Салы салу элементтері жне оларды сипаттамасы

Салы элементтері – салы заы регламенттелген салыты олданылу жадайын анытайтын рамдас бліктеріні жиынтыы. Салыты бірнеше элементтері бар: салы субъектісі; салы объектісі; салы кзі; салы млшері; салы жеілдіктері; салы ставкасы; салы кезеі; салыты есептеу тртібі; салы есептілігі; салы тлеу тртібі.

1. Салы субъектісі – зады немесе жеке тла, яни салыты тлеушілерді айтамыз.

2. Салы объектісі – салы есептелетін база, яни салы не шін тленетінін арастырады, мселен: табыс, млік, тауар, мра, жер жне т.б. осы аталандардан салы тленеді.

3. Салы кзі – салы тлеу шін белгіленген жне олданылатын аша аражаттары, бл-жалаы, кіріс, дивиданттер, яни салы неден тленетіндігін анытау. Салы кзі-салы тлеуге арналан немесе олданылатын аша аражаттары. Макроэкономикалы дегейде салы тлеуді негізгі кзі ретінде – лтты табыс атысады. Салы тлеушілерді салы тлеу шін негізінен 5 кзі бар: табыс; ор жне жина; ндірістік капиталды аша блігі, айналым аражаттары орын оса аланда, аражаттар, млікті ткізуден тскен, оны ішінде ндірістік капиталды мліктік блігі, негізгі орды осанда; арыз аражаттары.

4. Салы млшері – салы тлеушіні табысына арай алынатын салы сомасын білдіреді жне ол шекті, жеілдікпен, орташа, нлдік болып блінеді. Салыты шекті млшері-табысты р осымша бірлігінен тсетін стеме салыты білдіреді, мселен жеке табыс салыы, леуметтік салы, жеке тлаларды млік салыы. Салыты жеілдік млшері-оны мемлекет з тарапынан белгілі бір салы тлеушілерге леуметтік жадайын ескере отырып, салы ставкалары бойынша жеілдік жасайды. Мселен, салыты тлеу мерзімін зартады, мгедектерге немесе жалыз басты азаматтара, кп балалы аналара, мемлекетке ебек сіірген азаматтара жне т.б. Салыты орташа млшері-салы тлеушіні табыстарын орта есеппен алады да, сол сомадан салы тлейді. Ал, нлдік салы млшері-салы тлеуден босатылады. Мысалы, С-да нлдіік ставка бойынша салы тлеушілер бар.

5. Салы жеілдіктері – тлем абілетін, оамды ндіріске атысу жне баса да факторларды ескеріп замен арастырылан жалпы ережеден шыару. Яни, заа сйкес салы тлеушіні біртіндеп немесе салы тлеуден тгел босату. Салы жеілдіктерін бірнеше белгілері бойынша топтастыруа болады: Салы субъектілері бойынша жеілдіктер. Салы объектілері бойынша жеілдіктер. Салы базасы бойынша жеілдіктер. Салы ставкасы бойынша жеілдіктер. Салы кезедері бойынша жеілдіктер. Салыты есептеу тртібі бойынша жеілдіктер. Салы тлеу тртібі бойынша жеілдіктер. азіргі кезде ке тараан салы жеілдіктеріні трлерін С.Г.Пепеляев сынан еді, олар ш топа блінеді.

• Алып тастау – салы салуды жекелеген объектілері салы салудан алынып тасталады.

• Жеілдектер – салы базасын ысарту

• Босату – салы ставкаларын тмендетуге баытталан жеілдіктер.

6. Салы ставкасы – салы базасыны лшем бірлігіне салы есептеулерді шамасын білдіреді. Салы салу обектісіне пайызбен бекітілген салы млшері. Салы ставкасы – салы лшемі ретінде арастырылады. Ставкалар траты немесе процентпен белгіленеді. Траты ставкалар салы объектісінен тсетін табысты млшеріне байланыссыз, лшем бірлігіне траты соммамен таайындалады. Проценттік ставкалар ш трге блінеді: демелі немесе прогрессивті; регрессивті жне пропорционалды. демелі немесе прогрессивтік ставкалар салы салынатын табысты суіне сйкес дайы деп, сіп отырады. Регрессивтік ставкалар, керісінше, салы салынатын табысты тмендеуіне сйкес, азайып отырады. Пропорционалды ставкалар салы салу объектісіні млшеріне байланыссыз, траты бір процентпен таайындалады.

7. Салы кезеі – салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдерге атысты белгіленген уаыт кезеі, ол аяталан со салы базасы айындалады жне бюджетке тленуі тиіс салы жне баса да міндетті тлемдер сомасы есептеледі. Кптеген салытар шін салы кезеі-кнтізбелік жыл болып саналады. Сонымен атар мынадай салы кезедері бар: бір кндік; он кндік; айлы; тосанды; жылды. Жеілдік кезеі – салы бойынша замен бекітілген жеілдік берілген уаыт мерзімі.

8. Салы есептеу тртібі: Негізінде салыты есептеуді 5 кезеі бар:

• Бірінші – салы салынатын объектіні есепке алу;

• Екінші – салы салу объектісінен салы базасын есептеу;

• шінші – салы ставкаларын олдану;

• Тртінші – салы жеілдіктерін олдану;

• Бесінші – салы сомасын есептеу.

9. Салы есептілігі – салы тлеуші жне салы агенті салы органдарына табыс ететін, салы міндеттемелерін есептеу туралы апараты бар жаттама. Салы есептілігенде салы объектілерін анытауда жне салы базасын есептеуде, негізінен екі діс олданылады: есептеу дісі; кассалы діс. Есептеу дісі – табыстар мен шегерімдер жмыстар орындаланда, ызметтер крсетілгенде, сатып алушылара тауарларды жеткізген кезде есепке алынады. Кассалы діс кезінде салы базасы табыстар мен шегерімдер салы тлеушілерді орныдалан жмысына, крсетілген ызметтерде, сатып алушылара тауар тауар жеткізуде наты тлем тленген кезде есепке алынады.

10. Салыты тлеу тртібі – салы тлеушіні мемлекетке салы тлемдерін тлеуде жзеге асырылатын салы задылытарында бекітілген ереже. Салы ашалай нысанда болса, онда салы тлеуші салыты ашалай нысанда тлейді. Ал, салы таууарлы-заттай нысанда болса, онда салы заттай тленеді. Салы міндеттемелерін орындауа жауапты тлалара байланысты, салы тлеуді екі дісі олданылады:

• Дербес табыстау жолдары;

• Мжбрлеп алу жолдары.

Тікелей жне жанама салытар(оларды арасындаы негізгі айырмашылытар)

Жанама салытар, тауарды баасына енгізіледі. Жанама салытар салы тлеушілерді пайдасын (табысын) пайдалану дерісімен байланысты салынады. Оларды салы тлеушініэкономика луетімен (табыс келуге абілетімен) байланысы жанама трде болады. 3 трге блінеді: мліктік жне тауар аша атынастарынан туындайтын салытар, ттыну салыы менкеден бажы.Алашы трге осымша н салыы жатады.Екінші трге акциздер, жанар жаармай сатуа салынатын салы, таы басалар жатады.Млік жне ттыну салытарына, сондай-а мліктік жне тауар аша атынастарынан туындайтын салытара салы органдары кім жргізеді. Кеден бажын алуды кеден органдарыреттейді.За жзінде салытарды бл санаты шаруашылы жргізуші субъектілерге енгізіледі, біра олар технология тізбек бойынша ттынушылара аударады. Соны салдарынан барлы жанама салытарды аыры тлеуші, аыры ттынушы – жртшылы. Сондытан тте салытардан згеше трде жанама салытар кбінесе ттынушыларды мліктік дербестігіне тікелей сай келмейтін кпшілік олды ттыну заттарына салынып, ауыртпалыы, сіресе, халыты кедей табына тседі жне оларды клемі тлемшілерді аражатына кереар келіп жатады. Салы тлеушіні табысымен немесе млкімен байланысты емес, бааа немесе тарифке стеме трінде белгіленетін салытар. осылан кн салыы мен акциз, сондай-а сырты экономикалы ызметтен тсетін тсімдер (кеден баждары, экспорт пен импорт салытары тріндегі кеден кірістері, ішкі рынокта еткізілетін тауарлар баасындаы жне олардын фактуралы ны арасындаы айырма) жанама салытара жатады.Тікелей салытар - салы тлеушіні табысы немесе млкінен тікелей алынатын салытар. Корпорациялы табыс салыы, жеке табыс салыы, леуметтік салы, жер салыы, клікралдары салыы, млік салыы тікелей салытара жатады.