Коммерциялы банктерді активті жне пассивті операциялары

Пассив операциялары – олар з арауына р трлі салымдарды тартып, баса банктерден несие алып, зіні баалы ааздарын шыарып жне баса да аражат тарту операцияларын жргізіп, банк орын ру жне оны лайту операциялары. Олар банк балансыны пассивінде крсетіледі. Пассив операциялары тарихи дстр бойынша актив операцияларына араанда алдымен жргізіледі, себебі актив операцияларын жргізу шін белгілі бір ор млшері ажет.

Пассив операцияларына мыналар жатады:

• салым абылдау (депозиттер);

• клиенттерге шоттар (оны ішінде корреспондент-банктерге) ашу жне оларды жргізу;

• зіні баалы ааздарын шыару (облигация, вексель, депозиттік жне жина сертификаттары);

• банкаралы несие алу, оны ішінде орталытанан несие ресурстарынан;

• репо операциялары;

• еуровалюталы несие алу.

Уаытша бос ашалай аражаттарды жинатау – коммерциялы банктерді алашы дстрлі-базалы ызметі. Бл банкті пассиві меншікті капиталы мен тартылан аражаттардан трады. Меншік капиталы – банкті несиелік ресурстарыны маызды жне ажырамас блігі, біра ол оны барлы ресурстарыны тек 10 %-ын райды.

Дстрлі трде осы аражаттарды негізгі блігін депозиттер райды. Депозит пен банкті кленттеріні жина салымдарынан баса мерзімді жне мерзімсіз салымдарыны барлыын тсіндіріледі. Банктерді ашалай аражаттарды салымдара тарту жне оларды пайда табу масатында

орналастару жмыстары депозиттік операциялар деп аталады. Осыларды негізінде коммерциялы банктерді несиелік ресурстарыны негізгі блігі

ралады. Шетелдік банктік тжірибеде алып тастау трысынан араанда талап еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді жне жина салымдары деп ажыратылады.

Депозиттерді екінші тобын мерзімді салымдар райды. Терминні зінен крініп трандай, мерзімді салымдар белгілі бір айдан жоары мерзімге орналыстырылады. Салымшы шін ашаларды за мерзімге салуды мні жоары пайыздарды табу болып табылады. Сондай-а банк шін бл депозит тиімді, йткені ол жоары пайыз табумен андай да бір арыз алушыа арыздарды сыну шін осы аражаттарды за уаыт бойы иемдене алады. Мерзімді салымдар, меншікті салымдар жне кері алу туралы ескертуі бар мерзімді салымдар болып блінеді. Меншікті мерзімді салымдар шот иелеріне алдын ала белгіленген кні айтарылады, ал осы кнге дейін банк оларды з алауы бойынша иемденеді. Егер шот иесі белгіленген кні соманы кері алмаса, онда оны сол кннен кейін аымдаы шот секілді пайдаланады, сондай а ол з ашаларын кез-келген келесі кндерде кері ала

алады.

Депозиттерді шінші трі – жина салымдары. Оларды кеірек тараан трі кдімгі жина шоты деп аталатын жина салымы. Шот иесі шота аша салу, немесе одан кері алу шін жина кітапшаларын міндетті трде сыну керек. Депозиттерді баса трлеріне араанда жоары пайыздарды тлеуді жина салымдары нды демеу жне салымшыларды жинатарын банктерде сатауды ынталандыру шін пайдаланады. Халы пен коммерциялы емес йымдар кдімгі жина салымдарын олданылады.

Коммерциялы банктер осымша аша аражатын тарту шін баса несие мекемелері жинатаан аша аражаты сатылатын банкаралы несие ресурстары нарыыны ммкіншіліктерін пайдаланады.

Банкаралы несие корреспонденттік атынастар шеберінде беріледі, яни бір банк баса банкте бір-біріні тапсырысы бойынша тлем жне есептесу операцияларын жргізу шін корреспонденттік шот ашады.

Коммерциялы банктерді пассив операцияларына оларды орталытанан несие ресурстарынан несие алуы жатады. Орталы банк коммерциялы банктерге несиені жарыс (конкурс) негізінде айта аржыландыру (рефинансирование) ретінде, сондай-а ломбардты несие формасында береді.

Коммерциялы банктерді аражат тартуыны келесі бір дісі – кері сатып алу келісімі немесе репо операциясы. Бл келісім банк пен фирма арасында немесе мемлекеттік баалы ааздар сатушыларымен (дилермен) жасалады. Егер фирма олма-ол ашаны ірі сомасын те ыса мерзімге банкке салысы келсе, онда ол банктен баалы ааздарды сатып алады да, кейін оларды кері сатып алуы туралы келіседі.

Соы жылдары коммерциялы банктерді пассив операцияларыны бірі еуровалюталы несие ке рістеуде. Еуровалюталы несие – ол шетел банктерінен еуровалютамен алынатын несие. лемдік арыз капиталы нарыында басты валюта болып доллар есептеледі.

Активті операциялар - бл банктерді табыс алу жне зіні тімділігін амтамасыз ету масатында, иелігінде бар ресурстарды орналастыруды жзеге асыратын операцияларды білдіреді. Бл екі масатты бірегейлігі банкті коммерциялы ксіпорын ретінде тартылан аражаттарды пайдалануа ерекшелігін сипаттайды.

азастан Респупликасыны активті банктік операциялары келесідей трлерге блінеді:

• Несиелік операциялар;

• Инвестициялы операция, яни баалы ааздар бойынша;

• аржылы операциялар (лизинг, факторинг, форфейтинг);

• Кассалы операциялар;

• Делдалды-комиссионды операциялар.

Банкті активті операцияларыны маызды блігін банктік несиелік операциялары негізінде алады. Банктік ссудалы операциялары негізінде ссудалы портфель рылады. Банкті несиелері біршама табысты жне туекел дрежесі де жоары болып табылады. Несиелік операция банкті операцияларыны жалпы басым блігін (80%) райды.

Несие – бл пайыз тлеу жне айтару шартында уаытша пайдалануа (арыза) берiлетiн ссудалы капитал озалысы. Несие трi – бл несиелiк атынастар рылымыны, оларды негiзгi ызметтерiнi, яни р алуан сырты жне iшкi згерiстер барысында толы саталатын крiнiсiн бiлдiредi. Несиенi екi формасы бар: тауарлы жне ашалай. Мндаы тауар трiнде берiлетiн несиенi – коммерциялы, ал аша трiндегi несиенi банктiк деп атйды.

Банкті инвестициялы операциялары – несиелік операциялардан кейінгі орында трады. Бл операциялар негізінен баалы ааздар портфелі арылы алыптасады. Баалы ааздар портфелін алыптастырды масаттарына банкке табыс келу жне тімді активтер атарын толытыру.

Банкті инвестициялы операция жргізетін баалы ааздары екі топа блінеді:

• Мемлекеттік баылы ааздар;

• Корпоративтік баалы ааздар.

Бгінде Р-ны екінші дегейлі банктері инвестициялы операциялара баытталан активтеріні басым блігін мемлекеттік баалы ааздара жмсап отыр. Себебі, мемлекеттік баалы ааздара салынан активтер, біріншіден, тімді, яни коммерциялы банктер баалы ааз тріндегі активтерін тез арада олма-ол ашаа айналдыра алады. Екіншіден, олардан алатын табыс тмен боланымен оны туекел дегейі тмен немесе жо деп те атаса болады.

Сонымен атар бгінде коммерциялы банктерді активтеріні бір блігін тімді корпоративтік баалы ааздара да орналастыруы дамып келе жатыр. Жалпы корпоративтік баалы ааздара келесілер жатады:

1) Акциялар;

2) Облигациялар;

3) Депозиттік жне жина сертификаттары;

4) Ипотекалы куліктер;

5) Депозитарлы олхаттар.

Осыларды ішінде бгінгі тада инвестициялы операцияларды негізгі блігі акция мен облигация негізінде дамып отыраны белгілі.

Банкті аржылы операциялары несиелік операциялар типтес, яни банкке табыс келетін активтік операцияларды сипаттайды. Олара: лизинг, факторинг жне форфейтинг операциялары жатады.

Лизинг – бл лизинг берушiнi зiне тиесiлi рал-жабдытарды, машиналарды, йымдастыру техникаларды, ндiрiске жне сауда саттыа арналан рылыларды, машина жне шатарды лизинг алушыа (жалгерге) лизингтiк тлем тлеу шартымен, белгiленген мерзiмге пайдалануа беруiн арастыратын жала беру шарты.

Лизингтi несиеден айырмашылыы келiсiмшартта крсетiлген тлемдер тленiп, мерзiмi аяталаннан кейiн де лизинг объектiсiнi лизинг берушiнi банктiк меншiк объектiсi ретiнде арыз алушыны берген кепiлдiгi алады.

Лизингтiк ммiлелердi бiрнеше трлерi бар. Барлы лизингтiк операциялар екi трге блiнедi: шыл жне аржылы лизингтер.

Шыл лизинг – бл млiктi ызмет ету мерзiмiне араанда, оны пайдалану мерзiмiнiнi ысалыын жне млiктi нын толы теуiн сипаттайды.

аржылы лизинг – уаытша пайдалануа берген лизинг затыны мерзiмi iшiнде зiнi толы амортизациялы нын тлеп шыарумен немесе зiн-зi теуiмен байланысты сипатталады.