Зат есімдерді жасалу тсілдері

Зат есімдер лексикалы, морфологиялы, синтаксистік тсілдер арылы жасалады.

1. Лексикалы тсіл арылы жасалан зат есімдерге байыры зат есімдер, сондай-а, баса тілдерден енген зат есімдер, бастапы семантикалы маынасы не кеею, не тартылу, не ауысу арылы туан жаа зат есімдер мен зге сз таптарынан субстантивтену арылы пайда болан зат есімдер жатады.

2. Синтаксистік тсіл арылы жасалан зат есімдерге кемі екі я онан астам тбірлерді бірігуі, осарлануы, тіркесіп ралуы, ысарып ралуы арылы жне лексикалану негізінде пайда болан крделі зат есімдер жатады.

3. Морфологиялы тсіл арылы жасалан зат есімдерге зат есімні зінен, зге сз таптарынан тиісті жрнатар арылы туан туынды зат есімдер жатады.

Мысалы: атшы, басшы деген туынды зат есімдер ат, бас деген зат есім тбірлерінен жасалса, атшылы, басшылы деген туынды зат есімдер атшы, басшыдеген зат есім негіздерінен (туынды зат есімдерден) жасалан. Ал, жасылы, лкендік деген зат есімдер -лы (-дік) жрнаы арылы жасы, лкен деген сын есімдерден туан.

Сондай-а, егін, сауын туынды зат есімдері ек, сау деген етістік тбірлерінен жасалса, олардан -шы (-ші) жрнаы арылы егінші, сауыншы деген туынды жаа зат есімдер жасауа болады т. б.^[2]

 

Интонация(лат. іntono)^[1] – сйлемдерді, оларды блшектерін сазына келтіріп сйлеуді ыраты уені. Интонация — сзді, сз тіркесін, сйлемді айтудаы дауыс мнері, дауыс ыраы, сйлеуді ритм-мелодикалык бейнесі. Интонация — тмендегідей компоненттерді бірлігінен тратын крделі былыс:

1. Мелодия

2. Ритм

3. Темп

4. арындылы

5. Тембр

6. Фразадаы сздер мен сз тіркестерін бліп айтуа ызмет ететін логикалы жне тіркес екпіні.

Интонация — ауызша сйлеуді маызды элементі, ол жазуда тыныс белгілерімен жне арнайы графикалыкамалдармен (мтінді абзацтара блу т. б.) беріледі.

Трлері[деу]

· йел интонациясы - тілдік бірлікті дыбыстау кезінде жоары уенді дауыс сипаттамаларыны едуір контраст тербелісі.

· аратпа (ШАЫРУ) интонация - зат есімні атау септігімен немесе соан сйкес сез формасымен тіркесе байланысатын ерекше интонациямен, дауысты «0» одаайымен, айтылуы.

Интонация слбасы[деу]

Интонация слбасы (фр. contour кескін, слба)— интонациянын дегейі, калпы. Сйлеу интонациясынын рамы крделі, оан уен, ыра, арын, логикалык екпін т.б. кіреді.^[2]

 

Кнерген сздер – кнделікті арым-атынаста жиі олданылмайтын, біра тілді сздік орында саталан, кпшілікке тсінікті сздер. Кнерген сздер кнелену дрежесі мен себебі жне олданылу сипатына арай зіндік лексика жйесін райды. Кнеру дрежесі бойынша:
а) маынасы тсініксіз сздер (байыз – байыз табу, кежеге– кежегесін кейін тарту);
) маынасы тсінікті, біра сирек олданылатын сздер (бйбіше, атын, мыстан, алдаспан) болып блінеді.
Кнерген сздер кнеру сипаты мен тілдегі олданылу ерекшеліктеріне арай екіге блінеді: тарихи сздер мен архаизмдер. Тарихи сздерді кнеруі лауазымды атауларды, оамды былылыстарды жойылуымен, сондай-а, скери ару-жара, ндірістік рал-жабдытарды олданыстан шыып алуымен байланысты (болыс, слтан, барымта, а берен, айбалта). Архаизмдер халыты кн кріс тіршілігіне, салт-сана трмысына, дет-рпы, дниетанымына арай р дуірде згеріп, баса сздермен ауысып, ескіріп, пайдаланудан біржола шыып алан сздер (жаушы, даара, ергенек, саптыая, тмен, асадал, дрия, патсайы, т.б.). йтсе де, айсібір кнерген сздер жаа маына алып, сздік рамдаы белсенді сздерге осылуы ммкін. Мысалы, жаса– жасашы, тре– треші трізді сздер осымша жалану арылы айтадан кнделікті олданыса ие болды. Кнерген сздер тарихи згеріп отыратын лексика-семантикалы былыс.

Кнерген сздер (Архаизмдер)
ылымдаы жне техникадаы, нер мен мдениет, оамды-леуметтік мір мен дебиет саласындаы жаналытар лексикаа да немі ыкпалын тигізіп отырады. ткен дуірлерде болан кейбір наным-сенімдер, дет-рыптар, ескі ымдар, й млкі, шаруашылы бйымдары халы трмысыны дамуына байланысты азайып, олданудан шыып алады.

Солара атысты сздер мен атаулар да ескіреді, яни олданудан шыа бастайды. Мысалы: шопар, соа, сойыл, найза, айбалта, крзі, орамса, кіреуке, малта, ояз, зындан, к, кл, мегер, болыс, жзбасы, сарбаз, дуан, пері, періште, ысат, азан, барымта, дабыл трізді сздер бгінгі мірде кп олданыла бермейді. Блар белгілі бір дуірді, тарихи кезені тілдік крсеткіші ретінде жмсалуы ммкін. Олар кнерген сздер деп аталады. Жне оларды кейбірі жана ымдарды келуімен байланысты жаарып олданылуы да ммкін.
Тіл — тілде кнерген сздерді историзмдер жне архаизмдер деп аталатын екі трі бар. Кейбір заттар мен былыстар кнделікті мірден шыып алып, сол ымдарды білдіретін оларды атаулары — сздер де кнеріп, тілде олданбайды. Мысалы: слтан, атшабар, ояз, барымта, дуан басы, дре, малай, к, л, бай, болыс т. б. Мндай сздерді историзмдер дейді. Брыны атаулары ескіріп, кейін баса атаулармен беріліп жрген заттар мен былыстар бар. Мысалы: жасак, немесе ол — скер, ол басы — скер басы, почтабай — хат тасушы, жатак, — отырышы, серіктік — бірлесу, осын — йым, желек — орамал т. б. азірде осындай баса атаулармен беріліп жрген заттар мен былыстарды брыны атаулары архаизмдер деп аталады.

аза ліпбиі — аза тіліні ріптеріні жйелі тізбегі, аза халыны мдени мірінде баса да тркі халытарымен бірге пайдаланып келген р трлі ріп табаларынан тратын дыбысты жазу жйесі.

аза кирил ліпбиі

Аа

Бб

Вв

Гг

Д д

Ее

Ёё

Жж

Зз

Ии

Йй

Кк

Лл

Мм

Нн

Оо

Пп

Рр

Сс

Тт

Уу

Фф

Хх

Цц

Чч

Шш

Щщ

Ъ

Ыы

Іі

Ь

Ээ

Юю

Яя

азастан жерін жайлаан кне н, са тайпалары (б.з.б. 5 – 4 .) пайдаланан кне (“Есік жазуы”) жазу сол тайпалара тн мдениетті (жазуыны да) тарихи мрагері – аза халыны негізін раушы йсін, алы, ыпша, т.б. тайпаларды е кне жазуы болып саналады. Кне замандаы аза ру-тайпаларыны тркі дниесіне орта Орхон-Енисей, Талас ескерткіштеріне негіз болан “руна” жазуы (5 – 12 .), кне йыржазуы, 8 -дан бастап кні бгінге дейін олданылып келе жатан араб жазуы, ытай азатары аарту жйесінде бір кездерде (1929 – 40 жылдары; 1960–1970 жылдары) олданыста болан латын жазуы, кириллица жазуы (1940 жылдан кейін) – осыларды брі аза жазуыны негізі болып саналады. Араб графикасына негізделген аза ліпбиін кезінде А.Байтрсынов реттеп, тіл ерекшеліктеріне сай жетілдірді. Ол 30-шы жылдара дейін “тте жазу” деген атпен олданылып келді. Бл жазуды емлесі морфологиялы дстрлі шарттара негізделген. 1940 жылы орыс графикасы негізінде алыптасан аза ліпбиі мен орфографиялы емлесіне р кезде (1957 жыл, 1970 жыл), р трлі згерістер енгізілді. Кириллица негізіндегі жазуды аза тіліне тн ерекшеліктерді брін дрыс крсете алмауына байланысты кейінгі жылдары (1993 жылдан бастап) аза лтты жазуын латын графикасы негізіне кшіру мселесі ойылып отыр.^[1]

аза ліпбиіні жйелері[деу]

аза тілі шін р кезедерде жне р айматарда келесі жйелер пайдаланылан:

· азастан Республикасында — кирил жазуы негізінде, ресми трде азастан бкіл жерінде жне Моолияны Баян-лгей аймаында. Таы да кршілес ырызстан,Ресей, Трікменстан жне збекстан елдерін бірыай мекендеген аза жрты пайдаланады, сонымен бірге баса ыдыраан КСРО республикаларында да пайдаланылады.

· ытайда — араб жазуы негізінде, ресми трде Шыжа йыр аутономиялы ауданындаы Іле аза автономиялы облысында. Таы да Ауанстан, Иран жнеПкістан елдеріндегі аза диаспорасы да пайдаланады.

· Трік Республикасында — аза диаспорасы ресми емес трде латын жазуы негізіндегі трік ліпбиін пайдаланады. Сонымен бірге Тркия, Германия, АШ т.б. батыс елдерінде аза диаспорасы ртрлі алыпты емес латын жазуын пайдаланады.

Тарихы[деу]

Толы мааласы: аза графикасыны тарихы

Жазу тарихында аза тіліні ліпби жйесі бірнеше тарихи кезедерді басынан ткізіп, лтты ліпби дегейіне жеткен. Бірнеше асыр бойы аза халы араб графикасына негізделген ліпби жйесін пайдаланып келгені млім. 1929-40 жылдар аралыында латын графикасына негізделген ліпбиді жазу жйесіне енгізіп, 1940 жылдан бері арай кирил графикасы ліпбиін олданып келеді.

Ресми ліпбилер[деу]

Кирил жазуы негізінде[деу]

аза кирил ліпбиі — кбінесе азастан мен Моолияда пайданаланылатын ліпби. Бл Срсен Аманжолов сынан ліпби 1940 жылы абылданан, 42 ріп енген: 33 орыс ліпбиіні рпі жне 9 зіндік азаша ріп , , , , , (1947 жылына дейін брын осы ріп орнына пайдаланылан), , , І. Ертеде аза ріптері орыс ліпбиі ріптеріні сонында ойылан, сосын дыбысы жаын орыс ріптеріні артына жылжытылан.

Келесі ріптер: В, Ё (1957 жыл), Ф, Х, , Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, азаты тл сздерінде пайдаланылмайды. Бл ріптер: Ё, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, тек кеестік дуірінде орыс тілінен, немесе орыс тілі арылы енген сздерде орыс емле нсауларымен пайдаланылан (1990 жылы бері ресми жне жеке жария апараттарда, деби шыармаларда пайдалануы азая тсуде, сиректеніп кетті). Х рпі аза фонетикасында трінде айтылады. рпі тек сиреген араб-парсы кіріс сздерінде кездеседі, жне де Х немесе сияты айтылады. Е сзді наыз басында [e] дифтонгоиды боп сйленеді. Э рпі рдайым Е боп айтылады. О сзді наыз басында [o] дифтонгоиды болып айтыла алады. У рпі буын жасамайтын дыбысты белгілейді, жне де У, У, ЫУ, ІУ псевдодифтонгтерді алмастыру шін пайдаланылады.

Келесі ріптер алдыы жне арты ретті дыбысты жпты белгілейді (детте жіішке мен жуан деп аталады):

· Е — А

· — О

· —

· І — Ы

Араб-парсы кірме сздерінде — А арама-арсы оюы крінеді.

аза екпіні рдайым тек соы буына тсетіндіктен жазуда белгіленбейді.

аза тілі дыбысты жйесіні А.Байтрсынова дейінгі зерттелуі

Алашы зерттелулерде аза тілі дыбыс жйесі туралы, аза тіліндегі дыбыстарды саны мен сапасы туралы бірізді пікір де, азаша терминдер де жасалан жо. аза тілі дыбыс жйесінін белгілі бір мселесі бойынша арнайы зерттеу жргізілгендіктен орыс тркологтары ебектерінде фонетика таза практикалы масатта болды. Сондытан оларды зерттеулері аза тілі дыбыс жйесі жніндегі алашы млімет дегейінде ана еді. оны тмендегі шолуымыздан байауа толы болады. Демек, наыз ылыми зерттеу А. Байтрсынов пен . Жбанов ебектерінен басталады деп білеміз.
аза тіліні дыбыс жйесі жнінде алашы мліметті Н.И. Ильминскийді 1860 жылы азан аласында шыан «Материалы к изучению киргизского наречия» («Ученые записки Казанского университета») деген ебегінен кездестіре аламыз. Ильминский аза тіліндегі дыбыстарды екі топа жіктеп, дауыстыларды сегіз трін (а-ä, е, ы, і, о-ö, у-ÿ), дауыссыздарды он тоыз трін (п, м, w; т, д, н; ж, з, ш, с; р, л, j; k¨, ѓ, к, г, ) атап теді (дыбыстарды зара артикуляциялы жуытыына арай жіктеп крсеткен). Н.И. Ильминский тіл алды ашы ä () дауыстысын дербес фонема трінде арамай, а дауыстысыны варианты ретінде тсініп, оны негізгі дауыстыларды тобынан шыарып тастайды.
Дауыссыз дыбыстарды рамында дж, ч аффрикаттары мен спиранты кездеспейді. Шамасы, Н.И. Ильминскийді ебегі батыс азатарыны тіл материалдары негізінде жазылса керек. Ебекте кейбір дыбыстарды артикуляциясы, комбинаторлы жаынан алмасуы (б-м, н-д-т, н-, к-г, т.б.), олдану ерекшелігі жне екпін жайынан ысаша млімет берілген. Одан со М.Терентьев жазан «Гармматикада» [1] аза фонетикасы жнінен айтарлытай жаалы байалмайды. Онда кейбір дыбыстарды айтылуы мен комбинаторлы трде алмасуы (ч-ш, ш-с, м-б, л-д, к-г) жайында, сзді екінші буынында келетін ы ыса дауыстысыны редукциясы жайында азын-аула млімет береді.
Тркі тілдеріні фонетика мселесін зерттеу жайында В.В. Радловты сіірген ебегі аса зор. В. Радлов тыш рет тркі тілдеріні салыстырмалы фонетикасын [2]жасап, онда аза фонетикасыны едуір мселесін сз етті. Тркі тілдері фонетикасыны сан алуан мселелері, лингвистиканы сол кездегі компаративистика баыты бойынша тсіндіреді.
В.Радловты «Солтстік тркі тілдеріні фонетикасы» атты ебегі кні бгінге дейін зіні ылыми мнін жоалтан емес, мнда аза фонетикасыны едуір мселелері, атап айтанда: дыбыс рамы, сзде дыбыстарды олдану ерекшелігі, дыбыстарды дистрибуция кезеі, ол дыбыстарды р трлі згеру задылытары, сингармонизм былысы, екпін категориясы сияты зекті мселелер зге тркі тілдеріні материалдарымен салыстырыла отыра гіме болады. Сонымен атар аза тіліне тн кейбір фонетикалы былыстара аса назар аударан.
аза вокализмі тоыз дауыстыдан (а, ä, е, о, ö, у, і, и, ü), консонантизм саласы жиырма дауыссыздан ралатынын атап, дауыссыздарды ата (q, k, t, р, s, ), я (, g, d, b, z, ), нді (n, m, , r, l, ) жне аралы немесе жарты дауысты (w, j) деп трт трлі акустика-артикуляциялы топа жіктеген. В. Радлов сынан мына екі мселені малдай алмаймыз: оны бірі — w, j дыбыстарын аралы дыбыстар деп сонор дыбыстарды тобына енгізбеуі, екіншісі -бйір (латераль) л сонорыны сзде жуанды-жіішкелі трде айтылатын вариантын дербес фонема (сз маынасын ажырата алатын асиеті бар) деп тануы. азіргі тжірибе фонетикасыны берген мліметіне араанда тркі тілдерінде оны ішінде аза тілінде w (у), j (й) дыбыстары акустика-артикуляциялы табиаты бойынша сонор немесе нді дыбыстарды тобына жатады.
Тркі тілдерінде дауыссыз дыбыстар сздегі дауыстыларды ыайына арай р трлі вариантта айтыла береді. Мселен, ал, ел, ол сздерін алайы, мнда «л» соноры дауысты дыбыса байланысты бірде жуан (ал), бірде жіішке (ел), бірде ерінмен (ол) айтылып тр, олар атаратын ызметіне арай бір ана фонеманы рай алады. Фонема сзде лденеше фонетикалы-комбинаторлы вариантта кездесе береді. Демек, В. Радлов л сонорыны фонематикалы асиетін теріс тсінген.
В. Радлов «Фонетикасын» сз еткенімізде мына ш мселе есте болуы ажет: оны бірі — екпін мселесі, екінші мселе — дыбыстарды дистрибуциясы, шіншісі — тркі тілдеріні ндестік заы. В. Радлов кп буынды сздерде сз аяына тсетін негізгі екпінн баса кмекші екпіндерді болатынын, кмекші екпінні фонетикалы табиаты нді (музыкалы) екпін екенін айтады. Сонымен атар дыбыстарды, сіресе, дауыссыз дыбыстарды, дистрибуциялы ережелеріне едуір кіл аударып, дыбыс тіркесімдері жайында біраз млімет берген.
В. Радлов тркі тілдерінде сингармонизмні екі трі бар екенін атап (палаталды — езу, лабиалды — ерін), ерін ндестігі лсізденіп бара жатыр деп орытады.
П.М. Мелиоранский екі блімнен ралатын аза тіліні грамматикасын жазып, оны алашы блімін фонетика мен морфология мселесіне арнаан болатын. Фонетика тарауында дыбыстарды артикуляциясы (жасалуы), дыбыстарды комбинаторлы трде алмасуы, сз шенінде олдану жайы, ндестік заы мен екпін мселесі ысаша трде сз болады. Дауыстыларды протеза, элизия, редукция былыстары жайында да азын-аула млімет беред. [3]
П. М. Мелиоранский дыбыстарды рамына тотай келіп аза вокализмі тоыз дауыстыдан (а, ä, е, ы, і, о, ö, у, ÿ), консонантизм саласы жиырма бір дауыссыз дыбыстан (б, п, м, т, д, н, ж, з, ш, с, p, л, к, г, ч, 1, , , , й, -дж) ралатынын атап теді. Дауыстыларды жуан-жіішке, ашы-ыса деп жіктеп, графикаа атысын да анытайды. «у, ту, би» сздерінде айтылатын «у, и» дыбыстарын естілуіне арай созылыы дыбыстар деп таниды. П.М. Мелиоранский, В. Радлов айтан пікірді уаттай отырып «л» сонорыны жуанды-жіішкелі трде айтылатын вариантын дербес фонема деп тсінеді. Тіл ортасы «к, г» жне тіл арты «, » дыбыстарын кмей дыбыстары деп, оларды артикуляциялы-жасалу орнын теріс крсеткен. [4, 28-32]
Октябрь революциясына дейін каза тілі жайында жазылан ебектерден - В. Катаринскийді. «Грамматика киргизского языка» (Фонетика, этимология и синтаксис. Оренбург, 1897), И. Лаптевты «Материалы по казах-киргизскому языку» (Москва, 1900) жне Н. Созонтовты «Записки по грамматике киргизского языка» (Ташкент, 1912) деген кітаптарын атап туге болар еді.
Аталан ебектерді фонетика тарауында айтарлытай жаалы жо, кбіне, брыны айтылан мселелерді айталап отырады. Н. Катанов «Опыт исследования урянхайского языка» (Казань, 1903) атты ебегінде аза тілі дыбыстарын зге тркі тілдерді материалдарымен салыстыра, аза тіліне тн кейбір задылытарды крсетеді. Октябрь революциясына дейін аза тілі жайында жазылан шаы ебектерде фонетика мселелері грамматиканы рамына еніп, соан байланысты гіме болып келді. аза тіліні дыбыс рылысы белгілі жйеге салынып ржаты талданан емес. Фонетика былыстары жай ана артикуляциялы фонетика трысынан аралды да, зерттеу дістері аныталмай алды.
аза тілі дыбыс рылысыны арнаулы жйемен жан-жаты зерттелуі — совет дуірі тсынан басталды. Совет дуірі кезінде жаа ылым — аза лингвистикасы туды, оны фонетика, грамматика, лексикология, диалектология, стилистика сияты бірнеше салалары пайда болды. аза тілін зерттейтін дербес Институт йымдасты жне кптеген маман-кадрлар шыты. аза тіл біліміні арнаулы бір тармаы болан — фонетика саласында едуір жмыс істелді. фонетика мен фонологияны зерттеу дістері, тсілдері анытала тсті.
Фонетика саласы фонология, эксперименттік (тжірибе) фонетика, салыстырмалы фонетика, тарихи фонетика трізді тарматара жіктеле бастады. Республикамыз зіні даты елу жылды тойын тойлаалы отыр. Осы даты елу жыл ішінде аза фонетикасы жайында нелер істелді, андай табыстара жеттік, алдаы кезде андай шыл міндеттер тр — осылар жнінде з пікірлерімізді ортаа салмапыз.
Мектептерде аза тілін оыту жне жазу ережелерін (алфавит, графика, орфография) жетілдіру ісімен байланысты уелгі кезде аза фонетикасы жнінде біраз шаын е-бектер— маалалар жары крді. [5-6]
Г. В. Архангельский жазан «Грамматикада» аза тілі дыбыстарыны жіктелуі, дыбыстарды з ара алмасуы, кейде дыбыстарды сзде айтылмай тсіп алуы (редукциясы), ндестік за мен екпін мселесі ысаша трде сз болады. Бл алым аза тілі дыбыстарын дауысты, шала дауысты жне дауыссыз деп ш топа жіктеп крсетеді. Ауызды ашылу тріне арап дауыссыздарды ашы (а, ), жарты ашы (е, о, ), ыса (ы, і) жне жарты ыса (, ) деп трт топа жіктеп теді.
аза фонетика мселелерін арнаулы жйеге салып зерттеу кезеі проф. дайберген Жбановтан басталады. Проф. . Жбанов аза лингвистикасыны ірге тасын алаушыларды бірі болды. Ол аза фонетикасыны бір топ мселелері (атап айтанда — тіл дыбыстарыны фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстарды згеру былысы, ндестік за, сзді буын рылысы жне акцентуация саласы) жнінде зерттеу жргізіп, олар туралы белгілі шешімге келеді. [7, 169 б.]
з зерттеулерінде ол А, Байтрсыновты тжырымды талдауларын дамыта тсті.
А. Байтрсынова дейінгі ебектерде аза тілі жйесі трде зерттеледі, жоарыда аталан орыс алымдарыны ебектеріндегі зерттеулерді ылыми дрежесі тмен болды, аза тіліні зіндік табии асиеті кп жадайда ескерілмеді, бір жаты байымдаулар мен стірт пікірлерге рылды, кбіне фиктивті рылымды тілдердегі ережелерге сйкестендірілді. Мысалы, Санкт-Питербургте 1875 жылы жары крген М.А. Теретьевті «Грамматика турецкая, персидская, киргизская» деп аталатын кітабында аза тілі, оны дыбыс жйесімен грамматикалы рылысы жайында азды- кпті ана, аза тіліні асиетін, мнін т.б. ерекшеліктерін аша алиайтын малмат берілген.
Ы. Алтынсаринні 1871 жылы Оринборда жары крген «Начальное руководство к обучению киргиз-русскому языку» атты ебегі азатара орыс тілі грамматикасын тсіндіретін е бірінші оу ралы ретінде зор змет атарды. аза тіл біліміні іргетасын алаушы алым А. Байтрсыновты аартушылы жола лшына кірісіп, сауаттылыты жою жолында аза тілін жан-жаты талдауына Ы. Алтынсаринні осы ебегі де лгі болан сияты. Ташкентте, Орынборда, Алматыда жоары орындарында профессор ызметін атару. аза тілі мен дебиетін тере зерттеуге алыма ммкіндік жасады, стазды пен оамды жмыстарда жріп, ол зерттеу жмыстарын тотатпаан.