Азастан Республикасыны банк жйесі: аымды жадайы жне даму болашаы

Банк жйесі- банк операцияларыны бірыай лтты немесе халыаралы жйесіне біріктірілген банкілерді жиынтыы, яни бір бірімен жне сырты ортамен тыыз байланыстаы банкілерді жиынтыы. Бір жйедегі банкілер несие, есеп айырысу операциялары мен згедей операцияларды жзеге асыруды, нормативтік актілермен реттеледі.

азастанны банктік нарыы жетілмеген бсеке нарыы болып табылады. Бнда тауарды дифференциациясы маызды орын алады, яни сапаны жасарту, ататы лайту арылы банкті банктік німіні блінуі.

Бндай жадайларда банктер жарнаманы р трлі дістері арылы зіні атаын кшейтуге жне оаммен байланыс бойынша андай да бір шаралар арылы зіні репутациясын жасартуа мтылады.

Олар бізді республикамыза тіп жатан р трлі маызды шаралара демеуші ретінде атысады, акционерлер жиналысын жргізеді, жылды есеп беруді райды, жарнамалы проспекттер мен буклеттерді шыарады, теле жне радио жарнамаа айтарлытай сомада шыын жмсайды. Біра мені ойымша, клиенттерді лайту шін уаыт ажет, йткені экономикалы жне саяси жадайды трасыздыынан, банктерді жмыс уаытыны кішігірім аралыынан, шетел валютамен салыстыранда лтты валютаны былуынан жне баса да сипаттамаларынан ттынушылар з ашаларын сеніп тапсыру ытималдыы тмен болады. Бдан баса занамалы база, кбінесе, ткізу нарыын шектейді.

Екінші дегейлі банктерді олма-олсыз тлемдерді жзеге асыру барысында кеінен олданылатын негізгі тлем ралы – тлем тапсырмасы болып табылады, аз млшерде: тлем талап тапсырмасы, аккредетив жне инкассалы кім олданылады, олма-олсыз тлем айналымында чек жне вексель арылы есеп айырысуды лесі тмен болып отыр. Ал тлем карточкасын пайдалану арылы жасалан операциялар тлемдер саныны е лкен блігін алады.

азіргі кезеде олма-ол ашаны алу шін кеінен олданылатын есеп айырысу ралына тлем карточкалары жатады. 1960 жылды ортасынан бастап тлем карточкалары кеінен олданылан. Ал азастан Республикасындаы тлем карточкалары нарыы 1994 жылдан бастап дами бастады.

Соы кездерде дстрлі ашаларды электронды ашалара ауыстыру туралы кп айтылып жр. Пластикалы карталарды ке ріс алуы жне интернетте тлем жргізу жйесі электронды ашалар мселесіні жалпы оамды мселеге айналуына сер етті. 90-шы жылдардан бастап дамушы елдерде олма-ол ашаны жаа трі болып табылатын электронды ашаларды енгізу бойынша жобалар жргізілді. ааз жне металл ашаа араанда элетронды ашаларда аша ретінде пластикалы карталардан немесе персоналды компьютерлерден шыатын ЭЕМ жадындаы электронды импульста болады. Элетронды ашаларды енгізудегі негізгі мселе оны елді аша-несие жйесіне сері болып табылады.

Вексельмен жасалатын коммерциялы банктерді операцияларын мынандай трге блуге болады: Активтік операциялар: вексельді есепке алу; Пассивтік операциялар: вексельді айта есепке алу (орталы банкті жзеге асыруы); Кепілдік операциялары: аваль, вексельді кепілге ала отырып ссуда беру; Коммиссионды операциялар: вексельді инкассалау жне домициляция; Активтік-кепілдік операция: вексельді акцептеу.

Коммерциялы банктерді кеінен тараан вексель операциясына - вексельді есепке алу операциясы жатады. Вексельді есепке алу операциясы баса операцияа араанда дамыан. Банктер есепке алу шін коммерциялы вексельдерді ана абылдайды. Банк есепке алу шін вексельді абылдау барысында клиенттен тиісті жаттарды талап етеді жне вексельді мтіні мен тланы тлем аблеттілігін тексереді. Есепке алу шін абылдаан рбір вексельге «вексельдік жаттаманы» жргізеді. Есепке алу шін абылдаан вексель ата трдегі есеп беру жаты ретінде саталады.

азастанда банктерді акцептік операциялары дамымаан. лыбритания, Германия жне Францияны коммерциялы банктері осы операцияны жзеге асырады. Бл операцияны дамымай отыран себебі біріншіден осы операцияа атысты заны болмауы, екіншіден банк шін туекелді жоары дегейде болмауы, шіншіден коммиссионды млшерді жоары болуы.

Шетел тжірибесінде вексельді кепілге ала отырып ссуда беру, белсенді банктік операциялар атарына жатады. Ал азастанны тжірибесінде бл операция кездеспейді.

азастанда есеп-айырысу тлем механизмін алыптастыру барысында елімізді ерекшеліктеріне сай келетін шетел тжірибесін есепке алу керек. андай да болмасын елді алыптасан дстріне, дет-рпына, банкті ызмет ету ерекшеліктеріне арай есеп айырысу ызметі йымдастырылады. рбір елді зіні ерекшеліктеріне, алдына ойан масаттарына байланысты тлем механизмі болады, яни рбір елді есеп-айырысу тлем механизмі экономиканы ажеттілігін амтамасыз етуі ажет. Сондытан да мысалы, АШ, Канада, лыбритания жне Франция елдері дебеттік аударымдар ралдары арылы есеп айырысуды жзеге асырады. Германия, Жапония, Нидерланды жне Швеция елдері есеп айырысу барысында кредиттік аударымны ралдарын олданады. Сондытан да банктерді операцияларын жетілдіру жне дамыту барысындаы маызды аспект – банк ызметі аясындаы шетел тжірибесін талдау, зерттеу жмыстарын жргізе отырып зімізге олайлыларын алу болып табылады.