XIII. Таырып: азастан Республикасыны бюджет ыы.
Масаты:азастан Республикасыны бюджет жйесіне тсінік беру жне оны рылымдарын сипаттау.
Жоспар:
- Бюджет ыыны тсінігі мен жйесі.
- Бюджетті рылымы.
- Бюджетті ыты реттелуі.
Таырып бойынша негізгі тсініктер:бюджет тапшылыы, инвестициялы жоба, профицит, субвенция, субсидия, секвестр, дефицит.
Негізгі мазмны:
Бюджет термині норманды ескі сзінен шыан. Ол алта, смке, былары ап деген маынаны білдіреді.
азіргі тада «бюджет» сзі аша шаруашылыы деген маынада олданылады. Сондытан да мемлекет бюджеті, йымды бюджет жне жеке адамдар немесе отбасы бюджеті деп айтылып жатады. Бюджеттік ы аржылы- ыты институт ретінде мемлекетімізде алыптастырылатын бюджеттерге байланысты туындайтын оамды атынастарды реттейді.(А.И. Худяков «Финансовое право Республики Казахстан». Особенная часть. Алматы, 2002г.).
Бюджеттік ыты ыты реттеу аясына –пніне мыналар жатады;
Бюджетті кірістеріні рамын анытау;
бюджетті шыыстарыны баытын (рамын) анытау;
мемлекеттік бюджетті рылысын анытау;
республикалы жне жергілікті кілді органдарды бюджет саласындаы
зыреттерін анытау;
бюджеттік процесті йымдастыру жне жзеге асыру тртібін белгілеу.
Бюджет – мемлекеттік замен немесе жергілікті кілді органдарды шешімдерімен бекітілетін, мемлекетті з міндеттерін амтамасыз етуіне арналан жне салытар, алымдар, баса да міндетті тлемдер, капиталмен жргізілетін операциялардан алынатын кірістер, салыа жатпайтын жне за актілерінде кзделген зге де тсімдер есебінен рылатын орталытандырылан аша оры.
Бюджет жйесі
азастан Республикасыны бюджет жйесі экономикалы атынастара жне тиісті ыты нормалара негізделген ртрлі дегейдегі бюджеттерді амтиды.
азастан Республикасында жиынтыында мемлекеттік бюджетті райтын республикалы бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жмыс істейді.
Жергілікті бюджеттер
Жергілікті бюджеттер тсімдер мен бюджет тапшылыын (профицитін пайдалану) аржыландыру есебінен алыптасатын, Конституциямен, задармен жне азастан Республикасы Президентіні жне азастан Республикасы кіметіні актілерімен жктелген міндеттерді жзеге асыру шін жергілікті атарушы органдар белгілейтін жергілікті бюджеттік бадарламаларды аржыландыруа арналан тиісті мслихатты шешімімен бекітілетін кімшілік-ауматы бліністерді аша орлары болып табылады.
Жергілікті атарушы органдар тиісті кімшілік-ауматы бліністерді бюджетін бірыай бюджеттік жоспарлау негізінде зірлеп, дербес атарады. Жергілікті атарушы органдар тиісті аржы жылына арналан бюджетті жне ткен аржы жылында тиісті жергілікті бюджетті атарылуы туралы есепті арап, бекітеді.
Облысты кілді органдар облысты бюджет пен аудандарды (алаларды) бюджеттері арасындаы кірістерді блуді траты нормативтерін жне облысты бюджеттерден аудандарды (алаларды) бюджеттеріне берілетін субвенциялар мен аудандарды алаларды) бюджеттерінен облысты бюджеттерге берілетін бюджеттік алымдарды мерзімді млшерлерін бекітеді.
Тиісті облысты бюджеттерді Астана жне Алматы алалары бюджеттеріні, ауданды (алалы) бюджеттерді зірлену жне атарылу процесіне, осы Зада кзделген жадайларды оспаанда, азастан Республикасы кіметіні, орталы мемлекеттік органдар мен облыстарды жергілікті атарушы органдарыны араласуына жол берілмейді.
Жергілікті бюджеттік бадарламалар кімшілеріні тізбесін жергілікті кілді органдар бекітетін кімшілік-ауматы бліністі басару схемасына сйкес жергілікті атарушы органдар айындайды.
Республикалы бюджет
Тиісті аржы жылына арналан Республикалы бюджет туралы за мыналарды: кірістерді, алынан ресми трансферттерді, республикалы бюджеттен берілген кредиттерді айтаруды, шыындарды, кредиттерді жне бюджет тапшылыыны (профицитіні) клемдерін;
Облыстар, Астана жне Алматы алалары бойынша республикалы жне жергілікті бюджеттерге шикізат секторыны йымдарынан тсетін тсімдерді клемдерін;
Мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік оамдардан жне республикалы мемлекеттік ксіпорындардан алынатын тсімдерді толы тізбесін;
Айлы жалаыны зейнетаы мен айлы есептік крсеткішті е тмен млшерін;
азастан Республикасы кіметі резервтеріні млшерін;
азастан республикасыны мемлекеттік кепілдіктері бойынша міндеттемелерді орындау сомасын;
кіметтік борышты лимитін;
азастан Республикасыны тиісті аржы жылына арналан мемлекеттік кепілдіктерін беру лимитін;
Облыстар, Астана жне Алматы алалары бойынша республикалы жне жергілікті бюджеттерден азастан Республикасыны лтты орына берілетін ресми трансферттерді сомасын;
Республикалы бюджеттік бадарламаларды функционалды топтары, кімшілері бойынша жне ішкі бадарламалар бойынша шекті шыыстарды тізбесін;
Республикалы аымдаы бюджеттік бадарламалар мен бюджеттік даму бадарламаларыны тізбелерін;
Тиісті аржы жылына арналан республикалы жне жергілікті бюджеттерді атару процесінде секвестрлеуге жатпайтын республикалы жне жергілікті бюджеттік бадарламаларды тізбесін;
Республикалы бюджеттен аржыландырылатын мемлекеттік мекемелерді аымдаы аржы жылыны басында алыптасан кредиторлы берешегін теу сомасы. (Бюджет жйесі туралы Заын араыз).
Бюджетті рылымы
Бюджетті рылымы мыналардан трады:
тсімдер: кірістер, алынан ресми трансферттер, кредиттерді айтару;
шыыстар: шыындар, кредиттер;
бюджет тапшылыы (профициті);
бюджет тапшылыын (профицитін пайдалану) аржыландыру.
Бюджеттік задар
азастан Республикасы Конституциясыны нормаларынан, осы Занан, тиісті жыла арналан Республикалы бюджет туралы Занан, тиісті жыла арналан жергілікті бюджет туралы маслихаттарды шешімдерінен жне бюджеттік рсімдер мселелері бойынша зге де нормативтік ыты актілерден трады.
Бюджеттік реттеу – мемлекетті бюджет жйесіні рамына кіретін бюджеттерді тедестіру процесі. Бюджеттік реттеуді дістеріне мыналар жатады: бюджетаралы аржыландыру; бюджетаралы кредиттеу; жергілікті бюджеттерге реттеуші кірістер белгілеу; траты бекітілген кірістер белгілеу; шыыстарды жекелеген бюджеттерді арасында блу.
Бюджет ыты реттелуі – бл бюджет ыыны жалпы бліміні институты, ыты нормаларды жиынтыы, бюджетті зірленуін, аралуын, малдауын, орындалуы мен бекітілуіні тртібін анытайды.
Бюджеттік ыты нормалар мына келесідей белгілерімен ерекшеленеді:
бл нормалар мемлекет тарапынан белгіленеді жне оларды
атарылуы мемлекетті мжбрлеу кшімен амтамасыз етіледі;
бл нормалар атынастара атысушылара заи міндеттер
жктейді жне ктем билік береді;
бл нормалар рашанда мемлекеттік зыретті органдарды
андай да болмасын ыты нормативтік актілерінде задарда, жарлытарда, кімде,аулыда крініс табады;
бл нормалар оамды жне мемлекеттік мдделерді амтамсыз
етуге баытталан;
бл нормаларды рамында те сирек кездесетін норма трлері
есептеу нормалары (кірістер мен шыыстарды санды крсеткіштері.т.б.) шырасады;
бл нормаларды кбі бастапы кездерінен тиісті задара
байланысты,бір жылды клемінде ана заи кшінде болады.
орытынды:
Сонымен бюджет мемлекетте орталытандырылан аша оры болып келеді. Ол мемлекетті леуметтік жаынан аржы мселерді шешіп отырады. Бізді елімізде бюджетті оматы болан сайын бізді елді леуметтік-экономикасыны дамуына да зор серін тигізеді.
дістемелік нсаулар:
Бюджет ыын тере ыну шін бюджет задылытарын сараптап оларды тсіне білу ажет. Теориялы жаынан білімді ныайту шін берілген тапсырмаларды орындау керек. Тапсырмаларды орындау арылы бюджет ыыны тсінігін жне задылытарын олдануа кмек береді.
олданылан дебиеттер: