Азіргі ылыми-технологиялы рдістегі азастанны орны

Негізгі тсініктер: Еуразиялы ыпалдасу, жаандану, интеграция, Еуразия кеістігі

дебиеттер тізімі:

1. Сыздыов С. Еуразия идеясы мен практикасы жаа белесте // Егеменді азастан, 2010 жылы 18 мамыр.

2. Нысанбаев А. Н., Абенов С. М., Бакаев Л. К. и др. Евразийская интеграционная политика Республики Казахстан: проблемы и перспективы. Алматы: Аыл кітабы, 1998.

3. Ікрбаев Е. Еуразия идеясыны бастаулары // Саясат.- 1998, араша-89-94 бб.

4. Тулегенов Е. М. Еуразиялы ода идеясыны азастанда жзеге асырылуы. Тарих ылымдарыны кандид. атаын алу шін дайындалан диссертацияны авторефераты, Алматы, 2010.

аламды мдени жетістіктер дниежзіне кеінен тарауда. Ендеше, біз ылымды гуманистік ндылытарды дамуыны млде жаа кезеіне ткенімізді мойындауымыз керек. Бірттас лемдік ркениетті алыптасуыны негізі — саяси-экономикалы жне мдени байланыстарды беле алуында жатыр. Соны негізінде жаа сапалы жйе — жалпы адамзатты мдениет алыптасып, трлі елдер мен халытарды арасындаы байланыс ныая тсуде, тіпті бірттас ркениетті бір жаында болан мдени тоырау былыстары немесе жетістіктері баса жатара да з серін тигізбей оймады. Мндай былыса арап, дниені абылдау тсілдері бір ізге салынып, мдени нормалары бірыай жйеге келтіріліп, лтты сипат жойылып бара жатыр деген ым туып алмауы керек, йткені рбір лт, рбір леуметтік топ жалпы адамзатты мдениет орынан тек зіне ажеттісін ана, зіні даму дрежесіне сай келетін мдени ндылытарды з ммкіндігіне байланысты ана абылдайды. лтты мдениет дстрлерін сатап алу баытыны ерекше етек алып отырандыы да жоарьща айтылан ойымызды айындай тсетін сияты. рине, азіргі ркениетті трлі аламды ркениеттерді басын жай ана біріктіре салу деп тсіну млде ате болан болар еді. Бл процесс рі крделі жне толып жатан арама-арсылытара толы болып келеді. Оан длел ретінде, азіргі замандаы Батыс мдениетіне Жапония мен Таяу Шыысты баса да елдеріні «ндірістік мдениетіні» зор ыпалын келтіруге болады. Шындыында да, бл аталан елдерді мдениетіне негізделген ызметті ндірістік трлеріні Батысты дстрлі ндылытарымен салыстыранда кптеген артышылытары бар екендігі айын аарылады. Едеше, кзіргі жалпы адамзатты мдениетті алыптастырып, дамытуда мдени ндылытарды зара байланыста игеру, мдениетті дамытуды алымды дрежеге ктеру — бгінгі тадаы басты мселе болма. Ал адамзатты «бірттас аламды мдениеті» мселесіні ерекше ойылуыны басты себептері андай?

Біріншіден, адамзат тіршілігіні трлері мен тсілдеріні лгілеріні тере згеріске шырауына байланысты лы леуметтік революция жзеге асты. Оан длел ретінде, XX асырда дниежзілік клемде дстрлі оама тн «жеке ебек етуден» — жалданып ебек етуге, коллективте (жымда) ебек ету жне баылау арылы ебек етуге кшу жзеге асырылды. Жаппай урбанизация жадайында адамдарды мірді, оршаан ортаны абылдау тсілдері мен трлері згерді, халыты мір салты адам айтысыз згерістерге шырады. Сзіміз длелді болу шін цифрлар келтірейік. XX асырды басында Батысты е алдыы атарлы тоыз еліндегі нерксіп саласында ебек етушілер халыты 43%-і болса, XX асырды ортасында бл крсеткіш, яни жалданып жмыс істеушілерді саны 60%-ке жетті, з кезегінде бл крсеткішпен атар мндай мемлекеттерді саны да арта тсті. Мндай былыс дамушы елдерде етек алды, тіпті жалданып жмыс істеушілерді саны жаынан олар Батыс елдерін басып озды. XX асырды басында дниежзіндегі ала халы адамзат баласьгны небрі 3%-ін ана раса, XX асырды ортасында оларды лесі 28%-ке, ал 9 210 жылдары 40%-тен асып кетті. Ке байта мегополистер пайда болды. Мысалы, АШ-ты солтстік-шыысында (клемі 100 мы шаршы км., халы 15 млн.), Жапонияда Хоккайдода (70— 50—700) жне т.б. ала мдениеті жадайында адамны мдени жандниесі крделі згерістерге шырады.[2]. ала халыны алдында зіндік згеше мірді есігі айара ашылды. Адам телевидение жне компьютерлік жйелер арылы толассыз хабарлар алу ммкіндігіне ие болды, мір салты, ебек ету айтарлытай згерістерге шырады, білім беруді мазмны мен трлері жаа сатыа ктерілді. Сйтіп, ауыл-село халыны кпшілігі алаа оныс аударды, ал бл жадай трлі лтгарды зара жаындасуына, мдени байланыстарыны кееюіне сер ете отырып, оларды бірттас жалпы адамзатты мдениет арнасында тоыстырды.

Екіншіден, XX асырда адамны мдени ндылытарды игеру баытында, жалпы адамзатты бірттас негіздерді алыптасуында айтарлытай згерістер болды, ал олар з кезегінде жаняа деген кзарасты згеруіне, адамны жан-жаты алыптасуына айтарлытай сер ететін алашы леуметтік жыма тікелей байланысты болды. Дстрлі неке институты згеріп, жаа жаня млде жааша мазмна ие болды. лтты мінез згешеліктеріне, жаняны з ішіндегі арым-атынастарды згеше ліктеріне арамастан, з дамуында постинду стриалды кезеге ая басан кптеген елдерде тбегейлі згерістер дуірі басталды. Жаняларды з ажеттіліктерін анааттандырып табыса ол жеткізушілік, яни жаня мшелеріні мірлерінде ала басушылы байалды. Патриархалды жаняда балалар ебекке ерте араласты, кнкріс амын ересектермен блісті. Ал XX асырда балалы шаты созылуы, оларды жаняны басты ндылыы деп санау, олара айрыша аморлыты жасалуы жастарды дниежзілік мдениетке деген штарлыын арттырып, млде жааша адамгершілік, сезімдік жне интеллектуальды ндылытарды з бойлары- на тереірек сііруіне себепкер болды. Бл кезеде жастар жалпы адамзатты мдениетті айнар блаына сусындап, рухани азы алды, сйтіп оларды бойында заман талабына сйкес жаа ізгі асиеттер алыптасты. оамдаы болып жатан згерістер мір сруді жаа трлерін, мдени стериотиптерді мірге келтірді.

Мдениетті бірттас дамуы — арама-айшылытара толы процесс болды. XX асырда дниежзілік мдениетті алыптасуына лтты мдениеттерді ркендеуі жолындаы уатты озалыстарымен абаттас келді. азіргі кезеде мдениетке «еуроцентристік кзарасты» шектеулі екендігіне кзімізді жеткізіп отырмыз. «Техногендік еуропа мдениеті» ерекше дріптеліп, оны лтты жне айматы мдениеттерге негіз етіп крсетілді. азіргі заман тжірибесі Шыыс елдеріні Батыс мдениетіні ндылытарын, ол жеткен табыстарын здеріні ндіріс жне білім беру жйесінде кеінен олданып отыран- дыын крсетіп отыр. Тыны мхит елдері бгінгі тада ылыми-техникалы прогресті озаушы кштеріні біріне айналды. Адамзат санасында алыптасан «Шыысты Батыса арсы ою» идеясы (Батые — ол Батыс, Шыыс — ол Шыыс, сондытан да олар бір-біріне йлеспейді) алыптасан жадайды есепке алмайды. Мндай кзарас сзсіз бірттас «жалпы-адамзатты мдениет» идеясын жоа шыаран болар еді. Кезінде М. Вебер «протестантты мдениетті» негізінде Батые Еуропа- да нарыты экономиканы абылдау мен йрену нтижесінде алыптасан лтты мдени дстрлерді орнына ерекше мн берген болатын. Оан длел — нарыты экономиканы рекеті мен жер шарындаы мемлекеттерді мдени айырмашылытары жайында жргізілген белгілі алым Хофстедті классикалы зерттеулеріні орытындылары болып табылады. Бл орытындылар дниежзіні 100 еліндегі транслтты компанияларыны ызметкерлеріні арасында жргізілген сра-жауаптара негізделген. Дамыан елдерді алашы атарынан нарыты экономикасы мен ксіпкерлік ызметі шарытап дамыан елдер орын алан. Оларды зі екі топа блінген. Біріншісіне — лыбритания мен Канада жатызылан. Бл елдер мдениетінде индивидуализм стемдігі айын байалады. Индивидуалистік мдени дстрде адамдар жымнан тысары, жеке рекет еткенді алайды. Мндай жадайда — е бірінші кезекте жеіске бадар алу, ала ойан масата жету жне о л масат жолында кездесетін бсекеге, иындытара ттеп беру басты орына ойылады. Екінші топа — Швеция мен Жапония сияты мемлекеттер жатызылан. Мнда біршама коллективтік (жымды) ндылытар стемдігі айын аарылады. Шаруашылыты жргізудегі кптеген састытара арамастан, бл екі блок елдеріні арасында келіспеушілік пиылдар да бар. Мысалы: Американдытар швед ксііікерлеріні іс-имыл стилін жатырмай, оларды жмысын кргенде бастары ауыратындыын жасырмайды. жымды мдениетке тн нрсе — наты шешім абылдауда бйры беруден бас тартып, бір шешімге аыл-кеес арылы келу. Ксіпкерлікті мндай жолын американдытар босады таныту, олай болса мндай жадайда басшы адамны беделі жойылады деп есептейді. Демек, АШ-та мдени идеал — з кшіне сенген, андай мселе болса да жеке дара шешетін, за алдында жауап бере алатын, алдына ойан ксіпкерлік масатына жете алатын жеке адам болып саналады. Керісінше, жоарыда байаанымыздай Скандинавия ксіпкерлері коллективтік іс-имылды — табысты басты кзі деп санайды. Осы орайда техногендік жаынан лгілі елдерді атарына жататын Жапония мемлекетіні жетістіктері мдени дамуды лтты трлеріне негізділген. Мнда «техногендік ркениет» ерекше мдени орта жадайына арамастан зіндік йлесімділік тапан. Жапон мдениетіндегі асырлар бойы алыптасан табиат, адам мен оам арасындаы ерекше арым-атынастар елді нарыты экономика саласындаы оматы табыстарына тікелей сер етіп отырандыын мойындамаса болмайды. Міне, сондытан да Жапонияда мдениетті ерекше йымдастырушылы трлері пайда болды. Жапондарды лтты-мдени бет-бейнесіні ерекшелігі — ебекті жымды тсілмен йымдастырудан-а айын байалады. Мысалы, ксіпорын басшысы шешім абылдамас брын, оны арамаынаылармен келісіп-аылдасып алады. Жапондытарды жымды мдениеті, оларды ебек саласында демократиялы басару тсіліне бой рандыын байатады. Оларды басты раны: «барлыымыз да біргеміз жне бріміз де тебіз». Сондытан да болар нерксіп басшысы мен атардаы маманны алатын жалаыларыны млшерінде айтарлытай айырмашылы болмайды. Тіпті ксіпорын директорлары ажет болан жадайда станокке, конвейерге трып, немесе ажетті іс-ааздарын здері іздестіруге ешашан да арланбайды. лтты мдениеттерді р трлеріні — Скандинавиялы (Швеция, Норвегия), романды (Бельгия, Франция), синтоистік (Жапония), азиатты (Гонконг, Тайвань, Сингапур), англосаксонды (Канада, Австралия, лыбритания) пайда болуы ылыми білімге, ндірісті жоары тсілдеріне негізделген нарыты экономиканы алыптасуына жне оны шарытап дамуына сер етті.

Дниежзілік ркениетті даму барысыны зі-а лтты мдениеттерді маыздылыы бгінгі тада брыныдан да артып отырандыын жне рбір мдениет дниежзілік дамуды трлерін з ажетінше абылдауымен атар, жалпыадамзатты мдениетті алыптасу процесіне здеріні оматы лестерін осып отырандыын крсетіп отыр. азіргі дуірге тн ерекше асиет — лтты мдениеттерді тйытытан арылып, бір-бірімен байланыстарын жаа сапалы дрежеге ктеруі болып табылады. Жоарыда крсетілген Шыыса тн ндылы «коллектившілдік (жымшылдыты)-индивидуалистік мдениетті е жоары дрежеде дамыан елі АШ-та абылдауа мжбр болды, йткені азіргі заманда нерксіпті басаруды авторитарлы дісіні тиімсіздігін мірді зі-а длелдеп берді.

Осы орайда мдениетті р саласындагы згерістерді бір елден бір елге жайдан-жай кшіре салуа болмайтындыын ескере кеткен жн. Оан длел ретінде баса елдерді ойанда, аза халыны кеес дуіріндегі мдениетіні тадырын айтса та жеткілікті сияты. Мдениетті, не мірді белгілі бір саласыны элементін механикалы кшіре салу ешбір нтиже бермейді. Сзіміз длелді болу шін наты мысал келтірейік. Жапонияда німні сапалылыы жолындаы креске жмысшыларды кеінен тарту масатында арнайы «сапа йірмелері» йымдастырылды. Ерекше атап тетін жайт, бл озалыс жапон халыны мдени-психологиялы ндылытарына негізделген болатын, йткені жапондытар екі моральды-ндылытар-ри- зашылы парызы мен адалды парызыны рухьшда бала кезінен- а трбиеленген. с-рекетті осындай лтты-мдени стериотипті ыпалымен жапонды жмысшы з кшіне сенеді, бос уаытын да аямайды. 70-і жылдары дл осындай «сапа йірмелері» АШ-та пайда бола бастады. Бірнеше жылдардан со блар 230 американ компанияларында з жмыстарын жргізе бастады. Біра, кінішке орай, оларды 8 ана жоары дрежеге жетіп, аландары айтарлытай табыса ие бола алмай алды. Осы бір шаын мысалды зі-а жоарыда айтылан ойымызды айындай тссе керек. Американдытарды индивидуализмі мен ксіпкерлік рухыны тамыры сол елді ткен тарихында, оны крделі этникалы жне географиялы рылымында жатыр. Ебек сйгіш неміс халы мен оны экономикалы жетістіктерін неміс мемлекетіні тарихын білмей трып, ол халыты зіндік лтты асиеттерін ескермей еш уаытта тсінуге болмайды. Мысалы, ытай мдениетіне оптимистік дниетаным, мір мен лімге табии трыдан арау тн. Адамдар жер бетінде тіршілік етеді, ондаы тірілер мен лілер зара тыыз байланыста. Бл барлыы шін орта дние, орта тылсым. Бл — философиялы даналы. ытай халыны салт- дстрлерінде, наным-сенімдерінде кеінен крініс тапан Еуропалытарды та алдыран атты ауруа шалдыан адама сыйа табыт тарту дстрі — ауыран адама рмет крсету мен оан деген шынайы сезім белгісі болып табылады, йткені ліп бара жатан адам алые сапара шыып бара жатан жолаушымен пара-пар. Еуропалы мдениеттегі батыл адамдармен айта жаыртушылар, тбегейлі згерістер бір жаынан прогресті тыырыа тіреді. XX асырды лы ойшылы А. Швейцер технократты мдениеттен бас тартып, дамуды е жоары сатысына кшу ажеттігі туралы ойа келді. XX асырды дбірлі оиалары, антгіс ыриаба соыстар, экологиялы апаттар жне т.б. негізінде ылым «технократизм мен технократты ылым» — мдениетті идеяларды рбандыына, рухани жне сезімдік аыл-ой ысымына, жалпы мдениетті тоырауына келді деген ортындыа келді. лы ойшыл жаа жалпы адамзатты мдениетті тадыры шін «мірді астерлеу» принципін сынды. Бл принцип — мдениетті дамытуды лгісінен жалпы адамзатты ндылытара негізделген млде жааша даму баытына кшуге мезейді. Ал бл жол ізгілік жолы, адамдарды жарын болашаа апарар даналы жолы.

Дріс 15.