ШЫЫС СЕПТІКТЕГІ СЗДІ МЕГЕРГЕН ЕТІСТІКТІ СЗ ТІРКЕСТЕРІ

Барыс септік баытты, жетер жерді, мезгілді білдірсе, шыыс септік — оан кері маыналы форма. Ол іс-имылды басталан мекенін, мезгілін атайды: алаа барады — аладан барады. Шыыс септікті де осы басты маына негізінде сараланан кп маыналары бар. Ол маына тіркеске енген баыныы компоненттерді семантикасына байланысты крінеді.

1. Шыыс септіктегі сз дара бір ана етістік немесе
есім сзге атысты болып тіркеспей, бастауыш — баян-
дауышты байланыстаы екі сзге бірдей атысты болады. лкендерден Оспан келді, ос аятыдан осы жйрік. Мндайда шыыс септіктегі сз кіл шыаран жалпы топты атайды да, тіркестегі басыы зат есім, есімдік сол дара секілді білдіреді: Ойлап трсам, лкеннен мен, жастан сен екенсі алан (. Мст.). Бл тіркесті ерекшелігі мына салыстырудан айын байалады: Оспан лкендерден келді —лкендерден Оспан келді.

2. Шыыс септіктегі сз жасы, жаман, озы, кейін,
жйрік, шабан т. б. осы сияты сапалы сын есімдермен
тіркескенде, салыстыруа алынан объектіні білдіреді:
Мынау менен жазымпаз екен!— деді Жаып. Жаман р-
быныц серіктігінен сендерді серіктігі арты екен

(. Мст.).

Осы салыстыру объектісін білдіруді «шыыс септіктегі зат есім озды» болып ралан тіркестен де креміз: баладан озды, кптен озды.

3. Тіркесті баыныысы бтінні блшегін атайтын сз болып (мойны, олы, кзі — адамны дене мшелері: шеті, ортасы, трі — йді орны, бліктері), басыы семантикалы жаынан іс-имыл басталан мекенді атайтын сзді талап ете алмайтын етістік болса (стады, ысты, рды, орды, шашты, байлады, шешті т. б.), мндайда шыыс септіктегі сз блшек ретіндегі объектіні білдіреді:мойнынан ысты, етігінен стады. Объект сз табыс септігінде мегерілсе, блшек екендігін білдіру жоалады: мойнын ысты — мойнынан ысты, етегін стады — етегінен стады.

Осы блшек объектіні білдіру шін тиді, кздеді етістіктеріне де мегерілетін сз шыыс септік тланы абылдайды: кзінен тиді, олынан тиді, кзінен кздеді, олынан кздеді. Ал тиді, кздеді зсемантикасыны ынайында болса, баыныы сзді негізінен барыс септікте мегерген болар еді:кзіне тиді, олына кздеді т. б. Тиді, кздеді объектілік атыстыы сзді шыыс, барыс септікке бірдей мегере береді. Біра объектіні бтін бір затты блігі екенін баса таныту керек боланда, баыныы сз шыыс септік тласын абылдайды.

1. Шыыс септік формасы аталан маына ерекше-
лігі арасында мекендік маынадаы кмектес септікті
орнын басатыны бар. Пысытауышты атыса тскен
сзді осы екі формада мегеру жрді, тті етістіктері
райтын тіркестерден байалады: шетімен тті — шеті-
нен тті, ортасынан жрді — ортасымен жрді.

2. Санаулы сздерді катысуымен ралып, шыыс
септіктегі зат есім мен етістіктен жасалан тіркестер іс-
имылды амалын, ралын білдіреді. Басыкы етістік
пен мегерілген сзді арасында мндай атынас мына
жадайларда пайда болады:

а) баыныы сз ол болып, басыкы ретінде атты, жнелтті, ткерді, ткізді, атарды, сойды, бауыздады етістіктері катысса: олынан сойды, олынан жнелтті т. б. Куамын, олымнан бауыздап лтіремін! (М. .) Жантаев ызуланып алып, Есіркептерді з олынан атпа боп, наганын суырып алмасын ба! (Б. М.).

Іс-имылды амалын, ралын, негізінен кмектес септік білдіреді. Аталан тіркестерді де кмектес септігі арылы крауа болады. Бл тіркестердін шыыс септік арылы кралуы колынан ткізді, олынан берді трізді лексикалы аядан басталан болу керек. Бл сздерді арасындаы атынас амалды, мекендікті аралыында крінеді.

рал — объектілік атынас ошау, дара ралан мына тіркесте де бар: кзінен атызды. Кейде тсекке жатанда да ойа шомып, щиялданып крер тады кзі-нен атызатын кні де болады (Б. М.).

) баыныы компонент ретінде кісіге байланысты атау сздер атысып, басыы ретінде жібер, айт, білдір етістіктері атысса: баланан хабарла, жрдемшінен білдір т. б. Хабарыды Раыштан айтарсы (М. .).

Іс-имылды амалы, ралы ретінде объектіні білдіргендіктен аталан тіркестер арылы кмекші есімні жрдемімен ралатын тіркеске ызмет жаынан жуытасады: баланан хабарла — бала арылы хабарла.

Тура объектілік атынасты шыыс септіктегі зат есім айналайын (эмоцияны білдіретін) сзіне тіркескенде білдіреді: баласынан айналайын, елден айналайын. Оны хабарлаан Аманнан да айналайын (. Мст.).

6. Шыыс септіктегі зат есім мен етістіктен, шыыс септіктегі -ан, -ген тлалы есімше мен етістіктен жасалан тіркестер себеп-салдарлы атынасты білдіреді: астан ауырды, мнан шаршады, ораннан сйылды т. т. Бл атынас есімше мен етістіктен ралан тіркестерде сіресе басым крінеді. Зат есім мен етістіктен жасалан тіркестерде себептік атынас сздерді лексикалы маыналарыны арасалмаына байланысты. Бл сздер маынасыиа орай мекендік (іс-имылды басталан мекені), мезгілдік (іс-имылдын, басталан мезгілі) катынаса тсе алмайтындай болуа тиіс. Есімше мен етістік катынасан сздерді арасында себеп-салдарлык атынасты басым болуы да оларды лексикалы маыналарыны арасалмаына байланысты.

Бл тіркесті себептік атынасты білдіру масатында пайдалануды шебері р стильде ралай крінеді. Жазба тіл тіркесті, ілгеріде атаан шарта сай, белгілі жатыкан сздерді атыстырып, лшеммен жмсайды. Ауызекі сйлеу тілі бл тіркеске сздерді мол атыстырып крайды: мінезінен (тілінен) тауып тр, керенаулыынан натпайды т. т.

Шыыс септіктегі зат есім (есімше) мен етістіктен кралан тіркестер себеп-салдарлы атынасты білдіргенде, осы маыналас, «барыс септіктегі зат есім (есімше) етістік» тріндегі тіркестермен шамаласады: Суытан ауырды — суыа ауырды, ораннан сйылды — орана сйылды. Екі тіркесті блай жуытасуы тілді себеп-салдарлы атынасты білдіру шін шыыс, барыс септіктеріні мекендік, мезгілдік маыналарын бірдей негіз етіп аланын байатады. Ал себеп-салдарлы катынас білдіретін бл тіркеске орныпаан, тосын сздер енгізілгенде, оан шін арылы ралан тіркес параллель болып жмсала алады: тілінен табады — тілі шін табады, мінезінен жек креді — мінезі шін жек креді. Осы мінезінен кбі оны жек креді. (. Мст.).

7. Шыыс септіктегі зат есім адамны дние тану
рекетін білдіретін етістіктермен (естіді, білді, байады,
срады, крді т. т.) тіркескенде информация берген
объектіні атайды: елден естіді, сзінен байады, аба-
ынан таниды т. б.

8. Біз ілгеріде шыыс септіктегі зат есім етістікпен
тіркескенде іс-рекетті басталан мекенін білдіретінін
айтанбыз. Бл атынас козалыс, жріс процестерін
атайтын етістіктерге (барды, келді, шьщты, басталды,
озалды т. т.) байланыста пайда болады. Баса етістік-
терден бл маыналы атынас тумайды, трлі объек-
тілік, себеп-салдарлы атынастар пайда болады. Ал
мына тіркесте шыыс септік жатыс септік білдіретін ме-
кендік маынаа жуытайды: ауылдан крді (ауылда
крді), аладан стады (алада стады). Сол тстан ол
бір жаа азылан борсыты інін крген екен, кешкі
салынмен соны азбашы болдь. (. Саабаев).

Шыыс септіктегі сз бл ызметті санаулы етістіктермен (крді, стады) тіркескенде ана атарады. Орхон жазуларында осы кнгі шыыс, жатыс септіктеріні маынасын жалыз шыыс септік атаран, аталан фактілер осы синкретизмні жаырыы ретінде пайда болан болу керек ‘.

9. Шыыс септіктегі -ан, -ген тлалы есімше баы-
ныы компонент болып етістікпен тіркескенде мезгіл-
дік атынасты білдіреді. Сйлескеннен-а бдіраман
туралы срады. (Б. М.).

10. Шыыс септіктегі зат есім рау, жасау, трызу
процестерін білдіретін етістіктермен (тікті, салды, ала-
ды, жасады т. т.) тіркескенде, сол процестерге жмсал-
ан материалды атайтын объектілік атынас пайда бо-
лады: кірпіштен алады.[37-40-б]