БАРЫС СЕПТІК ТЛАЛЫ ЗАТ ЕСІМ СЗДІ МЕГЕРУ АРЫЛЫ РЫЛАН ЕТІСТІКТІ СЗ ТІРКЕСТЕРІ

Барыс септік арылы мегеріліп, етістікті сз тіркесіне мынадай сздер кіреді: зат есім, есімдік, есімше.

«Барыс септіктегі сз — етістік» болып кралан сз тіркестеріні бастапы маынасы іс-рекетті баытын білдіру екені аны: алаа кетті, інісіне берді. Біра осы маынаны негізге алып барыс септік формасы кптеген баса маыналы атынасты білдіру шін жмсалады. Олар — себептік, масатты, атысты маыналар. Бл аталан маыналарды крінуі сз тіркесіне енетін сздерді лексикалы-грамматикалы сипатына, олардын, араатынасына байланысты. Біратар сздерді тіркесуі, оларды маыналы атынасы белгілі бір стиль аясында ана пайда болады. Мндайда «барыс септікті зат есім — етістік болып» ралан сз тіркесі баса бір тіпті тіркестерге параллель келеді. Сонымен, барыс септіктегі зат есімді мегерген етістікті сз тіркесін білдіретін маыналар мыналар:

1. Іс-имылдын, баытын білдіреді: суа сгіді, ішке
кірді, апа салды, дрігерге крінді.

2. имылды, істі объектісін білдіреді: асыта тол-
ды, шайа анды, хабара аныты.

Айналуы, жмсалу объектісін білдіреді — (шытты) кйлекке алды, отына (сабан) жаатын.

Айналдырсан, уаытты ащы терге,

Айналма тер уаыттай мгілікке.

(. Мыр. «Уаыт пернесі»).

Мегерілген зат есім мен етістікті арасындаы бл атынас тура толытауышы бар контексте пайда болады.

Осы маына кеейтіліп, барыс септіктегі есім (тйы рай етістік) — етістік рамындаы тіркес арнауды білдіретін (делибаративтік) атынасты да білдіру шін жмсалатыны бар: осылара (ле) шыар —осылар туралы (ле) шыар, босатуа (аулы) жазды — босату жнінде (аулы) жазды.

3. Мегерілетін сз есімше немесе тйы рай сз бол-
анда етістікті тіркес масат, себептік атынасты білді-
реді, яни баыныы сз етістік атаан имылды, істі
себебін, масатын білдіреді: айтуа келді, клгенге рен-
жіді.

Бл атынаста келген «барыс септікті—есімше (тйы етістік) — етістік» типті сз тіркесі баса да амалдар арылы рылан сз тіркестерімен функциялас бола алады: айтуа келді — айту шін келді, клгенге ренжіді — клгендіктен ренжіді.

Масатты, себептік атынас білдіруде бл ш трлі (шін, -дытан, -а арылы ралан) тіркесті ерекшелігі жо, біра жмсалу аясында айырмашылы бар:

-у шін, -андытан тек себептік атынасты білдіру шін ыайланан формалар. Сондытан себептік маынаны айын таныту ажет болан стильдерде осы формалар-атысан тіркестер жмсалады. Барыс септікте мегерілген сзді атыстыру арылы себептік атынасты білдіру немді, ышам сзді іздеу тсында жмсалады.

Барыс септіктегі есімше — болымсыз етістік болып ралан тіркесте ирреалды себептік атынас пайда болады: (су) бгенге тыйылмайды, шаырана бармады.

4. згелік етіс тлалы етістікке барыс септіктегі сз
тіркесіп іс-имылды субъектісін толытауыш ретінде
атыстырады: араа талатты, итке аптырды, й, бай-
ай, сені байлыыды балышылара талаталы отыр
дейсі бе (. Н.).

Бл тіркестер тала байлады трізді синтаксистік-семантикалы байланыса сас боланымен, одан згеше. Екеуінде де толытауышты атынас боланымен, объект ретіндегі сздерді басыы етістікке маыналы байланысы бірдей емес. Негізгі (здік) етіске атысан сз пассив объект ретінде крінсе, згелік етіске атысан сз актив объект ретінде крінеді.

5. Біратар етістіктер зат есімді барыс септікте де,
шыыс немесе кмектес септікте де бірдей мегеріп, бір-
а маыналы атынасты білдіреді: Жмыса кешікті —
жмыстан кешікті. Кешікті мегерген сзді екі тлада
келуі (жмыса, жмыстан) ситуациялас жадайда жм-
салатын тіркестерді ыпалынан болуа тиіс. Ол тір-
кестер мыналар: жмыса лгерді, жмыстан алды.

Жолыты, байланысты, кездесті етістіктері зіні семантикасына лайы іске атысушы екінші жаты білдіретін сзді объект ретінде байланыстырады. Бл объект сз аталан етістіктермен негізінеи кмектес септік формасы арылы тіркеседі: баламен сйлесті. Біра тілімізге объектілік атынаса тсетіи сз аталан етіс-тік сезбен барыс септік формасы арылы да байланысады: техникке жолыты— техникпен жолыты. Оспана кездесті — Оспанмен кездесті.

Объектілік атынасты білдіруде бл екі амалды арасында айтарлытай еркшелік жо. Оларды сз крауда пайдалану гіме жадайына, сз иесіні алауына ана байланысты.

Объектілік атынасты екі тла арылы крінуі тіркестегі тірек компонент — етістікті маынасына байланысты болса керек. Етістік атап тран имыл-процесс объект сзді барыс, кмектес септік тлада тіркесуіне ммкіндік беріп тр. Екіншіден, аталан етістік сздерді объектіні барыс септік формасындаы сздермен тіркесуі тарихи былыс болып табылады. Орхон жазулары ертеде кмектес септік пен барыс септікті объектілік атынасты білдіруде параллель олданылуы осы кнгіден жиі де мол боланын крсетеді: Бір отуз Лашыа Чача саунка суушдіміз.— Отыз бір жасында Шаша сенгунмен соысты ‘.

Біратар етістіктерге здеріні маынасына орай мекенді білдіретін сз тек жатыс септік тлада мегерілуге тиіс болып крінгенімен, тілде оларды барыс септік тласында да тіркесетіні бар:(отынды) орада жар — ораа жар, (балыты) йді тбесінде ата— йді тбесіне ата, жаада ойна — жааа ойна, удеде тр — удеге тр. Мндай жерлерге толын пайда болды, аын пайда болды (. М. «мина»).

Екі септік жалауды атар жмсалуы ертеден бар: иырайа оузы кус к лрті — Теріскейде кп оыздарды ырды .[32-35-б]