Лексикология жне оны салалары. 1 страница
Лексикология тіліміздегі сздерді арастыранда, оны маыналы жатарын да, рамын да, оларды шыу тркінін, тарихын да, болмаса сздерді есепке алып, трлі сздіктер жасауды да, тілдегі траты сз тіркестерін де, говорлар мен жергілікті диалектілерді де, зат немесе былыс ымыны наты бір сзбен аталу себептерін де, жер, cy, елді мекен жне py, ел, халы аттарын да, жануарлар мен зоологиялы атаулара байланысты сздерді де арастырады. Соан орай лексикология з ішінен семасиология, этимология, лексикография, фразеология, диалектология т.б. кптеген тараулара блінеді.
Лексикологияны е басты зерттеу объектісі — сз. Сзді грамматиканы негізгі салалары — морфология мен синтаксис те арастырып зерттейді. Біра, лексиклогия мен грамматиканы райсысы сзді р баса трыдан кдрастырады.
Лексикологияны е басты зерттеу обьектісі - сз. Толы маыналы сз. Ол лексема деп аталады. Лексикологияны е басты салалары:
1. Этимология – сзді шыу тегін, алай пайда боланын, уждемесін зерттейді;
2. Семантика – сздерді маынасын жне маыналы категорияларын зерттейді;
3. Лексикография – тілдегі сздерді жинатап, ртрлі сздіктер растырады.
4. Ономасиологияда сздік ор мен сздік рам жне оны элементтері тексеріледі.
5. Фразеологияда – траты сз тіркестері зерттеледі.
6. Терминогия – р трлі ылым, нер салаларындаы арнаулы сздерді зерттейді.
Лексикология ылымы – сзжасаммен, морфологиямен жне синтаксиспен байланысады, сонымен атар ол диалектология, стилистика, когнитивтік лингвистикамен де тыыз байланысады.
орыта айтанда, тіл біліміні лексикология саласы сзді біріншіден маынасы жаынан, екіншіден шыу тегі жаынан, шіншіден арым-атынас жасауда олданылу аясы мен шебері жаынан, тртіншіден экспрессивті-стильдік сипатымен ызметі жаынан, бесіншіден, сзді сздік рам мен сздік ордан алатын орны жаынан - жан-жаты арастырып зерттейді. Демек, лексикология сзді тілді лексикалы единицасы ретінде арастыра отырып, оны жан-жаты амтиды. Сонымен, лексикология тілдегі сздер жне барлы сздерді жиынтыы-сздік рам туралы оны жасалып алыптасуы жне дамуы туралы ылым болып табылады.
Морфология (гр. morf — тр, тла, logos — сз, ілім) — дербес сздерді грамматикалы маыналарын тексеретін, грамматикалы сз тлаларды ызметі мен алыптасу, даму задылытарын зерттейтін тіл ылымыны бір саласы.
Морфологияны негізгі материалы — морфема. Морфология сзді грамматикалы тлаларын жеке бір тілдегі сздердідиахронды (тарихи даму), синхронды (азіргі кездегі) крінісімен де зерттейді. Морфология сз тлаларыны трленуін, блшектенуін, р трлі згеріске тсуін анытау масатында салыстыра зерттеу жйесімен де айналысады. Сзді тласы, маынасы жне атаратын ызметі сйлем рамында ана аныталатын боландытан, сзді синтаксиспен байланысты арастырады. Демек сзді лексика-грамматикалы сипаты трысынан айындайды.
Жала жне крделі сздер[деу]
аза тіліндегі сздер морфологиялы трыдан жала жне крделі болып екіге блінеді. Жаладар сзді тпкі маынасын білдіретін тбір сздер де, крделілер кем дегенде екі сзден ралатын біріккен, осарланан, крделенген (а ба, а сары) сздер. Жала сздер рамы жаынан тбір тлалар мен осымшалардан ралады. Тбірлер сзді негізгі лексикалы маынасын білдіреді де, осымшалар тбірге неше трлі грамматикалы маыналар стейді. Мысалы, йымдастырушыларды бірі деген сз тіркескендегі алашы сз йым+дас+тыр+у+шы+лар+ды болып 7 блшектен трады. Мндаы йым — негізгі тбір, -дас — сзжасам осымша, -тыр - згелік етіс жрнаы, -у — имыл есім жрнаы, -шы — сзжасам жрна, - лар — кптік жалауы, -ды — ілік септігі жалауы. Бларды райсысыны зіндік лексикалы жне грамматикалы маыналары бар.
Морфологияны дамуына лес осан алымдар[деу]
Морфологияны негізгі міндеттеріні бірі — сздерді белгілі бір сз таптарына тндеп блу. Сз таптарыны айындалуына 30-жылдары ерекше лес осан алымдар: Ахмет Байтрсынлы, . Жбанов, Н. Сауранбаев, А. Ысаов. 40-50- жылдары морфологияны рбір жеке мселелері арнайы жргізілетін крделі монографиялы ылыми - зерттеуді объектісіне айналады да, осы зерттеулерді негізінде кптеген клемді ебектер жарыа шыады. I. Кеесбаев, А. Ысаов, К. Ахановтарды жыл сайын шыып отыран орта, орталау мектептерге арналан "аза тілі грамматикасы" мен Н. Сауранбаевты педучилищеге арнаан "аза тілі" (1948) жне жоары оу орындарына арналан "азіргі аза тілі" (1954) атты клемді ебектерімен атар, морфологияны жеке сз таптарын р жаты баяндауа арналан морфология Балааевты "аза тілі грамматикасыны кейбір мселелері", А. Ысаовты "аза тіліндегі стеулер", . Мсабаевты "Сын есімні шырайлары", . Хасеновты "азіргі аза тіліндегі сан есімдер", Р. міровты "аза тіліндегі шылаулар", Ш. Сарыбаевты "аза тіліндегі одаайлар" т. б. зерттеулерін айтуа болады. 60-жылдары мндай ебектер саны жаынан да, таырып жаынан да молая тсіп, жеке сз таптарына байланысты таы да кптеген жеке зерттеулер: Ш. Сарыбаевты "аза тіліндегі еліктеуіш сздер" (1960); Ж. Шакеновты "аза тіліндегі сын есім категориясы" (1961); . Ибатовты "аза тіліндегі есімдіктер" (1961); . Тлеуовты "аза тіліндегі есім категориясы" (1963) атты ебектері жары крді. Бларды брінде де р трлі сз таптары зіндік лексико-грамматикалы ерекшеліктері трысынан р жаты талдауа тседі. Морфология мселелеріндегі брын-соды жетістіктерді брін жинап, оны жйелі тртіпке келтіріп, теориялы трыдан ылыми бір ізге тсіріп баяндаан крделі ебек 1967 ж. аза КСР А "ылым" баспасынан шыан "аза тіліні грамматикасы" болды. Морфологияны негізгі міндеттеріні бірі — сз формаларын зерттеу. Сол себептен сз формалары жайындаы зерттеу сздерді трлері жайындаы андай да болса ережелерді брін тгел амтып, сздерді морфологиялы категорияларды андай тріне жатызу жне олара тн формаларды анытау сияты задылытарды да амтиды.
Сз формаларыны жасалу тсілдері[деу]
аза тілінде сз формалары, детте, лексика-грамматикалы, не лексикалы-семантикалы маыналарды тудыруды натылы тілдік жамылышы болып келеді. Сздерді формалары негізінен екі трлі тсіл арылы жасалады: синтетикалы (морфологиялы) жне аналитикалы (синтаксистік) тсіл. Сз формаларын жасауды бл амалдарын зерттеп анытау, рине, аза тіл білімінде бірден алыптасып кете ойан жо. Кеес дуіріні алашы кезінде блар тек сз жасауды морфологиялы трысынан ана аралып келсе, бертін келе, атап айтылмаанмен, синтаксистік тсілді де ескеріле бастааны байалады. аза тіліндегі сез жасауды синтетикалы(морфологиялы) жне аналитикалы (синтаксистік) тсілдері 50-жылдары практикалы та, теориялы та трыдан бден алыптасып орныты. Сйтіп кейбір крделі ебектерде ол сз жасауды тиянаталан негізгі амалдары ретінде сыныла бастайды да, жеке ылыми маалалы зерттеулер объектісіне кшеді.
Сздерді тр-трпатына, тлаларына арай айыру[деу]
Сз формаларына атысты негізгі мселерді бірі — сздерді тр-трпатына, тлаларына арай айыру. Сздерді блайша айындау кеестік дуірдегі аза тіл білімінде алашы кндерден бастап-а оыту ісіне арналан грамматикалар мен оулытар жйесінде дараланып крсетіле бастаан. Ал оны ылыми талдау жасалып, тілдік зерттеу негізінде теориялы анытамаа ие болуы 30- жылдардан бастап айындалан деп айтуа болады. Сз тласы (немесе сзді трлері) жайында ебектер сан жаынан кп емес. Бул мселе жніндегі арнайы пікірлерді біз . Жба-нов, А. Ысаов, . айдаровты ебектерінен кездестіреміз. Аталан алымдарды сз тлалары (трлері) жайындаы пікір жйелері негізінде бірдей, біра сз тлаларын іштей жіктеу жне оларды атау жатарына келгенде, аздап айырмашылы барлыы аарылады. Сздерді жеке-жеке тлалары (тбір сздер мен крделі сздер) жайында мынаны айтуа болады.
· 1. Сздерді негізгі тласыны бірі — тбір сздер туралы ойлар кеестік дуірдегі барлы оулытар мен грамматикаларда кездеседі. Тбір сз туралы пікір алшатыы немесе згеше сипаттау деті кездеспейді. Оны анытамасы . Жбановты "Сзді тбірі осымшасыз зі ана трса, тбір сздер дейміз" деген ережесіні негізіне рылан. Бан осылан ым — туынды тбір, яни р трлі жрнатар арылы негізгі тбірден рбіп табылан сздер жайындаы тсінік.
· 2. Сз тлаларыны е бір крделі жне соншалы иын трі — крделі сздер мселесі. Крделі сздерді жеке тараулары (біріккен сздер, ос сздер, ысаран сздер) жайы Кеес дуіріні алашы кездерінен бастап-а тек оулытар емес, сонымен атар жеке ылымы маалалы зерттеулер объектісіне айналды да, 40-50-жылдардан бастап ішінара диссертациялы зерттеу таырыбына кшті. Бл зерттеулерді брінде де зерттеулер жйесіні клемі жне масатына байланысты кездесетін ерекшеліктер болмаса, жалпы принципті мселелер туралы пікір алшатыы байалмады. Біра жалпы аланда, аза тілі біліміні крделі сз мселесі толы шешіліп болан жо. Мысалы, осы уаыта дейін крделі сздерді іштей грамматикалы маынаны тудыратын трлеріні зара жігі айындалып, траты бір межеге тіркелмей келеді. Крделі сздерді ішінде біріккен сздер немі лексикалы жаа маына тудырып отыратынына дауа жо. Біра кез келген осарланан сз тіркестері немі лексикалы жаа маына тудыра бермейді.
Мысалы, ора-ора (ой), тау-тау (шп) дегеннен біз тек грамматикалы кптік маынаны ана ынамыз. Ал ора-опсы, тау-тас десек, лексикалы маына. Осы сияты азіргі аза тілінде ащы ішек, соыр ішек, жер май, асыжілік, боз торай, ос ая, а ктан т.б. сияты крделі формаларда олданылатын сздер мол-а. Мндай сздер кпке тарап кеткен (біра теріс) тсінік бойынша, егер бірігіп жазылса, з алды бір лексикалы бірлік (единица), демек, жеке сз (біріккен сез) болып танылады да, егер блек жазылатын болса, бір бтін лексикалы бірлік (единица) емес, демек, бір сз емес, з алдына блек-блек сздер болып шыады. Оны фразалы тіркестер атарына, сз тіркесіне ыыстыра салады. Сздерді анытауда негізгі критерий оларды бірігіп немесе блек жазылуында болмаса керек. Ол — таза орфографиялымселе. айта ондай тіркестерді лексика-грамматикалы, лексика-семантикапы жатарына баса кіл бліп, ажеттілігіне арай оларды крделі сздер ретінде таныан жн. детте мндай сздер екі трлі (кбіне атау) сздерді тіркесіп айтылу негізінде компоненттерді уелгі маынасын осалдата барып, жаа бір конкретті маынаа ие болу трінде айтылады. Мысалы, соырішек, ащыішек, жер май, боз торай, шуда жіп т. б. деген крделі сздердегі соыр, ащы, жер, боз, шуда сияты сздер уелгі дербес маынасында жмсалып тран жо. Сол сияты, ондай тіркестегі сздер уелде жеке-жеке жалпы есімдер болса, тіркесті азіргі ымындаы трінде бір анажалы есім сапасына кшкен. Демек, уелгі жалпы есімдерден жаа бір жалы есім пайда болан. Оларды тіркескен трде бір ана сйлем мшесі болуы, тіркесін жазбай трып р трлі сз оспай жмсалуы сияты толып жатан асиеттері таы бар. Мндай асиеттер бл сияты тіркестерді алайда крделі сздер дрежесінде тануа итермелейді. Олай болса, азіргі ешбір кмнсіз мойындапып жрген крделі сздер (біріккен сздер, ос сздер, ысаран сздер) атарына крделі сздерді таы да бір жаа трін, ол рамды сздер бола ма немесе тіркестегі сздер бола ма, йтеуір крделі сзді бір трін осу керек болады. Бны біз тек лексикаланан крделі сздер жайында ана айтып отырмыз.[1]
Омонимдер(гр. homos — біркелкі, onyma — есім) — шыуы жаынан да, маына жаынан да баса-баса, айтылуы жне жазылуы бірдей сздер.
Омоним сздерді кп маыналы сздерден ажырату ажет. йткені бларды йлестігінен грі айырмашылыктары кбірек. аза тілінде ат деген трде біріне-бірі байланысы жо, екі-ш трлі сз бар.
1. Ат — жмыс клігі;
2. Ат — есім, атау;
3. Ат — етістік (бйры рай).
Блар — жеке-жеке ш сз. Бл сздерді арасында зара маыналы ешбір байланыс жо, тек айтылулары ана бірдей. Осы сздерді райсысы з алдына кп маыналы сз. Мысалы, ат: біріншіден, жалпы клік; екіншіден, жылыны йірге тспейтін еркегі; т. б. маыналары бар. Мнда тек дыбысты ндестік ана емес, маыналы байланыс бар. Ал, алашы келтірілген ат деген ш сзде дыбысты бірлестік ана бар маыналы байланыс жо.
ас деген трт сз бар:
1. ас — адамны абаындаы ас;
2. ас — дшпан, жау;
3. ас — бірдемені жаны, маы (йді асы);
4. ас — ерді асы
Блар да — бір-бірімен байланыссыз жеке-жеке cздер.
Кейде сздерді ауызша айтылуында бірнеше сздерді айтылу, естілу састыы болады. Мысалы: осы жер деген сздерді айтанымызда, ош шер болып айтылады, сол сияты, тзшы мен тщы жне асшы мен ащы сияты сздер де кездейсо деп саналады.
Омонимдерді семантикалы айырмашылытары контексттен крінеді.
Жасалу жолдары
Омонимдерді бірнеше жасалу жолы бар:[1]
· 1) кп маыналы сздерді семантикалы жатан дамуы негізінде; Мысалы, жал а) жануарларды желкесіндегі ыл; ) зыннан созылып жатан белес, ыра;
· 2) сздерді дыбысты згерістерге шырауы арылы; Мысалы, ер сзіні бастапы дыбысталуы егер болса, тілді дамуы барысында ерге айналан.
· 3) сзге омонимдес осымшалар (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе) мен -ыс, -іс, -с; -ы, -ік, -к жрнатары) жалануы арылы туынды Омоним пайда болан. Мысалы, баспа а) газет, журнал, кітап басып шыаратын мекеме; ) тама ауруы; оры а) мал жайылатын жер; ) рейлену, зресі шу;
· 4) баса тілден енген сздерді тл сздермен бірдей дыбысталуы негізінде жасалады. Мысалы, ыдыр (хызыр) – араб сзі, аза тіліндегі ел ыдыру маынасындаы етістікпен сйкес. Омонимдер маынасы мен жасалу жолдарына арай лексикалы, лексика-грамматикалы жне аралас болып шке блінеді.[2][3]
Полисемия (гр. Poly - кп + sema - таба)[1] - сзді екі немесе бірнеше маынаа ие болуы. Полисемия екі трлі: грамматикалы полисемия жне лексикалы. Полисемия сзді андай маынада айтылуы сол сзді баса р трлі сздермен тіркесіп келуі арылы, белгілі бір контексте, натылы жадайда, гімені жалпытаырыбына байланысты жзеге асады. Мысалы, орыс тілінде: поле - ржаное поле, футболисты на поле, поля шляпы. Сзді негізгі (басты, тура) маынасы мен онытуынды (осалы, ауыспалы) маыналарын зара ажырату барысында оны негізгі маынасы контекстке тікелей баынышты болмайды, йткені ол ешандай контекстке байланысты болмай-а, сол сз айтылан кезде сйлеушіні ойына бірден келетін маына болып табылады. Сз маыналарыны арасындаы семантикалы зара байланыс оларды арасында орта мн беретін элементтерді, яни семаны рлі арылы крінеді.[2] Кп маыналылы – сзді екі немесе одан да кп маынаа ие болуы. Тілді байлыы мен даму дрежесі сздік рамдаы сздерді саны кп болуымен ана лшеніп оймайды, сонымен бірге ондаы сздерді К. м. байлыымен де ерекшеленеді. Сздерді сапа жаынан дамыандыын крсететін бірден-бір белгі – К. м. Бл, негізінде, сздік ордаы сздерге тн асиет. Сздік ордаы сздер е алашы пайда болан кезде аз маыналы боландыы байалады. Кейін олар брыны маынасыны стіне жаадан таы бір немесе бірнеше осымша туынды маыналара ие болан. Мыс., “анат” алашында стар мен шыбын-шіркейлерді шып-онатын дене мшесін білдірген. Онан кейін балыты жзу мшесін, киіз йді керегелерін (алты анат а орда), арба-шананы стін кеейту шін салынан аашты (анаты жо шанаа шп аз сияды), шаты анаты жне белгілі бір нрсені орналасан шебі, екі жаы (футбол алаыны о жа, сол жа анаттары, т.б.) маыналарын білдіріп, кп маыналы сзге айналды. Адам санасындаы белгілі бір зат туралы тсінік баса бір затпен де састырылып, байланысып трады. Соны нтижесінде екі затты екі сапасында, яки атаратын ызметінде жалпы састы пайда болады. Сол састыты негізінде адамдар сас келген екі, не бірнеше затты бір атаумен айтатын болан. Мыс., “суды асты” маынасындаы “тп” сзіні азіргі аза тілінде мынадай маыналары бар: 1. Бір затты тменгі, ішкі абаты (ыдысты тбі). 2. сімдікті жер астындаы блігі (томарды тбін опарды). 3. сіп тран немесе азып алынан сімдік (бес тп отырызды). 4. Ткпірдегі, шеткі (тп блмеде отыр). 5. Адамны шыан тегі, ары заты (“Мен сол керей ішіне сіген аз атаны баласы едім, тбім ызай”. М.уезов). 6. Бір нрсені жаны, асы (Мскеу тбінде фашистер талан болды). Сздерді семантик. рылысы нерлым крделі рі бай болса, сорлым оларды тілдегі атаратын ызметі де кшейе бермек. сіресе, кп маыналы сздер сздік рамындаы синонимдерді кбеюіне лкен ыпал етеді.
Публицистикалы стиль[деу]
Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет
Публицистика (латынша: кпшілік, леумет)—оам мірі шін маызды мселелерді талылау деген ымда жмсалады.
Публицистикалы стиль оамды талапа сай жазылан шыармаларды негізінде алыптасады. Белгілі бір тілде публицистиканы з алдына блек стиль болып алыптасуы оамды сананы скенін, артанын крсетеді. Тілді баса стильдері сияты публицистикалы стиль де бірыай болып келмейді. Біратар лингвистер публицистикалы стильді жазбаша тріне саяси таырыпа жазылан газет, журналдардаы маалалар, памфлет, очерк т. б. шыармаларды, шешендік сздер публицистикалы стильді ауызша тріне жатады.
алыптасу кезеі[деу]
Публицистикалы стильді жазба тріні е алаш алыптаса бастауы халыты жалпы мдениеті мен экономикасына байланысты. Мдениеті ерте дамыан елдерде публицистикалы жанр ерте алыптасады. Оан орыс тілі мысал бола алады. Ресейде XVIII асырда е бірінші газет жары крді; сыа журналдар шыа бастайды.Радищевті “Санкт-Петербургтен Москваа саяхаты” сол кезде жалынды публицистикалы шыарма болып есептелген.
XIX асырды екінші жартысы публицистикаа лкен згерістер енген кез болды. Бл кезде революцияшыл-демократтар публицистиканы царизмге арсы крес ралы етіп жмсады. В. Г. Белинский, Н. А. Добролюбов, Н. Г. Чернышевский сияты сыншы-публицистер здеріні сын маалаларында оамды рылысты атты сына алып, революциялы идеяны уаттады. Революциялы публицистиканы е жоары лгісі марксистік-лениндік классикалы ебектер болып саналды.
Жазба публицистика баспасз мдениетіні ркендеп даму дрежесін крсетеді. аза баспасзі — азан ткерісіні жемісі. “азастанда революциядан брын баспа орны болан жо. Бірен-саран шыан кітаптарда аза тілі брмаланып басылып жрді. аза тілінде е тыш басылан кітапты бірі — “озы рпеш — Баян слу” иссасы (е алаш -1816 жылы басылыпты). Шоанны, Ыбырайды, Абайды т. б. шыармалары Санкт-Петербургте, азан мен Уфада, Орынбор мен Ташкентте шыан. 1913 жылы басылан азын-аула кітаптарды ішінде Спандияр Кбеевті “алы мал” романы, “Айна”, “арлыаш” деген ледері мен поэмалары азанда жары крді”.[1]
Публицистикалы стильді сипаты[деу]
Публицистикалы стиль жрта ндеу, гіт айтуда пайдаланылады. Мндай ндеуге, гітке оам шін жне дл сол кезеде зор мні бар мселелер таырып болады. Мысалы, саяси, экономикалы, экологиялы, мдени, моральды мселелер. ндеуді, гіттеуді масаты - жртшылыты оамды мні бар іске атыстыру, жртшылыты санасына ыпал ету.[2]