СЕПТЕУЛІКТЕР АРЫЛЫ РЫЛАН ЕТІСТІКТІ СЗ ТІРКЕСТЕРІ

Сз тіркестерін крауа мына септеуліктер катысады: арылы, шін, со, кейін, арай, таман, сайын, рі, бері, дейін, шейін, рлы, туралы.

Септеуліктер зат есім, есімше сздерге жаласып,
оларды етістікпен тіркестіреді: келген со сйлесеміз,
келгені шін риза болды.

Септеуліктерді кпшілігі мекендік, мезгілдік атынасты білдіру шін жмсалады. Олар мыналар: со, кейін, арай, таман, сайын, дейін, бері.

ой дркіреп ркіп, ойшыа арай ашты (М. .). Содан со бл адыра кіріп, бір-екі бел асан со уыншыны адастырып, тылып алды (М. .).

Баыныы сз (зат есім) арылы септеулігі арылы етістікпен тіркесіп, іс-рекетті ралы ретіндегі объектіні атыстырады: телефон арылы хабарласты.

Баыныы сз шін септеулігі арылы етістікпен тіркескенде масатты атынас білдіріледі: колхоз мына жолды салу шін кп ебектенді. -ан формалы.есімше со, кейін септеуліктері арылы етістікпен тіркесіп, мезгілдік, себеп-салдарлы атынаса тседі. Жолыан со оралады.

аза тілінде себеп-салдарлы атынасты білдіретін таы бір форма бар. Ол — дытан. Себептік катынасты білдіру шін жмсалатын осы екі форманы ара салмаына арай ауызекі сйлеу тілі мен жазба тілді ерекшелігін байауа болады. Себеп-салдарлы маынаны білдіруге арнайы бейімделген форма -дытан. Бл форманы баса маынасы жо. Жазба тіл себеп-салдарлы атынасты білдіру шін осы форманы басым олданады.

Ауызекі сйлеу тілі бл форманы аз жмсайды, оны ол созалаы, рі ауызекі сйлеу тіліні негізгі тсілдерінен шет кретін болуа тиіс. йткені ауызекі сйлеу тілі сын есім, есімше сздерді -ды (аланды) жрна-ынын атысуынсыз синтаксистік жолмен тікелей субстантивтендіріп жмсайды:Сенен жасыратыны жо, мен осы атынды баса зар боланнан со алып отыраным -жо (Б. М.). Ол рыырды ай жетіскеннен айтады дейсі (. М.). Ауызекі сйлеу тіліні есімше сзді субстан-тивтендіру тсілін жасыратыным, жетіскеннен деген сздерді жмсалуынан круге болады. Екіншіден, -ан -со бір зі рі себеп-салдарлы, рі мезгілдік атынасты білдіретін универсал форма болан со, ауызекі сйлеу тілі оны жиі колда стайтын болуа тиіс. олдаы жалыз бала боласын Ббекті кішкентайынан л ып сірді (. Н.).

— Нагандары айда?

сталатын болан со далаа латырып жібердім (. Мст.).

Септеуліктерді ішінде ауызекі сйлеу тіліне тн сз тіркесін райтыны рльш. Бл септеулік кейбір ылыми ебектерде кызметі жаынан -дай,-дей осымшасы, секілді, сияты септеуліктерімен те амал ретінде танылады. Шыу тегі, жасалуы секілді, сияты сздеріне сас боланмен рлы — жмсалу ерекшелігі бар септеулік. Келген рлы болмадым, крген рлы болмадым деген тла крамында аталан септеулік секілді, сияты, -дай, -дей трізді кызмет атарады. Дегенмен рлым негізінен эмоциялы сз тіркестерінде жмсалады. Етістікті басым компонентке бл септеулік арылы мына сздер тіркеседі.

1. Есімшелер. Ол істеген рлым міндет ылып бол-
ды, Болыс болан рлы зыым шыып болды. лішті
атыны ауылнай болан рлы блдірді (Б. М).

2. Есім сздер. Жуасбай урлы баамыз болмаса, к-
мекке несін шаырды (. Мст.). Ла урлы баырмай,
лгенім бе, япырмай! (Б. М.).

Курлы аркылы крылан сез тіркесінде баыныкы сз (сен рлы, кісі рлы) пысытауышты атынаса тусіп, негізгі сз (етістік) атаан істі млшерін, сапа-сын білдіреді.

Сз тіркесін крауа катысатын де кмекші етістігі бар. Ауызекі сйлеу тілінде бл етістік сз тіркесін райтын тсіл ретінде екі формада катысады: десе, деп. Жне екеуі де себеп-салдарлык катынасты білдіретін сз тіркестерін крау шін жмсалады.

Науан кезінде жрт шай десе жатпайды. Осы жалыз бала деп бармаан жерім жо.[42-44-б]

 

 

Етістікті сз тіркестері— грамматикалы тірегі етістік болатын сз тіркесі. Тіркес крамындаы баса сздер тірек етістікті маына топталады. Етістікті сз тіркестері: а) абыса байланысан етістікті сз тіркестері (ожа кеш келіп, ерте кетуші еді (С. Кбеев); ) мегеріле байланысан Е. с. т. (Байжан іске кірісті (Г. Мсірепов) болып екі салаа блінеді. Бларды райсысы з ішінен бірнеше топа таралады. абыса байланысан Етістікті сз тіркестері: стеулі сз тіркестері, еліктеуіш сз тіркестері, ксемшелі сз тіркестері, сын есімді сз тіркестері. сан есімді сз тіркестері, зат есімді сз тіркестері сияты 6 топтан трады. мегеріле байланысан етістікті сз тіркестері: табыс жалаулы сз тіркестері, барыс жалаулы сз тіркестері, шыыс жалаулы сз тіркестері, жатыс жалаулы сз тіркестері, кмектес жалаулы сз тіркестері, шылау сзді тіркестер сияты 6 топтан трады.^[1]

Етістікті райлары
Сйлемде етістік кимылды, іс-рекетті, жай-кйді білдіріп ана оймайды, сонымен бірге сол кимылды, іс-рекетті, жай-кйдін туі, бір жаынан, айтушыны я сйлеушіні пкірімен екінші жаынан, ол пікірді аикат шындыа атысын білдірумен байланысты болып отырады. Мысалы: Ааш кессе, зын кес, ысартуы оай, темір кессе, ыска кес, зартуы онай (маал). Мен жазбаймын леді ермек шін (А). Жзі жылы жандарды шатаым келеді (. Б.).

Бл мысалдаы кессе жне кес, жазбаймын, шатаым келеді деген етістіктер кесу, жазбау, шатау кимылын, іс-рекетін білдіріп ана тран жо, сонымен бірге сол имыл, іс рекетті орындалу шартын (кессе), орындалуын талап етуін (кес), белгілі бір мезгілде, шата іске асуын, орындалуын хабарлауды (жазбаймын), орындалу ниетін, жзеге асуда ыыласын (кшатаым келеді) білдіріп, сйлеушіні шындыа, болмыса деген пікірін, кзарасын айындап тр. Бл маыналар белгілі грамматикалы тлалар аркылы берілген. Мысалдаы кессе де-гендегі шарттылы — се жрнаы арылы, кес дегендегі талап ету, бйры мні 2-жа бйрыты тла (формасыз тла немесе нольдік форма) арылы, жазбаймын дегедегі имылды белгілі шата орындалуы ксемшені -й жрнаы арылы, шатаым келеді дегендегі имылды болу ниеті, ыыласы етістік тбіріне -ы жрнаы жне одан кейін туелдік жалауы жаланып, оан кел кмекші етістігі тіркесу арылы жасалан.
Сйтіп, сйлеушіні сзі арылы имылды шындыа катысын, айтушыны пікірін, кзарасын білдіріп, белгілі грамматикалы тлалар арылы жасалатын етістікті трі рай категориясы деп аталады.

Етістікті райлары кимылды, іс-рекетті жзеге асу, орындалу ммкіндігіне арай трт трге блінеді: ашы рай, бйры рай, шартты рай жне алау рай.

1) Сзді тбірі білдіретін грамматикалы маынадан згеше баса грамматикалы маынаны арнайы грамматикалы формасыз, сырттай тбір мен немесе баса тламен сйкес трде берілуін формасыз тла немесе нольдік форма деп атайды. Оан мысалы, жіктік жалауды 3-жаы (мен келсе-м, ол келсе-), бйры райды 2-жаы (сен кел-,) жатады. Бала, келді, келген деген сздерді жіктесек (жекеше: мен бала-мын, келді-м, келген-мін 2-ж. сен бала-сы, келді-, келген-сі, 3-ж. ол бала-, келді-, келген-,) III жата жаланан жалау жо, сен кел, сен оы дегендегі бйрыты маына арнайы формасыз (жалаусыз) сырттай етістік тбірімен сйкес тла арылы беріліп тр. Ал шынында етістікті тбірінде бйрытык маына болмайды: келген, келіпті дегенде тбірі — кел, онда ешандай бйрыты маына жо.

деби тіл — жалпы халыты тілді белгілі жйеге тскен, жазу дстрі мен р трлі жазба жне ауызша дебиетті негізінде алыптасан траты, орныан алыптары, стильдік-жанрлы тарматары бар, сол тілде сйлейтін адамдарды бріне орта, тсінікті.

деби тілді жйелік сипат алып, траты нормаланып алыптасуында, срыпталып, икемделіп, жетіле тсуінде, жанрлы-стильдік тарматарыны алыптасып, дамуында жазба дебиетті алатын орны ерекше. Біра деби тіл деген ымды, бір жаынан, тек жазба дебиетпен байланыстырып, жазба тілмен балама деп тану, екінші жаынан, деби тіл тарихын сол халыты оамды, леум., экон., мдени тарихынан бліп алып, соны нтижесінде жазуы болмаан я кеш дамыан халыты, бай ауыз дебиеті, ауызша тарап келген р жанрдаы халыты дебиеті болса да, деби тілі жо, я болмаса кеш алыптасан деген зіледі-кесілді пікір айту шындыа жанасымды бола бермейді. деби тіл тек жазба дебиет негізінде ана алыптасып, дамып оймайды, бл процесте, мыс., азаты шешендік сздеріні, аын-жырлаулар шыармашылыыны, айтыс аындарыны, лиро-эпик., батырлар жырларыны, жалпы ауызша дебиет трлеріні де з орындары бар. Оны стініне деби тілді орфогр. нормасымен бірге орфоэп. та нормасы бар екенін мойындаса, ауызша дебиетті те деби тілді алыптастырып, дамытуда орны бар екенін байаймыз. Сондытан, біріншіден, деби тіл деген ым мен жазба тіл, жазба дебиет тілі деген ымдар бір-бірімен арым-атынасты, байланысты болып келгенмен, тепе-те, бір емес, екіншіден, жазба тіл дебилікті бірден-бір негізгі критериі, мнді асиеті бола алмайды, ол тек деби тілді даму дрежесіні крсеткіші, демек, жазба тіл мен ауыз екі тіл жалпы тілді, соны ішінде деби тілді мір сру формасы болып табылады. Сол сияты деби тілді стильдік-жанрлы тарматары бар деген белгі де дебилікті емес, деби тілді даму дрежесіні сапалы крсеткіші. Тілді дебилігіні мнді сипаты, бірден-бір крсеткіші — халыты белгілі кезедегі оамды, рухани, мдени міріні ралы бола алуы, халыты рухани байлыын, сз нерін жеткізуді, мдени талап-тілекті оамды крінісі, ралы мен оны іске асыруды амалы бола алуы. Осындай міндетті атаратын тіл ана деби тіл болма. Сонда ана ол жалпы халыты тіл деген ымнан зіні жйелілігімен, траты нормалылыымен, срыпталып, делген асиеттерімен, даму сатысыны жоары дрежесімен, оамды ызметіні айындылыымен, сан алуандыымен ерекшеліне алады жне зі ызмет ететін халыты оамды даму тарихымен, саяси-леум., экономика, мдени ерекшеліктерімен байланысты р трлі формада мір сруге икемделеді.

деби тілді халыты оамды рухани байлыы, сз мдениеті ндірісіні ралы болуы оны жйелік сипатымен, срыпталан, сымбатталан траты нормаларымен, сол халыа рі орта, рі тсінікті асиеттерімен аныталады. йткені тілді дебилігі сол тілді иесі боып табылатын халы кілдеріні баршасына тсінікті жне ортатыы, яни оларды арасындаы бір-бірімен тікелей де, жанама да арым-атынас ралыны е жоары сатысы болуы сол тілді орныан жйелі нормалары яни тілдік элементтерді жйелігі мен алыптыы негізінде ана жзеге аспа. Ол нормалар — бір кнні, тіпті бір жылды жемісі емес, тілді даму барысындаы кптеген асырды жемісі. Жне олар тілдік дегейлерде (фонетика, лексика, сзжасам, грамматика, морфология жне синтаксис) жеке-жеке тілдік блшектерді ішкі мні, мазмны (семантикасы) мен сырты дыбысты, тлалы жаыны сйкестіктері жне оларды олданысты-ызметтік сипатыны диалектик. бірлікте болуы арылы ынылып, рі айындалып отырады. Сондытан да морфол. нормалар, синтаксистік нормалар, тілдік элементтерді (сздерді) комбинаторлы, конструктивтік нормаларымен райсысыны мазмны (мні), тр-тлалы жиынтыы мен олданысты алыптасу жйелері болады. Сз жо, ол нормалар да згеріп, дамып отырады.

деби тілді оамдаы басты ызметі — адамдар арасындаы атынас ралы болу. Сондытан жалпы тіл атаулыа тн асиет-коммуникативтік ызмет . т-ге де тн. деби тіл арылы айтушыны, жазып алдыран адамны ойын, пікірін амыз, сраына жауап береміз. . т. арылы зіміз кзбен крмеген оиа туралы малмат аламыз. Яни пікір алысу, ой жеткізу, адамдарды бір-бірімен ысуы, білмегенді білу, білім, тлім-трбие, талым алу . т-ді осы коммуникативтік ызметі арылы жзеге асады. Біра деби тілді коммуникативтік ызметі адамдар арасындаы арым-атынас ралдарыны баса трлерінен алыптасан белгілі тіл задылытары, тілдік элементтер жйесіні ралды, рылымды, олданысты жаынан траты нормаларыны болуы арылы ажырытылады. Мыс., ойды білдіруді е кіші тілдік блшегі сйлем болса, ол белгілі тртіппен орналасан, белгілі тлалар арылы грамматик. байланыса тскен, маыналары сйкес сздерден, ал сздер дл сол сияты морфемалар мен дыбыстардан трады, сйтіп сйлем жйелі рылым райды да, ерекше коммуникативтік ызмет атарады. Сол арылы ате рылан сйлемді, орынсыз олданылан жеке сзді, сйкессіз тіркестерді, кейбір дыбысты ауытуларды тауып, анытай аламыз. Сонымен бірге . тіл арылы белгілі бір оианы оушыа жеткізіп ана оймай, сезіміне сер етуге де болады, яни оушысын бірде клдіріп, рахаттандырып, кіліне нр сеуіп, сіреді, бірде жылатып, кілін кйдіріп, айыртады. Бл — деби тілді экспрессивтік-эстетик. ызметі болып табылады.^[1] . т-ді алыптасу жолын наты крсете алатын ерекшеліктерге назар аударса, р трлі деби тілдер арасындаы састытар мен орта сипаттарды байауа болады. Соларды негізінде . т-ді алыптасуыны негізгі ш жолын крсетуге болады:

1. деби тіл белгілі халыты бір ана тобы сйлейтін бір диалектісіні негізінде алыптасады. Ондайа бл диалектіні не геогр., не экон., не лингвистика, не тектік-этник., не мдени дрежесі т.б. жаынан артышылыы болады. Орыс деби тіл Мскеу диалектісіні, татар . т. азан (орта) диалектісіні негізінде алыптасты деген орытынды осындай ерекшеліктерге сйенеді.

2. деби тіл кейде сол халыты з ана тілі емес, бтен халыты тілі болуы да ммкін. Бтен тілді деби тіл болуы сол халыты туелсіздігіні жотыымен, баса бір елге баынышты болуымен, мдениетіні мешеу алуымен байланысты. Кейде ондай деби тіл ол халы шін белгілі бір мерзім ішінде мір сріп, кейін ол асиетінен айрылып алуы ммкін, немесе жергілікті халы тілімен атар мір сріп, кбіне тек ресми деби тіл шеберінде алып та ояды, немесе жергілікті халы тілімен арым-атынаса тсуді нтижесінде р трлі згерістерге шырауы да ытимал.

3. Кп жадайда деби тіл сол халыты бар болса барлы, я бірнеше диалектісіні негізінде немесе жалпы халыты тіліні негізінде, сол сияты сйлеу тілі мен бай ауыз дебиетіні дстрінде алыптасады. аза деби тіл, соы кезде тіл мамандарыны крсетуінше, жалпы халыты тілді негізінде алыптасты деп саналады . аза деби тілі.

ріп—дыбысты графикалы табасы. ріп дыбысты белгілегенімен, ріп пен дыбысты арасында табии байланыс жо. ріп — шартты таба. ліпбиде анша ріп болуы тілдегі дыбысты санына байланысты. Біра дыбыс пен ріп саны бірдей бола бермейді. Е, ю, я ріптері екі дыбысты, ал ъ — атадыты, ь — жіішкелікті белгілейді. азіргіаза тілінде 37 дыбыс, 42 ріп бар. Бл 1940 жылы кирилл графикасына кшуге орай аза ліпбиіні негізінде бекітілді. ріпті баспахана ісіне бейімделген баспа трі жне олмен жазуа бейімделген жазба трі болады. ріп ааз не жазуа келетін зата жазу ралымен тсірілетін таба боландытан, оны кзбен круге болады. ріпте былмалы асиет жо, ол траты, біра алымдарды зара келісімімен оны згертуге болады. аза жазуыны тарихында мндай згертулер болан. ^[1]

Жай сйлем рамы мен рылысына арай бірнеше трге блінеді. Сйлемде трлаусыз мшелерді болу, болмауына арай жала сйлем жне жайылма сйлем болып блінеді.
Жала сйлем - трлаусыз мшелер болмай, тек бастауыш пен баяндауыштан ралан сйлем.

Жайылма сйлем - трлаулы мшелермен атар трлаусыз мшелер де бар сйлем.

Сйлемде бастауышты болу, болмауына арай жаты сйлем, жасыз сйлем болып блінеді.
Жасыз сйлем - бастауышы бар кейде айтылмай трса да, бастауышын баяндауышы арылы табуа болмайтын, баяндауышты зі ана сол сйлемге йыты болатын жай сйлем трі.
Жасыз сйлемні баяндауыштары мынадай тлада келеді:
1. –ы, -кі, -ы, -гі жрнаты алау рай етістікке бол кмекші етістігі тіркесіп келеді: айтысы келді.
2. Тйы етістікке керек, жн, ммкін, тиіс сияты сздер тіркесіп келеді: баруы керек, айтуы тиіс т.б.
3. –ып, -іп, -п жрнаты ксемшеге бол (кбіне болма трізді болымсыз трінде) кмекші етістігі тіркесіп келеді: айтып болмайды, ып болмайды.
4. Баяндауыш рамында бастауыш тлалы сзі бар, біра сйлем мшелеріне жіктеуге келмейтін траты тіркестерден болады: шек сілесі атты, шарасы алмады.

Толымды сйлем - сйлемде ойа атысты айтысуа мшелері тгел жай сйлемні трі.
Толымсыз сйлем - айтылуа тиісті трлаулы я трлаусыз мшені бірі тсіп алан жай сйлемні трі.
Мысалы: Клен бір ытып сырта шыты. Кпі сыртынан айыс белбеуін буып алды. Кзінен жасы ыршып кетті. Осы ш сйлемні алдыысы – толымды cйлем, йткені оны сйлем етіп тран баяндауышы (не істеді? - шыты) да, бастауышы (кім шыты? – Клен) да бар жне сйлем білдіретін ойа атысты пысытауыш (айда шыты? – сырта жне алай шыты – бір ытып ) та жмсалан. Сондытан бл - толымды сйлем. Екінші сйлемде баяндауышты (не істеді? – буып алды) иесі бастауыш жо, сйлемде тсіп алан, біра оны табуа болады: кім буып алды? – ол (Клен). шінші сйлемде кзінен сзіні анытауышы (кімні кзінен?) тсіп алан. Сондытан екінші, шінші сйлемдер толымсыз сйлемдер деп танылады.
Атаулы сйлем - ойды білдірмей, тек соан байланысты затты былысты, мезгілді, мекенні аты аталып крсетілетін жай сйлемні ерекше трі.
Атаулы сйлем жеке дара олданылатындытан, шартты трде сйлем деп танылады. Біра оны мні тек зінен кейін олданылан сйлемдер арылы тсініледі. Атаулы сйлем з ішінде сйлем мшелеріне жіктелмейді.
Мысалы: Кеш. Ымырт жабылан кезі. Ккшетау маы. Айнадай тны сулы Клшмекті асы. Клшмекті жаасындаы кк ала амыс, судыр ратар айнаны жиегіне салынан салынан демі рнек сияты. Мнда алашы 4 сйлем мезгілді (1-2 сйлемдері кеш жне ымырт жабылан кез) жне мекенді (3-4 сйлемдер: Ккшетау маы жне айнадай Клшмекті асы) атап ана тр.
Мысалдан кргеніміз атаулы сйлем бір сзден де, бірнеше сзден де рала береді.

 

Сйлем мшелеріні атысуына арай жай сйлем бірнеше трге блінеді: 1) жаты жнежасыз сйлем; 2) жала жне жайылмасйлем; 3) толымды жне толымсыз сйлем; 4)атаулы сйлем.

Бастауышты атысу-атыспауына арай жай сйлем жаты жне жасыз болып блінеді.

Бастауышы атысан немесе жасырын транда баяндауышы арылы иыстыра байланыстырып табуа болатын сйлем жаты сйлем депаталады.

Жаты сйлемні негізгі белгілері:1)баяндауыштары бастауышпен

жа жаынан иыса байланысады. Мысалы, Бл кезде тоай да кемеліне келіп толысып трады. айсарды шешесі Бден апай – шалып сйлейтін адам.

2) жаты сйлемдерді бастауыштары сйлем ішінде ерекше айтылмаса да, оны ай сз екені айын болып тра береді. Мысалы, Бір кезде аса атты алт тотатып, артына брылды. Былтыр жазда демалыс алып, ауыла бардым. Біріншісйлемде бастауыш ашы айтылмаанмен, баяндуышына арап ол, ал екінші сйлемде мендеген жіктеу есімдігі екенін тауып алуа болады. Сонымен, жаты сйлемні рамында бастауышболады.

Бастауыш атыспайтын, сйлемгебаяндауыш негіз болатын сйлем