Мемлекет аржысыны тсінігі мен рамы

Мемлекетті аржысы мемлекетті экономикалы, леуметтік, саяси функцияларын орындау шін оны ажетті аша ресурстарымен амтамасыз ететін елді аржы жйесіні маызды сферасы болып табылады жне олар экономика мен социумдаы сан алуан зара байланыстарды амтитын мемлекеттік секторды ндірістік жне леуметтік атынастардаы іс-имылымен байланысты. Экономикалы мні жаынан мемлекетті аржысы мемлекетті, оны ксіпорындарыны аржы ресурстарын алыптастырып, алынан аражаттарды мемлекет пен оны ксіпорындарыны функцияларын орындауа пайдалану шін оамды німні ны мен лтты байлыты бір блігін жасаумен, блумен жне айта блумен байланысты болатын аша атынастарын білдіреді. Мемлекет, бір жаынан, жне ксіпорындар, йымдар, мекемелер, азаматтар, баса жаынан, бл сферадаы ашалай атынастарды субъектілері болып табылады. Мемлекет аржысы шін кп дрежеде блгіштік тжырымдаманы іс рекеті олайлы, сондытан ол блгіштік жне баылау функцияларын орындайды. Сонымен бірге экономиканы мемлекеттік секторында натылы ндіріспен байланысты аржылы атынастар рекеті жадайларында мемлекет аржысыны дайындірістік функциясы іс рекет етеді. оамды тауарларды ресурстары кбінесе салытарды есебінен алыптасатындытан, жекеше, нарыты тауарларды ндіруді ммкіндіктері шектелінеді, отайландыру проблемалары фискалды саясат шін иын болып крінуі ммкін. Трлі фискалды ралдар арасында айта блгіштік кбінесе тікелей мыналар арылы орындалады: 1)табысы тмен й шаруашылыын аражаттандыруды жоары табыстара демелі салы салумен йлестіретін салыты трансферттік тсімі арылы; 2) баламалы трде айта блу жалдаушылардан тмен табыс болатын трын й сыылды оамды шаруашылыты аржыландыру шін пайдаланылатын прогрессивті салытар арылы орындалуы ммкін; 3) аырында, айта блуге табысы тмен ттынушылар пайдаланатын баса тауарларды аражаттандыруды кбінесе жоары табысты ттынушылар сатып алатын тауарлара салынатын салытармен йлестіру арылы жету ммкін. Саясатты баламалы ралдарын тадауа араласуы боланда ктерілетін толы нтижеленетін ысыраптар немесе тиімділік шыындары есепке алынуы тиіс. Салыты трансферттік механизм арылы айта блуді жеке ттыну немесе ндірістік тадауа кедергі жасамайтын артышылыы болады. осалы функция аржыны дайындірістік функциясына барып тіркеледі жне мемлекет жмылдыран аржылы ресуртарды лаймалы дайы ндіріске инвестициялау масатына баыттау кезінде оан трленуі ммкін. Мемлекетті аржысы бл буына имманенттік трде тн ретінде брын баяндалан тсініктердегі баылау функциясын орындайды. Мемлекет аржысыны экономикалы мазмны бірыай емес: оны рамында жеке ошауланан буындар блінеді, оларды райсысы згеше функцияларды орындайды. Мемлекетті аржысы республикалы жне жергілікті дегейлерде іс рекет етеді жне мемлекеттік бюджетті, бюджеттен тыс орларды, мемлекеттік кредитті, мемлекеттік жне муниципалды ксіпорындар мен йымдарды аржыларын біріктіреді. Аталан буындарды трлі функциялы арналымыныарасында мемлекет экономикалы, леуметтік, саяси дерістерді лкен спектріне, салалы жне ауматы проблемаларды шешуге ыпал етеді. Экономикалы жне леуметтік сфераа мемлекеттік басшылыты дегейіне арай мемлекетті аржысы жалпымемлекеттік (республикалы) жне жергілікті ( муниципалды) аржылар болып блінеді. Функциялы арналымы бойынша мндай сан алуан аржылы байланыстарды арасында мемлекет ауматы, сондай а салалы аспектілерде кптеген экономикалы жне леуметтік процестерге ыпал жасай алады. Мемлекет аржысыны рамында республикалы жне жергілікті дегейлерде алыптасатын бюджеттік атынастар маызды рл атарады. Бюджеттік зара байланыстар кмегімен мемлекеттік рылымдарды арамаына аржылы діспен айта блінетін лтты табысты едуір блігі жмылдырылады. Трлі дегейді бюджеттері-республикалы, жергілікті бюджеттер тиісінше кімет пен басаруды республикалы жне жергілікті органдары шін тірлікті аржы базасы болып табылады. Р-сы аумаында жалпы жалпы функцияларды орындау шін республикалы (орталы) бюджет алыптастырылады. Оны ресурстары мемлекеттік масатты кешенді бадарламаларды аржыландыруа, республикалы функцияларды орындауа, сондай-а арулы кштер мен басару органдарын стауа байланысты мемлекетті шыыстарын амтамасыз етуге арналан. бюджеттік атынастар жйесінде жергілікті бюджеттерге маызды орын беріледі. Жергілікті бюджеттер кбінесе экономикалы процестерді реттеу шін пайдаланылады, ндіргіш кштерді орналастыруа ыпал етеді, жергілікті ксіпорындар шыаратын німіні бсекелестік абілетін арттыруа, ауматы инфрарылымды жасауа, ебек ресурстарыны дайы суі жніндегі шыындарды аржыландыруа жрдемдеседі. Жергілікті бюджеттер леуметтік бадарламаларды жзеге асыруда зор рл атарады.

Мемлекеттік бюджетті кірістері мен шыыстарыны рамы
Бюджетті рылымы бюджеттік сыныптама негізінде рылады жне мынадай блімдерден трады: 1. кірістер: салыты тсімдер; салыты емес тсімдер; негізгі капиталды сатудан тсетін тсімдер; трансферттер тсімдері; 2. шыындар; 3. таза бюджеттік кредиттеу; бюджеттік кредиттер; бюджеттік кредиттерді теу; 4. аржылы активтермен операциялар бойынша сальдо: аржылы активтерді сатып алу; мемлекетті аржылы активтерін сатудан тсетін тсімдер; 5. бюджет тапшылыы (профициті); 6. бюджет тапшылыын аржыландыру (профицитін пайдалану): арыздар тсімі;арыздарды теу;бюджеттік аражаттарды пайдаланылатын алдытары. Кірістерді негізін салыты тсімдер райды, ал салыты тсімдерді негізгі кздері, брынысынша осылан н салыы мен орпоративтік табыс салыы болып табылады. Бюджет кірістеріні баса кзі - салыты емес тсімдер, негізгі капиталды сатудан тскен тсімдер жне трансферттер тсімдері. Кірістер, бюджеттік кредиттерді теу сомалары, мемлекетті аржылы активтерін сатудан тсетін тсімдер, арыздар бюджеттік тсімдер болып табылады. Бюджетті кірістері салыты, салыты емес тсімдер, негізгі капиталды сатудан тскен тсімдер, трансферттік тсімдер болып табылады. Нысаналы трансферттерді оспаанда, кірістер нысаналы масата ие болмайды.

Салыты емес тсімдер - бюджетке тленетін міндетті, айтарусыз тлемдер, байлаулы гранттар, сондай-а трансферттерден баса, бюджетке тегін негізде берілетін аша. Негізгі капиталды сатудан тсетін тсімдер мемлекеттік мекемелерге бекітілген мемлекеттік млікті, мемлекеттік материалды резервтен тауарларды, мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе оларды траты немесе уаытша жер пайдалануа беруден, не азастан Республикасы задарында немесе халыаралы шарттарда кзделген тртіппен зге тсілмен ткізуден, мемлекетке тиесілі материалды емес активтерді сатудан бюджетке тсетін ашалар болып табылады.

Трансферттерді тсімдері - бл бюджетті бір дегейінен екіншісіне, лтты ордан республикалы бюджетке тсетін трансферттер тсімдері. Бюджеттік кредиттерді теу сомалары - бюджеттен алынан кредиттер бойынша негізгі борышты айтаруа, сонымен бірге заи тлаларды тленген мемлекеттік кепілдіктер бойынша талаптарды айтаруына байланысты бюджетке тсетін тсімдер. арыздар - мемлекеттік эмисссиялы баалы кааздар шыаруа жне (немесе) арыздар келісімшарттарын жасасуа байланысты бюджетке тсетін ашалай тсімдер. Мемлекетті аржылы активтерін сатудан тсетін тсімдер — заи тлаларды, соны ішінде мемлекеттік меншіктегі халыаралы йымдарды, мліктік кешен тріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік ксіпорындарды атысу лестерін, баалы ааздарын, сондай-а мемлекеттік ксіпорындарды жедел басаруындаы немесе шаруашылы жргізуіндегі зге мемлекеттік млікті сатудан бюджетке тсетін тсімдер.

Бюджеттік кредиттер - айтарымдылы, мерзімділік жне аылы негізде бюджеттен блінетін ашалар. аржылы активтерді сатып алу – заи тлаларды, соны ішінде халыаралы йымдарды атысу лестері мен баалы ааздарын мемлекеттік меншікке сатып алуа баытталан бюджеттік аражаттар. Бюджеттік кредиттер берілу мерзіміне арай мынадай трлерге блінеді: ыса мерзімді - 1 жыла дейін, орта мерзімді - 1 жылдан 5 жыла дейін, зак мерзімді - 5 жылдан 30 жыла дейін. аржылы активтермен операциялар: 1. аржылы активтерді сатып алуды; 2. мемлекетті аржылы активтерін сатудан тсетін тсімдерді кіріктіреді. аржылы активтер мен операциялар бойынша сальдо аржылы активтерді сатып алу мен мемлекетті аржылы активтерді сатудан тсетін тсімдер арасындаы айырма ретінде айындалады.

Бюджет тапшылыы (профициті) кірістер мен шыындар, таза бюджеттік кредиттеу жне аржылы активтермен операциялар бойынша сальдо арасындаы айырмаа те. Теріс белгімен алынан шама - бюджет тапшылыы, о белгімен алынаны - бюджет профициті болып табылады. Бюджет тапшылыын аржыландыру арыз алу жне бюджеттік аражаттарды пайдаланылатын алдытары есебінен бюджет тапшылыын жабу жолымен амтамасыз етіледі.