Азастан Республикасындаы аржылы баылау органдары

аржылы баылау дегеніміз жалпы оамды німні атысты аша аражаттар орлары бойынша нды блуді негізділігін жне белгілі масаттара шыындалуын тексеруге баытталан арнайы іс-рекет. аржылы баылауды ерекшелігі ол тек ана ашалай трде болады. Оны объектісі - табыстар мен жиналымдарды алыптастыру жне аржы орларын ру мен пайдалану дерістері. аржылы баылауды кмегімен аржы жоспарларыны орындалуы, аржылы-шаруашылы ызметіні йымдастырылуы тексеріледі. аржылы баылауды сыныптамасы субъектілердегі айырмашылытара, баылау іс-имылдарын жргізуді уаытына, баылауды жргізуді тсілдеріне негізделген.

Барлы кілетті органдар аржылы баылауды тиісті бюджетті жоспарын жне оны атарылуы туралы есепті жыл сайын сессияларды араан кезде жзеге асырады. кімет, жергілікті кімшілікті аппараты олара арасты органдарды баылаушылы, соны ішінде аржылы–кредиттік ызметін ана баалап оймайды, сонымн бірге здері де тікелей аржылы баылауды жзеге асырады. кімет мемлекеттік бюджетті жасалуы мен атарылуын баылап отырады, мемлекетті аржылы саясатын жзеге асырады. здеріні кілеттіктеріне арай баылау функцияларын жергілікті жердегі атарушы органдар орындайды. Жалпы мемлекеттік аржылы баылауды мемлекеттік билік пен басаруды мына оргадары жргізеді: Президентті аппараты, Р Праламенті, кіметі, жергілікті кілдікті органдар, жергілікті кімшілік органдары. Жалпы мемлекеттік баылауды жзеге асыратын органдара сондай–а Р аржы министрлігі, лтты Экономика, лтты банкі жатады. аржы министрлігі, оны аржылы баылау комитеті жне ауматы аржы органдары леуметтік–экономикалы сферасыны аржы саласын тексереді.Олар жоспар, аржыландыруды дара жоспары жне аржылы тртіпті саталуын, кірістерді есептеуді дрыстыын, толытыын жне дер кезділігін, мемлекет аражаттарыны жмсалу задылыы мен масата сйкестігін баылап отырады. Мемлекеттік аржылы баылау органдарыны жйесін:

– Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитеті;

– Мслихатты тексеру комиссиялары;

– Р кіметі укілетті берен ішкі баылау жніндегі орган;

– Орталы мемлекеттік органдарды ішкі баылау ызметтері;

– Облысты бюджеттен, республикалы маызы бар аланы, астананы бюджеттерінен аржыландырылатын атарушы органдарды ішкі баылау ызметтері райды.

Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитеті Р Президентіне тікелей баынатын жне есеп беретін республикалы бюджетті атарылуын сырты баылауды жзеге асыратын мемлекеттік аржылы баылауды жоары органы болып табылады. Мслихатты тексеру комиссиялары жергілікті дегейде сырты мемлекеттік аржылы баылауды жзеге асырады. аржы министрлігіні Мемлекеттік кірістер комитеті, оны ауматы органдары есептелген жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді, сімплдар мен айыпплдар сомаларыны бюджеттерге толы жне дер кезінде тсуіне салыты тексерулерді жзеге асырады.

Азастанны ор биржалары, оларды масаттары, міндеттері жне ызмет трлері. ор биржа мшелеріні ытары мен міндеттері

ор нарыы бл бірінші кезекете баалы ааздар сатушысы мен оларды сатып алушыны бірін-бірі табатын алаы. Делдалдар ретіндегі биржа мшелері арылы баалы ааздарды сатып алу-сату ммілелері жасалады. KASE-мбебап аржы нарыы, оны шартты трде трт негізгі сектора блуге болады: шетелдік валюталар нарыы, мемлекеттік баалы ааздар, соны ішінде Р халыаралы баалы ааздар нарыы, акциялар жне корпоративтік облигациялар нарыы, деривативтер нарыы.

ор биржасы- баалы ааздар сатып алынатын жне сатылатын траты нары. ор биржасында экономикаа за мерзімді инвестиция салу жне мемлекеттік бадарламаларды аржыландыру шін аражат жмылдырылады, акционды компанияларды акциялары, облигациялары, мемлекеттік облигациялар сатып алынады жне сатылады. Биржада айналыса тсетін баалы ааздарды баамы белгіленеді, бл баам тсетін кіріспен (дивиденд не пайыз трінде), несие пайызыны дегейімен айындалады. ор биржасындаы операциялар аша капиталдарын тартуа, оларды ндірісті трлі салалары арасында айта блуге жрдемдеседі. ор биржасы тжірибесінде баалы ааздарды мміле жасалан сттегі баамы мен оны аяталан кездегі баамы арасындаы айырмадан табыс алу масатындаы операциялар ке олданылады. Биржаны келесі ызметтері бар: 1) сауданы йымдастыру ызметі: биржалы сауда ережесін жасау; сауданы материалды, техникалы жаынан амтамасыз ету; биржа мшелерін оыту; сауда орнын сыну. 2) биржалы талаптарды жасау: биржаны объектісіні сапа жаынан талаптандыру; актив клемін стандарттау; биржалы ммілелер бойынша есеп айырысуа талап ою. 3) биржалы арбитраж ызметі бл биржалы сауда кезінде пайда болатын дауларды шешу, техникалы ателіктерді анытау. 4) бааны анытау ызметі; 5) апаратты ызмет.

«азастан ор биржасы» (KASE) 1993 жылы азастан банкаралы валюта биржасы деген атаумен ашылды. Бл лтты банкті жне екінші дегейлі ірі банкті шешімі бойынша ашылды. 1996 жылы биржаны аты згерді жне сол кезден бастап азіргі кезге дейн акционерлік оам «азастан ор биржасы» деген атаа ие болды. азастанда ор биржасыны мшесі, детте, зады тла болады. Биржадан орын алу шін 1500 еселенген айлы есептік крсеткішті клемінде жарна тлеу керек. Биржа мшелеріні міндеттері: 1) биржаны жарысын жне басада ішкі нормативтік жаттарын орындау; 2) жарыда жне нормативтік жаттарда крсетілген млшерде жне тртіпте жарна тлеу; 3) биржаны масатын, міндеттерін орындауа жне дамуын амтамасыз етуге ат салысу.ор биржаларыны йымды рылымы жне оны басару органдары бкіл елдерде шамамен бірдей. Биржаны жоары басару органы акционерлерді жалпы жиналысы. Жалпы жиналыс аралыында биржа жмысын олма ол басару жне баылау биржалы кееске жктеледі. Ол биржа акционерлерінен сайланады. ор биржасыны аымдаы ызметін олма ол басарушы орган басарма. Оны рамына президент, вице президенттер мен осалы ызметкерлер кіреді. аржы шаруашылы ызметке ішкі баылауды тексеру комиссиясы жргізеді. Ол комиссияны траасы жне екі орынбасарынан трады. Биржаны келесі атарушы органы арбитражды комиссия. Ол ммілеге атысушылар арасындаы шаруашылы мселелерді ыты трыдан дл шешілуін тексереді. Листинг блімі акционерлік компанияларды листинг тізіміне енгізу жнінде жмыс жргізеді. Сауда жне брокерлер блімі биржа залында сауда жргізу шін ажетті жадайларды жасап, барлы істерді реттейді. Клиринг блімі мміле бекітілген со ор ммілесіне атысушылар арасындаы олма ол ашасыз формадаы есеп айырысу операцияларымен шылданады. Апаратты талдау блімі орталытанан апаратпен амтамасыз етумен жне баамды баылаумен шылданады. кімшілік аржылы блімі ор биржасыны бкіл блімдеріні алыпты жмысын амтамасыз етуде йымды осалы жмыс жргізеді. ауіпсіздік ызмет блімі биржаа кіріп шыу режиміні орындалуын адаалайды. азастанны ор биржасыны табыс кздері:

1. Баалы ааздар листигіні жарнасы.

2. Биржа мшелігіне кіру шін жарнасы жне сауданы йымдастыру жйесін олдану шін алымдар.

3. Ммілені тіркелімі шін алым.

4. Апаратты ызметтерді крсеткені шін табыстар.

Аржы нарыы

аржы нарыы - аша операцияларыны арнайы саласы болып табылатын нарыты атынастар жйесі; капитал несиегерлер мен арызгерлер арасында баалы ааздарды шыару жне сатып алу-сату нысанында айта блінетін несие капиталдары нарыыны бір блігі. Мнда халыты, шаруашылы жргізуші субъектілерді, мемлекеттік рылымдарды клиенттерге не баалы ааз кепілдігіме немесе несие трінде берілетін бос ашалай аражаты мміле объектісі болып табылады. Сондытан ол баалы ааздар нарыы ретінде де, несие капиталыны нарыы ретінде де рекет етеді. аржы нарыы жаа баалы ааздар шыару ісімен айналысатын бастапы аржы нарыы жне брын шыарылан баалы ааздарды айта сатумен айналысатын айталама аржы нарыы трлеріне блінеді. лемдік экономиканы жаандануы жадайында дамыан елдерді лтты аржы нарыы лемдік аржы нарыыны бір блігі болып табылады. Бан аржы нарыында сауданы йымдастырушылар крсететін ызметтер сынысыны апаратты технологиялар негізінде лтаралы сипаталуы септігін тигізуде. лтты несие-аржы институттарыны мдделерін орау шін мемлекет аржы нарыына атысу- шыларды ызметін арнаулы мекемелер арылы реттеп отырады. Мысалы, азастанда мндай міндетті Р лтты Банкі орындайды.

аржы нарыы келесі себептер бойынша экономикада басты рл атарады:

1) оны арасында аша аражаттарын ндіріске салып, елді ндіріс уатын ныайту, ор леуетін жинатау;

2) аржы нарыыны кмегімен инвесторлара е кп пайда келетін ксіпорындар мен салаларды дамуы жеілдетіледі;

3) аржы нарытарында іске асырылатын капиталдарды йылуы ылыми-техникалы прогресті (рлеуді) шапшадатуына жадай жасайды. аржы нарыы аржы орларыны тез озалысы мен нтижелі пайдалануын амтамасыз етеді.

аржы нарыыны негізгі міндеті аша аражаттарыны иелерден пайдаланушылара озалыстаы делдалдыта трады. Бдан баса, аржы нарыыны міндеттеріне келесілерді жатызуа болады:

- аржы нарыы р жерден келген уаытша пайдаланбайтын капиталды жмылдырады;

- уаытша пайдаланбайтын жинаталан капиталды кптеген тпкі ттынушылар арасында нтижелі таратады;

- инвестиция аясында капиталды пайдалануды е нтижелі баыттарын анытайды;

- сраныс пен сынысты ара атынастарын объективті трде крсететін жеке аржы ралдары мен ызметтерді нарыты бааларын алыптастырады;

- аржы ралдарын сатушы мен оларды сатып алушылар арасында білікті делдалдыты іске асырады;

- аржы туекелін азайтуа жадай жасайды;

- капиталды айналымын шапшадатады (тездетеді), яни экономикалы процестеріні белсенділігін ктереді.

аржы нарыына аша нарыы, капиталдар нарыы жне нды ааздар нарыы кіреді. Аша нарыында бір жылдан аз уаыты бар ыса мерзімді аржы ралдары айналады. Капиталдар нарыында за мерзімді аржы ралдары айналады. нды ааздар нарыы аша нарыыны жне капиталдар нарыыны блігі болады, йткені онда ыса мерзімді жне за мерзімді аржы ралдары айналады.

Аша нарыына келесі бліктер кіреді: олдаы аша нарыы, ыса мерзімді азына міндеттемелер нарыы, ыса мерзімді сауда міндеттеме ааздар (вексель) нарыы.

Кеейтілген тсінік бойынша, аржы нарыына сатандыру нарыы, несие нарыы, аша нарыы, нды ааздар нарыы, валюталы нары, зейнетаы активтер нарыы, инвестициялы нарыы кіреді. Экономиканы аржылы басаруыны халыаралы теориясы мен тжірибесінде аржы нарыыны 2 негізгі нысанын айырады:

-йымдасан;

-йымдаспаан.

йымдасан аржы нарыы – банктер мен биржалар белгілеген (аныталан) ережелер бойынша ызмет жасайтын нары.

йымдаспаан аржы нарыы – баса жолдар арылы аржы активтерді айналыс аясын білдіреді: аржы делдалдар, инвестициялы компаниялар арылы жне т.б.

аржы нарытар аржы ралдары жиналан ор иесінен арыз алушыа «йылатын» кптеген р трлі «жолдардан» трады. Бл жолдар теория бойынша 2 негізгі топа блінеді:

1 топ – тура аржыландыру жолдары, яни жина меншіктенушіден арыз алушыа тікелей ауысатын жолдар бар.

2 топ – жанама аржыландыру жолдары, яни жеке шаруа ожалытардан фирмалара арай аражаттар ерекше институттар – аржы делдалдар арылы ауысып, теді.

Тура (тікелей) аржыландыруды 2 негізгі тсілі бар: крделі аржыландыру жне арыз алу жолымен аржыландыру. Крделі аржыландыру бойынша инвестицияларды жзеге асыру шін осы ксіпорын иелігіне лестік атысу ыына айырбас ретінде ксіпорын аша аражаттарын алады.

арыз алу жолымен аржыландыру бойынша ксіпорын иелігіне лестік атысу ыыны жотыы жне осы аражаттарды белгіленген пайызбен тлеу жнінде міндеттемеге айырбас ретінде ксіпорын инвестицияларды жзеге асыру шін аша аражаттарын алады.

аржы нарыы алашы (бастапы), айталама жне шінші болады.

Алашы (бастапы) нарыта жаа шыан арыз міндеттемелер орналасады. детте бл ірі инвестициялы институттарды кмегімен іске асырылады.

айталама нарыында шыарылан ралдар сатылады жне сатып алынады. Бл нары инвесторлар жаынан сранысты алашы нарытаы белгіленген ралдар сынысынан асып кету нтижесінде пайда болады.

3-ші нары – туынды аржы ралдарымен жасалатын сауда. Бл нарыты тез дамуыны негізінде зіні кп трлілігімен аржы нарыыны дамуын ынталандыруына арналан жаа ралдарды пайда болуы жатыр.

аржылы делдалды – несие берушіден арыз алушыа аржы орларыны озалысы (ауысуы, йылуы) жне де осымен байланысты аржы институттарды ызметі. Экономикалы дебиетте аржы делдалдарды 3 тобын айырады:

- депозиттік (зара-жина банктері, несие одатары);

- шарт, келісім – жинатаушы (сатандыру компаниялар, зейнетаы орлары);

- инвестициялы орлар (траст, зара орлар).

аржы нарытарыны негізгі атысушылары:

- инвесторлар – оларды рлінде пайда алу масатында тиісті нарытара баытталан уаытша пайдаланбайтын орлары бар зады жне жеке тлалар, мемлекет болуы ммкін);

- делдалдар – оларды рлінде арнайы аржы рылымдар (банктер, сатандыру компаниялар, ор нарытарыны, инвестициялы орларды жне т.б. ксіби атысушылары болуы ммкін;

- пайдаланушылар – оларды рлінде тиісті аржы нарыында р трлі негіздерде здеріне керек (ажет) аржы орларына ие болып, оларды пайдалану шін ыын тлейтін мемлекет немесе зады жне жеке тлалар болуы ммкін.

Операцияларда атысу сипаты бойынша нары субъектілері 2 саната блінеді: тура жне жанама атысушылар. аржы нарыыны тура атысушыларына сйкес нарытарды биржа мшелері жатады. Олар ммілелерді з шоты есебінен немесе биржа ммкіндігінде жо тлаларды тапсырмасы бойынша жасайды. Биржа мшелігі жо тлалар жанама атысушылар сипатына кіреді. Нарытаы операцияларда атысуды масаттары мен себептері бойынша нары атысушылары хеджерлер мен саудагер, алып-сатарлара жіктеледі. Хеджер – ол баамды туекелдерді, трансфертті туекелдерді, з активтерін немесе наты ммілелерді сатандыратын тла. Саудагер, алып-сатар – ол негізгі активтерді баамды нында болып алуы ммкін айырмашылыыны есебінен пайда тсіргісі келген тла. Саудагерлер (алып-сатарлар) келісім-шарттарды сатып алады (сатады), оларды кейін жоары (тмен) баамен сату (сатып алу) шін. Олар трейдерлер мен арбитражерлерге блінеді.

Трейдер – бір не бірнеше келісім-шарттарды баамды трасыздыынан пайда алатын тла.

Арбитражер – р нарытардаы баамдар айырмашылыын пайдаланып, бір активті бір уаытта (бір мезгілде) р трлі нарытарда сатып-сатып алу есебінен пайда тсіру. Арбитражер активті арзан биржадан сатып алып, баса биржада ымбата сатады. Баа айырмашылыы оны пайдасын райды.