Мемлекеттік несие мен мемлекеттік арыз
Мемлекеттік несие – жалпымемлекеттік аржыны басты буындарыны бірі жне кредит атынастарыны жиынтыы, бл атынастарда мемлекет несиегерді де, арыз алушыны да, гарантты да рлінде крінуі ммкін. Мемлекеттік Несие – несие атынастарыны жйесі.
Бл атынастарда мемлекет з органдары арылы арызгер, ал жеке жне заи тлалар несиегерлер болып табылады. Мемлекеттік несие арылы айтарымдылы негізінде мемлекеттік шыындарды аржыландыру шін ашалай аражат шоырландырылады.
Мемлекет кредиттік ресурстарды:
• 1) бюджет тапшылыын аржыландыру;
• 2) лттандырылан жне аралас ксіпорындара жмсалатын крделі жмсалымдарды аржыландыру;
• 3) билікті жергілікті органдарыны шаруашылы органдарын аржыландыру;
• 4) елді аша айналысын реттеу шін пайдаланады.
Мемлекеттік несие аша аражаттарын айта блу ызметін орындайды Бл халыты, шаруашылы жргізуші субъектлерді уаытша бос аша аражаттарын шоырландырумен байланысты. Бл ызметте мемлекеттік несие жина ашаны йымдастыру нысандарыны бірі болып табылады. Бан халыты, шаруашылы жргізуші субъектлер арасында орналастырылатын мемлекеттік арыздарды облигацияларын шыару, мемлекеттік баалы ааздарды басада трлерін (азынашылы міндеттемелерді, азынашылы бондарды, сертификаттарды) шыару арылы ол жеткізуге болады
Мемлекеттік несие трлері бойынша ішкі, сырты, шартты болып ажыратылады.
Ішкі кредитте мемлекеттік-кредиттік атынастар жан-жаты трыда - арыз алушылар ретінде де, сондай-а кредиторлар ретінде де елдегі кіметті, билікті жергілікті органдарыны, ксіпорындарды, йымдарды жне халыты арасында пайда болады. Шартты мемлекеттік кредит отанды арыз алушылар: ксіпорындар, йымдар, фирмалар, жергілікті билік органдары алан арыздарына баса елдерді кредиторларына берілген кепілдіктер мен кепілгерліктер бойынша кіметті міндеттемелері ретінде болады. арыз шарттары орындалмаан жадайда кімет отанды арыз алушыны уаыты келген міндеттемелері бойынша жауап береді - арыз алушыны млкінен немесе баса активтерінен бюджеттік аражаттар есебінен арызды сомасын тлейді.
Мыналар:
• мемлекеттік арыздар шыару;
• коммерциялы банктердегі халыты салымдарыны бір блігін мемлекеттік арыздара айналдыру;
• азынашылы несиелер мемлекеттік кредитті нысандары болып табылады.
Мемлекеттік арыз (борыш) – Мемлекеттік борыш – бл алынан жне белгілі бір кнге телмеген мемлекеттік арыздарды сомасы. Мемлекеттік борыш лаймалы дайы ндірісті жне оамды ажеттіліктерді анааттандыру шін аша ресурстарын тарту нысандарыны бірі ретінде мемлекеттік арыздарды пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты мемлекет мемлекеттік бюджетті аражаттары есебінен тейді. Орналасу нарыына , арыз валютасына жне баса сипаттамаларына арай мемлекеттік борыш мемлекеттік ішкі жне сырты борыш болып блінеді.
Мемлекеттік сырты борыш – шетелдік несиегерлер турасында белгілі бір кнге, белгіленген мерзімде теуге жататын елді аржылы міндеттемелеріні сомасы.
Несие аражатыны айдан алынанына арай Мемлекеттік борыш ішкі жне сырты борыштара, ызмет крсету мерзіміне арай крделі жне аымдаы борыштара, мерзіміне арай
• ыса мерзімді - 1 жыла дейін;
• орта мерзімді - 1 жылдан 10 жыла дейін;
• за мерзімді - 10 жылдан аса мерзімге - борыш трлеріне блінеді.
Орналастыру орны бойынша арыздар ішкі жне сырты арыздар болып блінеді. Ішкі арыздарды облигацияларын шетел азаматтары мен оамдар сатып ала алады.
Орналастыру дістері бойынша:
Ø еркін айналатын
Ø жазылу бойынша орналастырылатын
Ø мжбрлеме
Эмиетентке байланысты займдар блінеді:
v орталы кімет займдары
v жергілікті билік органдары займдары
Кіріс трі бойынша :
• пайызды, арыз берушілер жыл сайын бекітілген млшерлеме бойынша траты табыс алып отырады.
• Лотереялы немесе ішкі тыс облегациялары шыарылады.
Й шаруашылы аржысыны тсінігі. Жеке бюджет алыптастыру кздері.й шаруашылыын аржыландыру жне ттыну баыттары.
й шаруашылытары экономикалы ызметті маызды субъектілеріні бірі болып келеді, оларды нтижелерінен жеке шаруашылы бірлігіні ана емес, жалпы елді бкіл халыны л-ауаты туелді болады. Экономиканы аса ірі субъекті бола отырып коммерциялы ксіпорындармен жне мемлекетпен бірге й шаруашылытары барлы макрореттеуші дерістерге атынасады. яяякты экономикада жмыс кші й шаруашылыы шеберінде жасалатын жне ндіріс факторлары рыногында сынылатын негізгі тауар болып табылады. зіні ресурстарын сатудан табыс ала отырып, й шаруашылытары р трлі ттыну игіліктерін сатып алу шін шектелімді табыстарды блу туралы шешімдер абылдайды. й шаруашылытарыны басты экономикалы мддесі сатып алынатын игіліктерді пайдалылыын барынша кбейтуде болып келеді. й шаруашылытарыны ттыну игіліктерін тадауы рынокты экономикада сранымды алыптастырады. Экономикада й шаруашылытары мен ксіпорындарды (фирмаларды) арасында айырбас болып жатады. й шаруашылытары ресурстара иелік етеді жне оларды ресурстар рыноктары арылы фирмалара береді. Фирмалар ресурстарды пайдаланады, німдер ндіреді жне тауарлар мен ызметтер рыноктарына жеткізеді. й шаруашылытары мен баса субъектілер арасындаы зара іс-имылдар нтижесінде экономикада ндірісті жалпы клемі алыптасады.й шаруашылыы оамды ндірісте шылданатын жне шылданбайтын барлы жалдамалы жмыскерлерді, ірі жне майда капиталдар, жер, баалы ааздар иелерін біріктіреді.й шаруашылыын жргізу отбасыны ндірістік ызметіні нысаны болып табылады. й шаруашылыында осы отбасыны мтаждарын анааттандыруа арналан ызметтер мен нім ндіріледі. Рынокта сату жне ткізу шін й шаруашылыында здіксіз енім ндіру дара ебек ызметімен шылданатын отбасын, ал ауыл шаруашылыы німін ндіру тауар баыттылыы бар жеке осалы шаруашылыты сипаттайды.
Ішкі ммкіндіктермен амтамасыз етілетін й шаруашылытарыны едуір леуеті жнінде ІЖ-дегі й шаруашылытары жасайтын нім мен ызметтерді салыстырмалы жоары жне рдайым кбейіп отыран лесі растайды (17,6%, соны ішінде: 16,9% й шаруашылытарыны секторы бойынша жне 0,7% й шаруашылыына ызмет крсететін коммерциялы емес йымдарыны секторы бойынша). ІЖ-ні наты тпкілікті ттынуа пайдалануда й шаруашылытарыны секторы 50,7 %-ды алады.
й шаруашылытары аржысыны мні зіні крінісін функцияларда табады. Г.Б. Полякты " пікірі бойынша ол екі негізгі функцияларды орындайды: отбасыны ажеттіліктерін ашалай аражаттармен амтамасыз ету; блу.
Бірінші функция бл отбасы мшені мір сруіні натылы жадайларын жасайды. Рынокты атынастарды дамуы бл функцияны кріну нысанына айтарлытай сер етті. Тауар-ашалай атынастарды, рынокты пайда болуыны, онан кейін оны лаюыны нтижесінде мыналар болды:
1) отбасыны материалды, леуметтік, мдени жне зге ажеттіліктеріні кбеюі;
2) й шаруашылыыны ашалай аражаттарыны жасалуы жне суі;
3) ашалай орды - материалды игіліктермен амтамасыз етуге арналан отбасы бюджетіні пайда болуы.
й шаруашылытары аржысыны блгіштік функциясы лтты табысты алашы блуді жне отбасыны алашы табысыны алыптасуын амтиды. й шаруашылыыны аржылы атынастары мынадай екі топты кіріктіреді:
1) осы шаруашылы бірлігімен аржы жйесіні буындары арасындаы мемлекетті аржысымен - бюджетпен жне бюджеттен тыс орлармен жне коммерциялы йымдар мен ксіпорындар аржысы арасындаы атынастар, нтижесінде жалаы, зейнетаылар, жрдемаылар жне т.б. тріндегі алашы табыстар жасалады.
2) й шаруашылыы мшелеріні арасындаы атынастар, бл кезде ошауланан ашалай орларды жасай отырып, аражаттар блінеді жне ошауланады. й шаруашылыы ішінде аражаттарды ошаулануы р трлі баламалылыты жоа шыара отырып, меншік иесін згертпейді.
Бл функция ш дйекті баспалдаты кіріктіреді: ашалай орларды алыптастыру, блу жне пайдалану. й шаруашылыы аржысыны екі функциясы зара байланысты жне бірін-бірі толытыра отырып бір уаытта іс-рекет етеді.
Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы. Шаруашылы субъектілер аржысыны мазмны жне оларды нарыты жйедегі дамуы.
Шаруашылы жургізуші субъектілерді аржысы — бірыай аржы жйесіні рамды блігі жне айырыша сферасы болып табылады, оны орталытандырылмаан блігін райды, материалды жне материалды емес игіліктер жасалатын жне елді аржы ресурстарыны негізгі блігі алыптасатын оамды ндірісті басты буынына ызмет крсетеді. Шаруашылы жргізуші субъектілер аржысы зіне оамды пайдалы ызметті сан алуан сфераларындаы нерксіп, ауыл шаруашылыы, рылыс, клік, жабдытау-ткізу (делдалды), сауда, дайындау, геологиялы барлау, жобалау ызметін, халыа трмысты ызмет крсетуді, байланысты, трын й-коммуналды ызметтерін, трлі аржы, кредит, саты, ылыми, білім, медицина, апарат, маркетинг жне баса ызметті жзеге асыратын ксіпорындарды, фирмаларды, оѓамдарды, концерндерді, ассоциацияларды, салалы министрліктер мен баса шаруашылы органдарды, шаруашылыаралы, салааралы, кооперативтік йымдарды, мекемелерді аржыларын кіріктіреді. Шаруашылы жргізуші субектілерді аржысы деп- нім (жмыс, ызметтер крсету) ндіріп, сату кезінде ашалай табыстарды, орланымдарды жне орларды жасаумен, блумен жне пайдаланумен байланысты экономикалы атынастарды айтады.азастан Республикасы Президентіні "Шаруашылы серіктестіктері туралы" за кші бар жарлыына сйкес шаруашылы серіктестігі — жарылы капиталы рылтайшыларды (атысушыларды) салымдарына (лесіне) блінген, з ызметіні негізгі масаты пайда тсіру деп есептелетін жне занды тла болып табылатын коммерциялы йым. Шаруашылы серіктестікті мынадай нысандары белгіленген: 1) толыќ серіктестік; 2) сенім серіктестік; 3) жауапкершілігі шектеулі серіктестік; 4) ќосымша жауапкершілігі бар серіктестік; 5) акционерлік ќоѓам. Шаруашылы жргізуші субъектілер аржысыны мні жне крінісіні сырты нысандары болады. Мні деп аржыны ерекше нды категория-аржылы категория ретінде анытайтын аржыны ішкі мазмны ынылады. Шаруашылы жргізуші субъектілер аржысы жалпы аржылар сияты блу жне баылау функцияларын орындайды.
Шаруашылы жргізуші субъектілер аржысыны блу функциясыны ерекшелігі аражаттарды жеке-дара ауыспалы айналымыны процесінде ндірілген німні ны белгіленген экономикалы нормативтер негізінде блінетігінде болып отыр, мны зі аржыны дайы ндіріс процесінде нды блу жне айта бµлуге атысуын айындайды. Блу-ндіру мен ттыну арасындаѓы баланыстырушы буын болып табылады.
Шаруашылы жргізуші субъектілер аржысыны баылау функциясы ксіпорын экономикасында маызды рол атарады: есепсіз жне баылаусыз шаруашылы жргізуге болмайды. Ашамен баылау тек шаруашылы жргізуші субъектілерді ішінде ана емес, сонымен бірге оны баса субъектілерімен, жоары йымдармен жне аржы-кредит мекемелерімен µзара арым-атынастарында да жзеге асырылады.
Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысына негізгі белгілерді атауа болады:
1. аржы атынастарыны кпырлылыы, оларды нысандары мен масатты арналымыны сан алуандыы;
2. ндірістік оралдарды (капиталдарды) міндетті болуы жне оларды алыптастырумен, кбейтумен жне айта блумен байланысты атынастарды пайда болуы.
3. жоары белсенділік шаруашылы ызметіні барлы жаына сер ету ммкіндігі;
4. шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы бкіл аржы жйесіні айындаушы негізі болып табылады.
Шаруашылы жргізуді нарыты жйесін алыптастыруды маызды проблема тауарларды ндіру,блу жне оларды айналыс сфераларында, шаруашылы шешімдерді абылдауда монополизмді жою,шаруашылыты натуралдануына,республикалы ірлеріні тйытанушылыына жне зін зі ошаулауына жол бермеу болып табылады