Дыбысты р трлі кедергілерден шаылуы барысында естілу затыыны артуы реверберация деп аталады.
Жмса жиаздары бар, кілем тселген жне адам кп жиналан блмелер дыбыс толындарын жасы жтады, мндай орындарды реверберациясы аз болады. Сонымен атар реверберация уаытын те азайтып жіберуге де болмайды. йткені ол кезде дыбыс тез шеді, оларды жеткілікті дрежедегі аттылыы мен айындыы болмайды. ншілер мен музыканттар жмса жиаздара толы шаын блмелерде ле айтуды, аспапта ойнауды олайсыздыын жасы біледі.[1]
Ультрадыбыс
Толы мааласы: Ультрадыбыс
Тербеліс жиілігі 16 Гц-тен тмен дыбыс толындары инфрадыбыстар, ал 20 000 Гц-тен жоарысы ультрадыбыстар деп аталады.
Бл дыбыстарды адам лаы абылдамайды, біра олар белгілі бір дрежеде адам организміне сер етеді. Мысалы, 5 Гц-тен 9 Гц-ке дейінгі жиілік аралыында инфрадыбыстар бауырды, асазанны, ккбауырды тербеліс амплитудаларын арттырады, ккірек уысында ауыртпалы туызады, ал 12—14 Гц жиіліктерде лата шуыл пайда болады. Инфрадыбыстарды адам организміне кері сері боландытан, олар техникада кеінен олданыс таппаан.
Алайда инфрадыбыстарды бірнеше жздеген километрге таралу ммкіндігі оны скери масатта, балы аулау ксібінде пайдаланылуына жол ашты. Теізде туындайтын инфрадыбыстарды медуза, су шаяны тріздес теіз жндіктері жасы абылдайды.[1]
Форманттар
Форманттар – белгілі бір фонетикалы элементтерге сйкес келетін жиілік раушыларыны траты тобы. Ішіндегі ысымы не механикалы кернеуі згерген денелер (газ, сйыты, атты) дыбыс кзіне айналады. Практикада атты денелерді тербелісі тріндегі дыбыс кздері (мысалы, дыбыс зорайтышты диффузоры мен телефонны мембранасы, музыкалы аспаптарды ішектері, пьезоэлектрлік немесе магнитострикциялы материалдардан жасалан пластинкалар мен стерженьдер) ке тараан. Ортаны шектелген клеміні тербелісі де (мысалы, орган ттіктерінде, рлемелі аспаптарда, ысырыштарда, т.б.) дыбыс кзі бола алады. Адамдар мен жануарларды дыбысты аппараты крделі тербелмелі жйеге жатады.
Aкустика
Адам міріне дыбыс толындарыны, сондай-а, оларды зерттейтін ылым – акустиканы атаратын рлі орасан зор. Дыбысты барлы сипаттамаларын зерттеу апарат беруді (жеткізуді) жетілген жйелерін жасауа, сигналдау жйесін дамытуа, жетілдірілген музыкалы аспаптарды жасауа ммкіндік береді. Дыбыс толындарысу асты байланысында, навигацияда, локацияда олданылады. Тменгі жиілікті дыбыс жер ыртысын зерттеуді негізгі бір дісі болып есептеледі. Ультрадыбыстыпрактикада олданылуы азіргі техниканы ттас бір саласы – ультрадыбыс техникасыны пайда болуына ыпал етті. азіргі кезде жоары жиілікті дыбыс толындары, сіресе гипердыбыс, атты дене физикасында зерттеулер жргізуді аса маызды ралы болып отыр.[2]
Дыбыс аттылыы
Дыбыс аттылыы (Громкость звука) — дыбыс серін р адам организміні зінше абылдауы. Оны фонмен лшейді. Бірдей белсенділік жадайда дыбысты е кштілігі 700-6000 Гц жиілік аралыында болады.
Дыбысты ысым
Дыбысты ысым (Звуковое давление) — толындар жо кездегі ысыммен салыстырандаы толындар таралан ортадаы ысымны лшемі. Децибелмен лшенеді.
Дыбыс ткізбеу
Дыбыс ткізбеу (Звукоизоляция) - ауада таралан р трлі бтен шулардан сатау. Таралан шу адам міріне кптеген технологиялы сер тигізіп, оларды агрессивтілігін ктеріп, леуметтік денсаулыын нашарлатады. Сондытан Дыбыс ткізбеу дегейі млшерлі дыбыстан арты болмауы тиіс.
Дыбыс шыару
Дыбыс шыару (Звуковое излучение) — серпімді (атты, сйы, газды) ортада дыбыс толындарын озау. Естілетін дыбыс 16 Гц — 20 кГц, инфрадыбыс — 16 Гц-дан тмен, ультра- дыбыс — 21 кГц — 1 ГГц жне гиперды- быс — 1 ГГц-дан жоары.
Дыбысты апарат
Дыбысты апарат (Звуковая информация) — дыбыс толындарын абылдау арылы организмні оршаан орта туралы млімет алуы. Адам зін оршаан орта туралы барлык апаратыны 7%-ын есту арылы алады.[3]
Дыбысты кштілігі
Дыбысты кштілігі - берілген дыбыстан есту тйсігін сипаттайтын жне оны арандылыы мен жиілігіне. Сонымен бірге тербелу тріне туелді болатын млшер.[4]
Екпін — сйлем ішіндегі кейбір сздерді немесе сз ішіндегі кейбір буын, дыбыстарды баса тілдік бліктерден ерекшеленіп, ктерікі айтылуы.[1]
Екпін сз екпіні, ой екпіні, тіркес екпіні, дыбыс екпіні деп блінеді.
1. Сз ішіндегі бір буынны ктерікі айтылуы сз екпіні деп аталады. аза тілінде сз екпіні, негізінен, соы буына тседі. Мысалы: Бала далада ойнап жр. Сз ішіндегі екпін дауысты дыбыса тседі.
2. Ой екпіні — сйлем ішіндегі ерекше назар аударылатын сзді ошаулап, блектеп айту. Ой екпіні сйлем ішіндегі сзді блектейді. Мысалы: Айбек ерте трды. Айбек ерте трды. Айбек ерте трды. Ой екпінін тсіру арылы натылау, длелдей тсу масаты кзделеді.
3. Тіркес екпіні — бірнеше сзді тіркесе, тізбектеле бірттас екпінмен блектене айтылуы. Бл кбінесе крделі сздерге, негізгі жне кмекші сздерді тіркесіне тн. Мысалы: мектепке дейін, ке-шеше, дет-рып т.б.
4. Дыбыс екпіні — сз ішінде дыбысты блектеніп, ктерікі дауыспен немесе созып айтылуы. Мысалы: по-ой-па-ай, та-ма-ша! Дыбыс екпіні кіл-кйін білдіретін сздерді айтуда жиі олданылады. Айтылуда сйлеушіні эмоциясын білдіреді.[2]
ЕТІСТІКТІ СЗ ТІРКЕСТЕРІ
Етістік сздер сйлемні рамын, крылысын белгілеуде ерекше орын алады. Бл оны лексикалы, грамматикалы маынасына байланысты. Етістік сзді процессуалды іс-рекетті білдіруі, іс-рекетті болмыстаы атынасыны мол болуы осыан себеп.
Етістік сздер басым компонент ретінде сз тіркесін кабысу, матасу, мегеру амалдары арылы райды. абысу мен матасу амалын жмсауда сан млшері жаын ескергенде, есімді тіркес пен етістікті тіркесте кеп ал-шаты жо: ызыл алам, шай асы — кеше келді, аламны шы — інімні келгені т. б.
Біра мегеру амалы тр жаынан да, жиілік жаынан да етістік тіркесте те мол крінеді.
Біра етістік сздерді зі іштей тіркестік абілеті— тіркесу амалдарыны тр-трін пайдалануы, бір амалды зіні трлерін олдануы бірдей емес. р етістік сзді тіркестік кабілеті оны грамматикалык, формасына, лексикалы маынасына байланысты. Тіркестік абілеті жаынан етістіктер ен алдымен субстантивті-имыл атауы болатын формалары мен ол формалары жо калпына карай ерекшеленеді. Субстантивті формалар (есімше, тйы рай) баыныы сзбен матасу арылы байланыса алады, ол форманы алмаан етістіктер баыныы компонентті матастырып тіркестіре алмайды: блтты сейілгені — блттан сейілді.
Етістіктерді тіркесу кабілеті жаынан зара ажырататын, блетін таы бір жай — оларды салт сабаты болуы. Сабаты етістіктер баыныы сзді табыс септік формада мегере алады, салт етістік бл тладаы сзді мегере алмайды.
Етістік сздерді райсысы з маынасына сай тіркес рау абілетіне ие болатыны таы бар. Мнымен атар етістіктер маыналы топтара атысы жаынан да трлі тіркестік сапаа ие болып жатады.[25-27-б]