады. Ал дрысында, ыпша жне оыз тілдерін салыстырып арасаыз, ежелгі оыз тілді ждігерліктерден ап-айын кипчакизм­дерді кресіз, олар грамматикадан да, лексикадан да танылып трады, мны зі екі тілдік бтаты да орхон-енисей жазбаларынан кп брын боланын рі бір-бірімен байланыстылыын айын­дайды.

Дріс 9.

Р Президенті Н. . Назарбаевты

еуразияшылды тжырымдамасы

Масаты: Р Президенті Н. . Назарбаевты еуразияшылды жобасыны теориялы жне практикалы мнісін ашып крсету.