Азастан Республикасындаы оршаан ортаны орау мселесі.

дебиеттер тізімі:

1. Сыздыов С. Еуразия идеясы мен практикасы жаа белесте // Егеменді азастан, 2010 жылы 18 мамыр.

2. Нысанбаев А. Н., Абенов С. М., Бакаев Л. К. и др. Евразийская интеграционная политика Республики Казахстан: проблемы и перспективы. Алматы: Аыл кітабы, 1998.

3. Ікрбаев Е. Еуразия идеясыны бастаулары // Саясат.- 1998, араша-89-94 бб.

4. Тулегенов Е. М. Еуразиялы ода идеясыны азастанда жзеге асырылуы. Тарих ылымдарыны кандид. атаын алу шін дайындалан диссертацияны авторефераты, Алматы, 2010.

Айналадаы табии ортаны орау, яни экология проблемасы бгінгі тада жер бетіндегі бкіл адамзатты толандырып отыр. Оны бгінгі заманы негізгі проблемаларды санатында аталуы сте кездейсо емес. Сондытан табиатты орау жніндегі іс-рекетімізді жандандырып, лайта тсу, онда оам, адамзат шін олайсыз, зардапты згерістерді барынша болдырмау жне ммкіндігінше азайту- баршамызды асиетті борышымыз.
Экология проблемасы ыса мерзімді, ткінші науан емес, ол масатты трде жргізілуге тиісті процесс. Ал ндірісті уаыт талабына сай здіксіз жетілдіріліп, згерістер енгізіліп отыратыны сзсіз. Ендеше осыан орай табиатты ндіріспен зара байланысы дайы да згеріп отырады. ндірісті дамуы нтижесіндегі антропогендік серлер топыраты нарлыына, сімдіктер мен жануарларды тіршілігіне ана емес, адамдарды денсаулыына да лкен ауіп тніруде. Сондытан аталмыш мселе жніндегі білімді рдайым тередетіп, кеітіп отыру азіргі заман талабы.
Халыты мірлік арекетіне, сіресе денсаулыы мен сіп - нуіне, тікелей немесе леуметтік-экономикалы жадай арылы жанама трде табии ортаны рауыштары мен оларды жиынтыы – атмосфералы ауа, табии сулар, топыра жамылысы, геологиялы рылым, сімдіктер мен жануарлар, сонымен оса ттенше былыстар мен барлы биосферада жретін процестер ыпал жасайды. Табиат арылы адамзат зіні кптеген ажеттілігін амтамасыз етеді.
азастанда «оршаан ортаны орау туралы» за 1991 жылы абылданан. Осы за азіргі жне болаша рпатарды мдделері шін оршаан ортаны орауды ыты, экономикалы жне леуметтік негіздерін белгілейді жне экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз етуге, шаруашылы жне зге де ызметті табии экологиялы жйелерге зиянды серін болызбауа, биологиялы сан алуан тіршілікті сатау мен табиатты тиімді пайдалануы йымдастыруа баытталан.
Еліміздегі экономикалы ахуалды згеруіне байланысты оршаан ортаны орау жне табии азбаларды тиімді пайдалану жніндегі нормативтік-ыты базаны да ретке келтіру ажеттілігі туындауда. Осыан орай ауаа тарайтын зиянды заттарды млшерін азайту масатында "Атмосфералы ауаны орау туралы" За жне "оршаан ортаны орау туралы" Заы жне баса да задар абылданды.
Табиат жне оам жйесінде табиат задылыы ата ескеріліп, саталып отыруы керек. Табиат – оам бірлестігі табиат задылыымен берілген, олар зара тыыз байланысты. Осы байланыс бзылмау шін адамзат зіні табиат пен атынасын табиат задарына сйене отырып жргізілуі керек. Табиата ыпал жасау сол табиат задылыыны негізінде болуы керек. Бл принципті сатамау оамны дамуын тежеуге кеп соады. Осы орайда ндірісті экологиялазиялау – табиат орын тгесілмейтін, оан нсан келтірмейтін технология арылы ндірісті йымдастыру, экологиялы ебекті німділігін арттыру. ндірісті экологиязациялау мына баыттарда жргізіледі: экологиялы жйелерді сатау, алпына келтіру; шикізат ндіруде озы технология олдану; шикізат орларын немді пайдалану; алдысыз жне аз алдыты технология олдану; табиат орау шараларын кеіту; ндірісті экологиялы талаптара сйкес орналастыру; табии ортаны ластауды азайту, жою, т.б.

2.1Экология мен экономиканы атынасы
Негізінде жаа экологиялы-экономикалаы жобаны экономика саласында алыптастыру шін экономиканы дамытуды экологияландырылан тжырымдамасын жасау талап етілуде. оам мен технологиялы саланы зара арым-атынасында оршаан ортамен экономиканы барлы рлымдарымен функциялары, яни ндіріс, блу жне ттыну тартылан десе де болады. Адамдар оамыны материалды игілігінде шек жо, ал материалды ажеттілікті амтамасыз ететін ресурстар шектеулі. Осыан орай, бл байланыста экономиканы іргелі тртіпті негізіне байланысты алыптасатын сте естен шыармаан жн. Шектеулі ресурстармен ажеттіліктерді барынша анааттандыруда экологиялы процестерді онтайландыруда айын крініс табады. Экономиканы табии ресуртарымен амтамасыз етлуі за уаыт табии задылыа туелді екендігі мойындалмай келді. ндіргіш кштерді соы онжылдыта арыштап дамуына байланысты бл туелділік атты сезілуде. Мселен, топыра нары 1%-ке тмендесе, ткен жылы егін шыындылыын сол дегейде сатау шін шыынды 10%-ке арттыру керек болады. Кесілген орманны орнына скен жаа аашты сапасы брыны шырышы бзылмаан орман аашыны кем болатыны аныталды. Кріп отыранымыздай ресурстарды пайдалануда шаруашылы ызметті ыпсыздыы, немрайдылы бізге те ымбата тсуде. Е бастысы - леуметтік жне экологиялы-экономикалы зиянны аса зор болуынан оршаан орта ластануда.Бл проблеманы леуметтік-экономикалы саланы экологияландыру жолымен келесі жадайларды негізінде шешуге болады:
экологиялы факторлар мен ресурстарды, оны ішінде байлыты зге категорияларымен те болатын экономиканы категориялар санында айта жаыртылатындарды осу;
экологиялы шектеулер мен тлем жйесіні кееюімен балансталан табиатты пайдалануды принципі жіне ресуртарды пайдалануы мен ндіріс экономикасын баындыру; нірісті технологиялы жаратану негізінде сапалы суді стратегиясына кшуі.

Осы кунге дейін табиат ойнауынан анша ресурстарды алуа болады жне оны салдары андай болатындыы туралы наты негіздеме жотын асы. Бізді экономикамызды ресурстарды ттынуа бейімделгендігі ана белгілі нрсе. Арине, оны пайдалануды се тсуі лтты табысты су тепе – тедігіне келмейді. Шетел тжірибелері крсеткендей, ай мемлекет табии ресустарды аз пайдаланса, сонда лтты табысты суі жоары болып отыр.

ылыми-техникалы дамуды негізінде табиат ресурстарын жасанды жолдармен алмастыруды енгізуді дрежелері туралы мселелер принципті бола бастады. Арине, мндай алмастыруды ммкіндігі тым шекетеулі. Ал, адам баласы шін бір атар маызды экологиялы жйе мен табии игіліктер тіптен алмастырылуа келмейді. Мысалы, отын ресурстарыны орнына кн немесе жел энергиясын пайдаланатын болса, табии ландшафтарды, сімдік пен жануарлар лемін, озон абатын жне т.б жасанды жолмен алмастыру млде ммкін емес.

азіргі заманы экономикалы теорияны е бір иындыы экологиялы факторларды экономикалы категорияа енгізілуі. йткені маркстік саяси экономия тек ана адам баласыны ебек німін экономикалы категория айналымына егізуге рсат етті. Шындыында баалы ретінде н шыын мен нтижені синтезіндей экологиялы жадай мен табиат ресурстарыны бірлігінен крінеді. оршаан орта факторымен оны андай да болсын рылан формасына сер етпейтін н мірде жо. Экологиялы факторларды экономикалы категориялар санына енуі пайдалы шекті теориясына сай болады.

Елде ндірілген барлы соы тауарлармен ызмет крсетуді нарыты ны – экономикадаы маызды экономикалы крсеткіштерді бірі. йткені, німні рбір бірлігіне 10 бірлік алды массасы ндіріледі, ал табиатты пайдалануда біршама жоары. Осы алдытар ортаны ластап,адамны тіршілік ахуалын нашарлатады жне оларды трмыс жадайын тмендетеді. Шыындар жалпы лтты німні есебінен шыарылмайды, ал адамдарды трмыс халіні баасы арта тседі. Бізді олымыздан келгені жалыз-а нрсе,ол – табиатты пайдалануды мемлекет тарапынан реттелуімен оршаан ортанын ластануына, табиат ресурстарына тлем жолымен ана белгілеу болып табылады.

Экономика жасаран сайын, экологияа кіл кбірек блінетіні белгілі. Дегенмен, экологияны ордаланан проблемалары толытай шешілді деуге ерте. Ал оны мемлекет тарапынан оалтуа баыт алынаны аса птарлы іс. Бгінгі кні лемні барлы мемлекеттері экологияны саяси жне экономикалы игіліктерге сер ететін стратегиялы сала екенін ынды. Сондытан да болар, азір елімізде бес жыл бойы айтылып, пісуі жеткен, барлы экологиялы ережелер мен нор­маларды жинатаан Экология кодексі абылданды. Онда тпелі кезені экологиялы саясаты табии ресурстарды реттеуді экономикалы дістерін дамыту­а, жергілікті органдарды кілеттілігі мен ытарын арттыруа баытталан. Енді елдегі оршаан ортаны ластаушылар негізінен екі трлі ана рсат ала алады. Олар оршаан ортаа эмиссиялар жне кешенді экологиялы рсаттар. Мемлекеттік экологиялы сараптамамен атар, оамды экологиялы са­рапшыларды институты енгізілді. Оны жмыс істеу тетіктері натыланып жазылды. оамды экологиялы баылау институты рылды.
Жерді рбір аймаында зіне тн экологиялы проблемалар бар. Осыан байланысты наты мселені шешу саясатын станан дрыс дер едім. Алайда, мемлекеттерді кбіне тн экологиялы саясатты жалпы даму баыты – траты даму жолы. Бл трыда кп жетістіктерге жеткен Батыс Еуропа елдері мен Америка болып отыр. Оларда ткен асырды 60-70-жылдары байалан оршаан ортаны ай­тарлытай тозуынан со ауа мен суды ластанудан орайтын жергілікті жне айматы мселелерді шешу жніндегі бадарламалар зірленді жне жзеге асырылуда. Нтижесінде, Батыс Еуропадаы ккірт ышылыны шыарындысы екі еседен астам азайды.

Ал азастанны жер ойнауыны, егіншілік шін пайдалы жер ресурстарыны байлыы экологиялы зардаптара рындырды. Сонымен атар, скери базалар мен полигондар, оны ішінде ядролы, тжірибе ауматарыны орналастырылуы жне ты жерлерді, оны ішінде зен-клдер мен жайылымдарды орманды жне тау ландшафтарыны жыртылуымен байланысты болан азып-тозулар кп зиян келтіріп отыр. Соны кесірінен суды, топыраты, ауаны ластануы, жерді тозуы мен жануарлар мен сімдік леміні азуы, экожйелерді тепе-тедігіні бзылуы кейбір жерлерде айтып орнына келмейтіндей баыт алды.

Туелсіздік жылдарында азастан Б-ны оршаан ортаны орау жне дамыту жніндегі экологиялы ауіпсіздік идеясына осылып, Рио-92 орытынды жат­тарына ол ойды. азастан Республикасыны траты дамуа кшу тжырымдамасы осы тырнаманы бекітетін басты жат болып табылады. Ол Президент Жарлыымен былтыры жылды 14 арашасында кшіне енді.

Нарыты экономика мемлекеттік оршаан ортаны орау органдарыны барлы дрежелерінде іс пен жауапкершілікті наты блісуді талап етеді. Ал жауапкершілік пен экологиялы апат салдарын жою жоарыда аталан Кодексте жан-жаты крсетілген.
оршаан ортаны орау жйесі леуметтік-экономикалы объект ретінде аса крделі жйелерді біріне жатады. Оны крделілігі адамны ластаушы жне ластанан нім­ді ттынушы ретінде крінуінде. Ал апатты алдын алу туралы айтса, оршаан ортаа серді баалау оршаан ортаа жне халыты денсаулыына тікелей немесе жанама сер етуі ммкін болатын кез келген шаруашылы жне зге де ызмет тр­лері шін міндетті болып табылады.

лемні барлы елдерінде экологиялы табалау ндірілетін німні, оны алынатын жне жасалатын жолыны тазалыын крсетеді. Экологиялы табалау ттынушыларды оршаан ортаа ауіпті німді сатып алудан орайды. німдерді барлы трлерін ндіру, пайдалану жне жою, кдеге жарату жне деу кезінде оршаан ортаны ластануынан сатайды. Жабдытарды, технологиялы деріс­терді, ндірістерді жне німдерді экологиялы ауіпсіздігін амтамасыз етеді.
Медицина адамны зіні туып-скен мекенінде ніп-піскен німді жеп оректену адамны денсаулыына пайдалы екенін клдене тартады. нерксіптік тауарларды айтса, біз зімізді ксіпкерлерді ктеру шін отанды німді сатып алатын болуымыз керек деген Президентті сынысы жан-жаты олдау тауып, ксіпкерлер мен тауар ндірушілер де сапалы рі халыа жаымды, халыаралы стандарт­тара сай нім ндіруге мтылуы ажет. азір бл мтылыс мемлекет тарапынан аржылай ынталандырылады.

Академия экологияны барлы олданбалы саласында, экологиялы апаратты тарату, экологиялы мінез-лы жне сана-сезім алыптастыру, экологиялы білім беру саласында жмыс істейді. Сонымен атар, академияны негізгі ызмет баыттарыны бірі – оу ралдарын зірлеп тарату. Академияда дние жзі мойындаан халыаралы сапа стандарттарына ндірушілерді йрету жзеге асы­рылады. Бл Бкіл лемдік сауда йымына мше болуа ынталы мемлекет шін сйкестік лшемдеріні бірі болып табылады. Елімізде тыш рет жоарыда айтылан “Экологиялы таза нім” стандарты бекітіліп, ндіріске енгізілуі де ака­демияны лесінде.

Мыдай стандарты бекітетін Техникалы комитет (ТК) пен Индустрия жне сауда министрлігі. Бізді “Экологиялы таза нім” Техникалы стандарттау жніндегі комитеті Техникалы реттеу жне метрология комитетіні (Мемстандарт) былтыры жылы 25 суірдегі №159 бйрыымен рылып, №60 болып реестрге енгізілген болатын. Халыаралы экология академиясы мекемесіні базасында жмыс істейді. Е алдымен, “Экологиялы таза нім” стандарты уаытты зі тудыран ажеттілік екенін баса айту керек. азір отанды ксіпорындар экологиялы таза нім ндіру мселесіне те лкен мн бере бастады. Бл, рине, елімізді экономикасы адамдар арасында здеріні ттынар німдері мен таамдарына мн беріп, оны саламаттылыын алыптастыруа кіл блетін жне осы шін аы тлеуге зір топ алыптастыратындай дрежеге ктерілгенін айатаса керек. Шын мнінде ол жаа алыптасып, тыырытан шыу жолына тскен мемлекет шін лкен жетістік. Бізді тауар ндірушілер ттынушыларды талабынан шыу масатында ндіріс пен сатуды ынталандыратын экологиялы сертификаттар мен маркалауды абылдай бастады. Екінші жаынан аланда, тауарда “ЭКО” белгісіні болуы отанды тауар­ларды бсекеге абілеттілігіні бір сипатын крсетеді.
Дниежзілік сарапшылар азастандаы ауыр экологиялы ахуал жайлы сз озап жр. Бл шынды екені де даусыз. Алайда, бізде ндірілетін німдер экономикасы дамыан елдерге араанда экологиялы жаынан анарлым таза болып келеді. Длірек айтса, адам азасына зиянды химиялы жолмен ндірілген немесе сірілген німдерден грі табии, я болмаса залалсыз, арапайым жолмен ндіріледі. Алайда бізді елімізде нім ндірушілерді бріне ойылатын арнайы талаптар бар.

Халыаралы стандарттарды енгізу мемлекет тарапынан ынталандырылады. азір Елбасыны Жолдауында, кездесулерінде халыаралы стандарттара ауыл шаруа­шылыы салаларын енгізу туралы наты тапсырмалар берілуде. Оны жаластырып, рі арай нормативтік базасын жетілдіріп, жмыс істеу тетіктерін натылау мемле­кеттік органдарды зыретінде. Дегенмен, бізді академия кіметтік емес йым ретінде зіні станымдарын немі сыныстар трінде мдделі мемлекеттік орган­дара енгізіп отырады.
азастанда экономика тзелген сайын халыты лкен алалара шоырлануы трізді урбанизациялы крделі мселе ктеріліп келеді. Бл алаларды эколо­гиялы мселелері жйелі шешілетін бадарламалар лі жо. Бл мселе біз шін ана крделі емес. лемдік техногендік ркениетті негізгі крінісі ылым мен білім жне ркениет шоырланан ірі алаларды кбеюі болып отыр. лкен ала-мега­полистер бкіл планетадаы халыты дрыс орналасуын алыптастырады. Кптеген болжаушы алымдар (футурологтар) ркениетті болашаын тек ана зара байланыс­ан алалар деп ындырады. Ал аздаан алымдар, оны ішінде экологтар жерде алалар мен оларды ортасындаы бос жатан экологиялы кеістіктер болан кнні зінде мегаполис алаларда ттынылатын німдерді ндірудегі экологиялы зиян оларды ышам орналасу тиімділігінен едуір асып кететінін длелдейді.

Таы бір тоталатын мселе – сумен амтамасыз ету жне суды тгу. Бл азастанны барлы лкен алалары шін те крделі мселе болып алып отыр. Оны реформалау рдісі тиімділікті арттырып, шыынды азайтуа баытталуы тиіс. Жер асты суларын тазартуды жер сті суларын тазартудан шыыны ш есе аз екені белгілі. Кейбір аудандарда су жетіспеушілігінен халы суды дытардан, зен мен блатардан алады. Мндай суларды сапасы кмнді. Мнда аржылы жне экологиялы тртіп болуы керек. Су таамды жне шаруашылы-трмысты олданыста болады. Осыан байланысты оны сапасына ойылатын талаптар да жоары болуы керек.
Он жыл лдыраан азастан экономикасы 2000-жылдан бастап жоары арынмен се бастады. Шынайы ІЖ (ішкі жалпы нім) –ні жылды орташа сімі 10 пайыздан асты. Елді мол клемдегі азба байлытары мен минералды ресурстарына деген лемдегі жоары сраныс, мал шаруашылыы мен бидай ндірісі бар айматарда ауыл шаруашылыыны глденуі, экономикалы реформаларды олдауын крген ызмет крсету саласыны екпінді дамуы, жекешелендіру саласындаы ала басушылы пен тікелей инвестицияларды келіп йыланы –оршаан ортаны орау саласындаы іс-имылдарды арастыран алашы Шолу жазыланнан кейін елді экономикалы ахуалыны мейілінше згеруіне мрынды болды. Аталан кезедегі басты мселе кедейшілікті жою (халыты 28% - ы кнкріс алтасыны е
тменгі клемінен аз келетін табыс тауып отырды), оршаан орта сапасыны нашарлауын ауыздытау, атап айтанда, оршаан ортаа экономикалы тірлікке байланысты тиетін серді сірмеуге тірелді. 2006-жылы азастан Республикасыны Президенті елдегі траты дамуа (ТД) жоары басымдылы берілетінін жариялады. Р кіметінде 2000-2002 жылдар аралыындаы кезеде экологиялы мселелер аясындаы зыреттерді айта блістіру баытында згертулер орын алды, ол кезде су орлары мен ормандарды орау шін жауапкершілік оршаан ортаны орау министрлігінен (ОМ) Ауыл шаруашылыы министрлігіне (АШМ) кшті. Бан оса, Траты даму жніндегі рекеттерді лтты жоспары кшін жойды. Оны орнына 2003-жылы Р кіметі 2004- 2015 жылдар аралаындаы экологиялы ауіпсіздік тжырымдамасын абылдады. ТД-ды маыздылыы 2006-жылы абылданан 2007-2024-жылдар аралыында ТД-а кшу тжырымдамасынан (ТДКТ) крініс тапты. Табиатты орау саласындаы за абылдау баытында болан елеулі жетістік деп 2007-жылы абылданан Экологиялы Кодексті сомдалуын атауа болады. Траты даму мен оршаан ортаны орау ісіні кешенді саяси негіздері 2002-жылдан бері экологиялы реформаларды, соны ішінде жаа бюджеттік жне салы жйесі, баалар мен сауданы либерализациясы, мемлекеттік ксіпорындарды жекешелендірілуі, іскерлік пен кіші бизнесті етек жаюы, мемлекеттік басаруды жетілдіру, сондай-а стратегиялы жоспарлауа деген кзарас трысында жзеге асыру ісі мейілінше ала басты. Стратегиялы жоспарлау азастаннны экономикалы жне леуметтік дамуыны за мерзімді перспективаларын жне экономикалы рекеттерді мемлекет тарапынан реттеуді айындау ісінде мемлекетті олданатын маызды ралына айналды. Стратегиялы жоспарлауды бір іргетасы деп азастаннны 2030-жыла дейінгі дамуыны стратегисы немесе «азастан-2030» деп аталатын бадарламаны атауа болады. Оны Р президенті 1997- жылды азан айында жария еткен болатын. Бл стратегия ке ауымды саяси масаттара жетуге баытталан барлы стратегиялар мен тиісті жоспарлар шін сілтеме.

2.2 азастан Республикасыны экономикалы жадайына сипаттама
Зерттеу жмысында азіргі азастандаы аграрлы атынастар мселесі, ауыл шаруашылыы саласыны нарыты атынастара кшуге байланысты оны жаа мазмны мен рылымы, ауылды леуметтік-экономикалы даму дегейі арастырылан. Аталмыш мселе тарихи трыда зерттеліп, оны жетістіктері мен кемшіліктері жан-жаты арастырылды. Зерттеуді зектілігі. азастан Республикасы ХХІ асыра крделі згерістермен ая басты. Он жылдан астам уаытта елімізді туелсіздігі мен атар жргізіліп келе жатан саяси жне экономикалы реформаларды маыздылыы мен олданбалылыына тоталар кз жетті. Бл мселені зектілігі лемдік ауымдастыта елімізді нарыты баытта дамушы ел деп тануымен арта тсті. Себебі, Елбасы Н.. Назарбаев атап крсеткеніндей, «мемлекетіміз лем таныан, алдыы атарлы елдер атарына осылуы тиіс».

азастанны халы шаруашылыыны е негізгі маызды саласы – ауыл шаруашылыы болып табылады. Оны маыздылыы – е алдымен халыты азы-тлік німдерімен амтамасыз ету, ал деуші нерксіпті ажетті ауыл шаруашылы шикізатымен. Ауыл шаруашылыыны елімізді экономикалы, леуметтік мірінде айрыша орын алатын баршымыза белгілі. Ауыл шаруашылыы дамуыны дегейі кбінесе елді экономикалы ауіпсіздігін анытайды. азастанны ауыл шаруашылыына олайлы жерлері кп боландытан, лем нарыында бсекелестікке абілетті агронерксіп секторын дамытуа барлы ммкіндіктері бар. Оан оса, ел халыны жартысына жуыыны леуметтік жадайы ауыл айматарымен тыыз байланыста. Ауыл республика экономикасы дамуындаы маызды фактор болса, ауыл халы елімізді оамды – саяси тратылыыны да шешуші факторы болып есептеледі. Республика халыны 44 пайызы бгінде ауылды жерлерде трады. 2003-2005 жылдары Елбасыны шешімімен Ауыл жылдары деп жарияланан еді. Осыан сйкес, агронерксіптік кешенді мемлекеттік олдауды ш жылды бадарламасы абылдананы белгілі. Ауыл шаруашылыы лтты экономикамызды негізін райды. Ауылды леуметтік жадайын, трындарды трмысын тзеу шін атарынан ш жылды ауыла арнау елімізге лкен згерістер келді. Ауылды жерді дамыту ымы тек ана, ауыл шаруашылыын дамытудан лдеайда лкен нрсені кздейді. Бл ауылды ауымдастыты амтитын бкіл атынастар кешеніні дамуы болып табылады. Демек, бгінгі тада ауылды жандандыру ауылдаы саяси, леуметтік рі кономикалы байланыстарды алпына келтіруді бірттас рамдас блігі ретінде арастыруымыза болады. Ауыл дегеніміз – сайып келгенде, халыты трмыс салты, мдениетімізді, дстрімізді, дет рпымыз бен рухани тіршілігімізді айнары [1]. Осынау саяси-моральдык жне леуметтік факторларды зі-а бізден ауыла барынша байсалды арауымызды талап етеді. Туелсіз азастан тсындаы жаа концептуальды-ылыми кзараспен талдап, алаш рет тарих ылымына бл мселеге жаа ылыми тжырым жасау міндетін туызды. Біра осыан арамастан, бл мселе бойынша азастанды зерттеушілер арасында тарихшы алымдар да біраз жмыстар тыдырды. Оларды арасында М.К. озыбаев, Б.А. Тлепбаев, Г.Ф. Дахшлейгер, К. Нрпейіс, жне т.б. бар [2].
Кеес кіметі кезеіндегі жргізілген ауылдаы реформалар кткен нтижесін бермеді, аграрлы сектордаы леуметтік-экономикалы жадай нашарлап, ндіріс клемі ысарып, ауыл трындарыны мір сру дегейі тмендеп, леуметтік жадай жылдан-жыла шиеленісті. Осы трыдан араанда, Кеес кіметіні азастанда жргізілген волюнтаристік саясаты халыа жасалан иянаты, дниенені згертуді зорлыа негізделген концепциясыны жарын бір крінісі іспетті. Сондытан да тоталитарлы жйе кезінде біржаты, кейде субъективті жне коммунистік идеология рухында зерттелген аграрлы мселелерді зіргі заманны талабына сай, ткен тариха сын кзбен арап, оларды жааша зерделеп, сараптау міндеті туындайды.
Бгінде азастан з алдына туелсіз мемлекет жадайына ол жеткізгенде тарихымыздаы осы олылыты орнын толтыруа жадай жасалуда. оамтану ылымдары, соны ішінде е алдымен тарих ылымы шін тарих шыдыын алпына келтіру – жауапты міндет, біра бл ткенді зерттеумен ана орындала оймайды, ол бгінгі болмысты да зерттеуді, ертегі станар баытты да айындауды ажет етеді. Осыан байланысты, ауыл шаруашылыы тарихымен белсенді айналысып жрген тарихшы-алым Т. Омарбековты мына пікірін айтпай кетуге болмайды: «Шынды толыанды маынада айтыла бастады. Егер осыан дейін бйрышыл міршіл-кімшіл социализм бюрократты жйе жадайында бізді мір сріп, ебек еткенімізді, яни шындыты жартыкеш, екішты ана айта аланымызды ескерсек, тарихымыздаы «атадатара» деген халымызды азіргі ерен ынтасын тсінуге болады» [3, 3-б.]. тпелі кезені зардабы ауыл шаруашылыына жне бкіл аграрлы сектора олайсыз болды. Аграрлы дадарысты табиаты, негізгі себептері жне одан шыу жолдары ылыми жне кпшілік дебиетте аз жазылан жо. Осы зекті ккейтесті мселе, республика Президентіні ебектерінде, трлі За жне атарушы органдарды кнделікті іс-тжірибелерінен кн тртібінен тспегені белгілі. Біра та ел экономикасыны маызды жне мірлік ажет саласыны леуметтік проблемаларын, кімшілік басару жйесінен нарыты жйеге кшуге байланысты, аграрлы саланы траты жне тиімді даму баыттарын анытау ажеттігі туындап отыр. Бгінгі тадаы ауыл шаруашылыындаы ала басулар нарыты атынастара кшу ауыл шаруашылыын реформалауды да талап етеді. Аграрлы салада ты згерістер жасау шін, ткен тарихи кезені келеді, келесіз тжірибелерінен йрене отырып ала басанымыз жн – деп тсінеміз. Сондытан да, социализм тсындаы аграрлы атынастарды алыптасуы мен дамуы кезеі, нарыа тпелі кезедегі аграрлы атынастарды, оларды ішкі рылымыны ерекшеліктерін, аграрлы атынастарды негізі болып табылатын жер атынастарыны алыптасу задылытарын, аграрлы ндірістегі дадарыс себептерін арастыра отырып, азы-тлік ауіпсіздігі, ылыми-техникалы прогресс жне оны ауыл шаруашылыындаы ерекшеліктерін, кооперация мен жекешелендіру процесіні нтижелерін, орталысыздандыру саясатыны ауылды айматара жасаан ыпалы жне ауылды леуметтік жадайын ктеру мселелері зерттеу таырыпты зектілігін анытайды. Соы жылдары осы сала бойынша, ол жеткізген е лкен жетістік ретінде агронерксіптік кешенні дамуыны траты арнаа тскендігін айтуа болады. Осы ткен жылдар ішінде осы салаа атысты Жер, Орман, Су кодекстері, асты, ветеринария, егіншіліктегі міндетті сатандыру туралы зада, кптеген за аясындаы актілер, сондай-а жоарыдаы сз болып отыран ш жылды бадарламадан тыс Ауылды ауматарды дамытуды 2010 жыла дейінгі мемлекеттік бадарламасы абылданды. Міне, осы жаттар негізінде, елімізді ауыл шаруашылыы саласыны алдаы жрер жолы да айындалды. Саяси, экономикалы, идеологиялы атынастармен кп ырлы болып келетін ауыл шаруашылыы экономикасыны даму задылытарын арастыранда, аграрлы секторды оны ерекшеліктеріне байланысты, табии-биологиялы задара туелділігі бл сала шін ерекше аграрлы атынастарды тн екендігін крсетеді. азастан экономикасы міршіл-кімшіл экономикадан нарыты, одан рі аралас экономикаа ту жолында. йткені, нары экономикалы жйеден грі шаруашылы жйеге барынша жаын болып табылады. Ауыл шаруашылыында брын алыптасан оамды психологияны, ебек атынастарын кйретіп, дадыларын кйретіп, жааны алыптастыруды кздейді. Міне, сондытанда нарыты атынастара ту жадайында, аграрлы саладаы шаруашылы жргізуді жне меншікті кптрлі формалары – аграрлы нары алыптасуыны жалпы экономикалы алы шарты деуге болады. оамымызда тбірімен згеріп жатан саяси жне леуметтік-экономикалы згерістер, ауыл шаруашылыы саласындаы реформалар ажеттігі кн талабы болып отыр. Бл процессте ауыл шаруашылыында алыптасан ерекшеліктерді ескеруге йретеді жне бгінгі тада ауылды леуметтік-экономикалы дамуыны негізгі баыттарын натылап, белгілей тседі. Бізді зерттеу жмысымыз, міне осыны кздейтіндіктен де зекті. Бгінгі тада іске асырылып келген аграрлы реформаны нтижелерін талдау тмендегідей орытынды жасауа ммкіндік береді. азастандаы аграрлы дадарыс себептерін зерттеуді жйелі тсілі оны сонау айта ру кезеіне дейінгі уаыттан бастау аланын крсетеді. лі кнге дейін елімізде азы-тлік мселесі шешілмегендігі шынды. Демек, ауылдаы аграрлы атынастарды дамуы, ауылды жандандыру, ауылдаы саяси, леуметтік, рі экономикалы байланыстарды алпына келтіруді бірттас рамдас блігі. Міне, осыны брі де бізді зерттеуімізді зектілігін жне ылыми жмысымызды тере талдауды талап етеді.