Лексикология жне оны салалары. 2 страница

 

Сабаты етістік[1] — табыс септігіндегі сзді керек ететін етістік трі. Табыс септікті тура толытауышты мегеру немесе мегере алмау асиетіне арай етістіктер салт жне сабаты болып блінеді.[2] Салт жне сабатылы категориясы етістікті грамматикалы семантикасымен байланысты алыптасан былыс. Оны субъекті мен объектіні грамматикaлы (синтаксистік) атынасын згертіп отыратын ішкі семантикалы мазмны болады.[3] Мысалы, даны шаыр, аиатын біл, ымызды сапыр.Салт жне сабаты етістіктер жіктелімі ежелден алыптасан былыс. М.ашари “Диуани лат ат-трк” сздігінде бір етістікті бірде салт, бірде сабаты тлада жмсалуына кптеген деректер келтірген. Мысалы, Ол мее стерді — Ол мені жеуге тырысты. Ол ылмыш ышын стерді — Ол істеген ісінен тануа тырысты.[4] Мндай тілдік деректер 11 асырда сабаты жне салт етістік категорияларыны крініс тапанын крсетсе, екінші жаынан, азіргі тілімізде де бір етістікті бірде салт, бірде сабаты мнде олданылуы ке етек аланын танытады. Сабаты етістіктер жасауда згелік етіс жрнаы ерекше ызмет атарады.[5] аза тіліндегі салт етістіктер згелік етіс жрнаы арылы сабаты етістікке айналады. Мысалы, жеткіз, кндір, уант, т.б.[6]

Салт етістік
Маынасы жаынан тура объектіні, табыс септіктегі сзді ажет етпейтін етістіктер салт етістіктер деп аталады. Салт етістіктер барыс, жатыс, шыыс, кмектес септіктегі сздермен тіркесе беруі ммкін, біра табыс септіктегі сзбен байланыспайды. Мысалы, аладан айт, ауыла айт, жолдасымен айт немесе тсінде келді, йден келді, баламен келді, йге келді т. б. болып олданылса да, нені (ауылда т. б.) айт? нені (аланы т. б.) келді? деп айтуа болмайды. Сондытан блар — салт етістіктер.
Кейбір етіс жрнатары салт етістіктерді сабаты етістіктерге немесе сабаты етістіктерді салт етістіктерге айналдыру ызметін атарады. Мысалы: згелік етіс жрнатары -ыз, -гіз, -ыз, -кіз, -дыр, -дір, -тыр, -тір, -ыр, -ір, -р, -т салт етістікке жаланса, оны сабаты етістікке айналдырады: шам снді — шам-ды сн-дір-ді, бала кетті — бала-ны кет-ір-ді, гл седі — гл-ді с-ір-гді, ол кпеледі — о-ны кпеле-т-ті т. б. Ал ырысыз (кейде здік) етіс жрнатары сабаты етістікке жаланып, оны салт етістікке айналдырады: гіме-ні, айтты — гіме айтылды, хат-ты жазды — хат жазылды, кітап-ты тгел оыды — кітап тгел оылды т. б.

Сз тіркесі ( орыс. словосочетание ) деп толы маыналы екі я бірнеше сзді бір-біріне тлалы рі маыналы жаынан баына байланысуын атаймыз.[1]

Мысалы: айрат балалара Досанмен болан гімені мн-жайын баяндады деген сйлемдегі сздер мына сияты тіркестерден ралан:

1. айрат баяндады;

2. балалара баяндады;

3. Досанмен болан;

4. болан гімені;

5. гімені мн-жайын;

6. мн-жайын баяндады.

Мнда рбір сз зін керек ылан, ажет етіп тран сзбен ана байланысан. Сздерді маыналы байланысын срау ою арылы табамыз.

Сздерді байланысу тсілдері

Сздер зара тіркескенде, бір-бірімен р трлі тсілдер арылы байланысады:

1. Сздер зара осымшалар арылы, сіресе жалаулар арылы, байланысады.

2. Сздер бір-бірімен септеулік шылаулар арылы байланысады.

3. Сздер зара ешбір жалаусыз, шылаусыз, тбір тлаларында трып байланысады.

4. Сздерді арасындаы маыналы байланыс кейде дауыс ыраы арылы де беріледі.

Сздерді байланысу трлері

аза тілінде сздерді байланысы бес трге блінеді: олар - иысу, мегеру, матасу, абысу жне жанасу.

Иысу

иысу деп сзбен сзді жіктік жалаулары арылы жне жіктелу ретімен байланысан трін айтамыз.

Мысалы:

  Жекеше Кпше
1-жа Мен оушымын Біз оушылармыз
2-жа Сен оушысы Сендер оушыларсыдар
  Сіз оушысыз Сіздер оушыларсыздар
3-жа Ол - оушы Олар - оушылар
  Жекеше Кпше
1-жа Мен оимын Біз оимыз
2-жа Сен оисы Сендер оисыдар
  Сіз оисыз Сіздер оисыздар
3-жа Ол оиды Олар оиды

Бірінші мысалдаы 3-жаты арнаулы жіктік жалауы жо, сздер тек жіктелу ретімен байланысан, сонымен атар оларды арасында кідіріс болады, жазуда сызыша оямыз.

Мегеру

Мегеру деп сзді ілік септігінен баса септік жалаулары арылы байланысуын атаймыз.

Мысалы: Уикипедияны деу; лкенді сыйлау; балтамен аашты жару

Матасу

Матасу - сздерді ілік септігі мен туелдік жалаулары арылы байланысуын матаса байланысу тсілі

Мысалы: мектеп йі, ауылды малы.

Абысу

абысу - сздерді бір-бірімен ешбір жалаусыз, шылаусыз, тек іргелес тру арылы байланысу трі.

Мысалы: ызы кітап, а жаа, алтын саат.

Жанасу

Жанасу деп алдыы сзді соы сзбен шылаулар арылы немесе ешбір жалаусыз, тбір тлаларында трып, орын жаынан бірде іргелес, бірде алша байланысуы аталады.

Мысалы: шарытап шу, шыратап ккке шу.

 

Сз жне оны маынасы

Сз жне оны маынасы
Адамдар бір-бірін тіл арылы тсінісетін болса, сол тілді басты ралы — сз. Сз дегеніміз — затты, трлі былысты, имыл-рекеттерді атауы. рбір сзді білдіретін жеке ымы болады. Мысалы: ар деген сзді білдіретін ымы — тсі ак, салын, еріп, суа айналатын зат.

Парта — ааштан жасалган оушьшы мектептегі ралы, отыратын орны. р сздін білдіретін осындай ымы оны маынасы делінеді.
Сз білдіретін маына бірдей, біркелкі бола бермейді, детте сз маынасы екі трыдан екіге блініп аралады: лексикалык, маына жне грамматикалы маына.
Сзді жеке транда немесе сйлемде білдіретін негізгі ымы онын лексикалы маынасы болады: Тау, тас, орман. Ал осы сздерді сз тласы, сз таптары, сйлемдегі ызметі трысынан арастыранда, оларды білдіретін маыналары грамматикалы маыналар болады: Тау мен тасты жел бзар; Орман — ел байлыы деп, сйлем растырса, тау, тас, орман, ел, байлы деген сздер, бір жаынан, жеке-жеке ымны атауы болып, лексикалы маынаны білдіреді. Екінші жаынан, ол сздерді барлыы да жалпы зат атауы мнін білдіріп, зат есім болып тр. Бл — сол сздерді грамматикалы маынасы. Егер блара грамматикалы талдау (грамматикалы тлалары мен атаратын ызметтеріне арай) жасаса, оларды райсысы бірнеше грамматикалы маынаны білдіріп транын байаан болар едік. Мысалы: тау жне тасты деген сздер ркайсысы белгілі бір ымды білдірсе (бл — лексикалы маынасы), оны стіне бл екі сз де жалпьг жансыз зат атауы жне табыс септік жалауы арылы бзу имылыны тура объектісі мнін (нені бзар?) білдіріп тр. Сондай-а жел — рі жалпы жансыз зат атауы, рі имылды атарушы (бастауыш)— не бзар? Бзар — жалпы имылды білдіреді жне -ар осымшасы арылы шаты (болжалды келер ша), 3-жата труы арылы жаты, баяндауышты мнде тр. Бларды барлыы — грамматикалы маыналар. Сондытан сзде бір лексикалы жне бір я бірнеше грамматикалы маына болады дейміз.
Создер толы (лексикалы) маынасы бар негізгі сздер жне лексикалы маынаны білдіре алмайтын кмекші сздер болып та блінеді: Жмыстан кейін киноа бардым десек, сйлемдегі жмы-стан, киноа, бардым дегендер — толы маыналы сздер, йткені оларды райсысы здігінен трып белгілі бір ымды білдіре алады. Ал сйлемдегі кейін сзі здігінен трып ешбір ым білдіре алмайды, зіні алдындаы сзге тіркесіп барып мезгілді, уаытты білдіреді. Сондытан кейін сзін кмекші сз дейміз. Асар келгенде, Ботагз йытап алып еді деген сйлемде Асар келгенде, Ботагз, уйытап негізгі толы маынаны, ал алып еді сздері кмекші маынаны білдіріп тр. Калып еді етістіктері здігінен толы маынаны білдіре алмай, йытап ксемшесіне тіркесіп барып бір істі, рекетті (бір маынаны) білдіреді.
Сонымен, сздер толы, негізгі, кмекші, осымша маыналарды да білдіре алады. Сз бір маынаны да, бірнеше маынаны да білдіреді.

 

Сз рамы орыс. состав слова – сзді сырты тр-трпаты. Тілдегі сздер бір бтін тла ретінде араланмен, олар маыналы бір не бірнеше блшектен ралуы ммкін. Сз рамыны е негізгі блшегі – тбір. Сз тудыратын, сз жаластыратын (байланыстыратын) осымшалар тбірге осылады. Мысалы, ек-ін, егін-ші, егін-шілік сздері ек тбіріне жрнатар (-ін, -ші, -лік) жалану арылы жасалан. Ал бойжеткен сзі екі тбірді бірігуінен, бала-шаа сзі тбірлерді осарланып айтылуынан туан. Сздер сырты тласына (рамына) арай тбір сз, туынды сз, ос сз, біріккен сз, ысаран сз болып блінеді. Сз рам ымына тбір сзге жаланатын жалаулар жатады, біра блар сз емес, сзді морфологиялы рамыны блшектері. аза тілі сздерді морфологиялы рамына арай жаламалы тілдер тобына осылады.[1]

Сз таптары орыс. части речи — здеріне тн лексика-семантикалы, морфологиялы жне синтаксистік орта белгілерді негізінде алыптасан категориялары бар сз топтары. Сз таптары ш трлі белгісімен сипатталады:

· а) Белгілі топа жататын сздерді семантикалы жаынан бірыайластыы (мысалы, зат есімге затты атаулар, етістікке имылды атаулар жатады);

· ) Сз трлендіруші грамматикалы категорияларыны ортатыы;

· б) Синтаксистік ызметіні састыы. Біра бл ш белгі сз таптарыны брінен бірдей табыла бермейді. Мысалы, зат есім, етістіктен ш белгіні шеуі де табылады, ал одаайа екінші (морфологиялы) белгі тн емес.

Сз таптарыны саны тілдерде бірдей емес. Мысалы, азіргі орыс тілі грамматикасында 10 сз табы, ал аза тілінде 9 сз табы крсетіліп жр:

1. Зат есім

2. Сын есім

3. Сан есім

4. Есімдік

5. Етістік

6. стеу

7. Еліктеу сздер

8. Шылау

9. Одаай

Еліктеу сздер аза тілінде блек сз табы болса, орыс тілінде одаайларды рамына кіреді. аза тілінде предлог жо, союз, частицы орыс тілінде блек сз таптары, ал аза тілінде олар шылау сзтабына біріктіріледі.

Сз таптары толы маыналы сздер (зат есім, сын есім, етістік, стеу) жне кмекші сздер (шылау, демеулік, частицы, артикль т. б.) болып табылады. Типологиялытрыда есімдік пен сан есімді жеке сзтабы ретінде арастыру кмнді деп есептеледі. Олар синтаксистік функциясы мен маынасы жаынан р текті жне баса сз таптарына атысты болып келеді. Кейбір тілдерде баса сз таптарыны рамында аралады. Мысалы, ш, трт есептік сан есімдері — зат есім-сан есімдер, шінші, тртінші реттік сан есімдері сын есім-сан есім трінде аралады. Есімдік пен сан есім дстр бойынша толы маыналы сз таптарына жатызылып жр. Сздерді тапа блу мселесі те кне дуірлерден басталады (Аристотель, т. б. грек алымдары, нді алымдары Панини, Яска т. б.). Тіл білімінде сз таптарын жіктеу мселесі кні бгінге дейін талас тудырып келеді. Оан байланысты проблемалар аз емес.[1]

 

Сз (орыс. слово, аылш. word) – зат пен былысты атын, тр-тсін, сапалы белгісін, амалын, имыл-рекетін табалаушы негізгі маыналы-рылымды бірлік. Болмысты тілдік атауы ретінде дыбыс пен маына ттастыынан трады. [1] Сзді раушы бірлік –дыбыс, ал маына – Сзді ішкі мні, мазмны. Дыбысты рылым сзді ішкі мніне, ыма баынышты болады. Сз – тілдік категория, ым – логикалы категория. ым сз арылы айтылады, біра сз тілдегі барлы ымдарды білдіре бермейді. Одаай,шылау сздерде маына боланмен, оларды ыма атысы болмайды. Сзді негізгі белгілері:

1. рылымды ттастыы: яни, сз белгілі бір дыбыс жиынтыынан трып, дайын кйінде жмсалады;

2. Семантикалы ттастыы: рамында анша буын не сз боланына арамастан бір ымды анытап, бір маына береді;

3. Грамматикалы ттастыы: сз ішкі маыналы рылымына арай грамматикалы топтара бірігіп, грамматикалы категориялар негізінде трленеді;

4. Танымды ттастыы: сзді ішкі маыналы рылымы халыты дниетаным негізінде аныталады.

Ішкі маыналы рылымы мен ызметіне арай сздер атау жне кмекші сздер болып блінеді. Атау сздер зат пен былысты, болмысты оны ерекше белгілері арылы табалайды; кмекші сздерде мндай атауышты абілет жо, олар ызметтік-грамматикалы мнге ие. Сзді лексикалы жне грамматикалы маыналарыболады. Тілді жйелі рылым ретінде зерттеу сзді анытауды тмендегідей міндеттерін крсетеді: сзді тілдік бірлік ретінде тану; оны анытауды негізгі шарттарын айындау; сзді маыналы жаын зерделеу; лексиканы жйелілігін зерттеу; сзді лебіз бен мтіндік бірлік ретіндегі ерекшелігін тану. Сз жйелі рылым ретінде трлі баыттаы зерттеу нысаны болып табылады. Сздер семантикалы-грамматикалы белгілері (сз таптары), сзжасамды байланыстары (сзжасамды я), семантикалы атынастары, маыналы, концептік рістері арылы зіндік тілдік жйелерді райды.[2]

Лексика[деу]

Лексика – бір тілдегі сздерді жиынтыы. аза тілінде лексика сздік рам деген ымды білдіреді. Тілді лексикасын, сздік рамды тіл біліміні лексикология ылымы зерттейді. Лексикология семасиология, этимология, фразеология, диалектология т.б. тараулара блінеді. Лексикологияны е басты зерттеу нысаны – сз. Сз белгілі ым атауы болып, р алуан маынаны білдіреді.

аза тілінде лексикалы маынасы жо сздер де кездеседі. Мысалы, аралы, сияты, бірге, дейін, кейін, секілді, со, таман, тарта, шін. Бл сздер жеке транда ешандай маынаа ие бола алмайды, маынасы бар сздермен тіркесіп олданылады. Мысалы, жз аралы, батыр сияты, анасымен бірге, мектепке дейін, дайындытан кейін, кесі секілді, йге таман, мыа тарта, туан жер шін. Кмекші есімдер зат есім сияты трленіп олданылады. Мысалы, Ауылды жанында бір ора мал жайылып жр. Ауылды жанында – айда? – пысытауыш. Сонымен атар, жеке транда толы маынасы болмайтын, сйлем мшесіні ызметін атара алмайтын, алдындаы есім сзге кмекшілік ызмет атаратын сздер де кездеседі. Ондай сздер кмекші есімдер деп аталады. Кмекші есімдер зат есіммен ілік септігі арылы байланысады, яни, зат есім ілік септігінде, кмекші есім туелдік жалауында келеді. Мысалы, аланы сырты, жерді асты, стелді сті, мектепті алды, дкенні асы, йді жаны, ауылды маы, ыдысты т(п)бі, кшені арасы, блмені іші.

аза тілінде сздер тура жне ауыспалы маынада олданылады.

Сздерді тура маынасы – сзді бастапы, негізгі маынасы. Тура маына затты немесе былысты атын тура атап крсетеді. Мысалы, адамны аяы, адамны олы, адамны кзі, ыдысты тбі, ызды тркіні, оянны лаы, суы жел, биік тау, жылы киім.т.б.

Ауыспалы маына – сзді тура маынасыны негізінде алыптасан, ойды кркемдеп жеткізу шін олданылатын келтірінді маына. Мысалы, кнні кзі, жмысты аяы, гімені басы, сзді тркіні, азанны лаы, суы хабар, биік масат, жылы сз. [3]

Топтастырылуы[деу]

Сзді топтастыру принципі ш трлі болады:

· лексикалы-семантикалы сипаты;

· синтаксистік ызметі;

· морфологиялы белгісі.

Сз таптары

Сздер лексикалы маанасына арай бірнеше сз таптарына топтастырылады. Сз табы - лексика-грамматикалы сипаттары мен белгілері орта болып келетін сздер тобы. аза тілінде 9 сз табы бар.

Рамына арай

Сздер рамына арай дара сздер мен крделі сздер болып екіге блінеді.

Олданылуына арай

· Жалпы олданыстаы сздер - халыты трмысты мірінде олданылатын сздер.

· Кнерген сздер - олданыстан шыып алан, тарихи аыздар мен шыармаларда кездесетін сздер. з кезегінде, кнерген сз архаизм жне историзм сздер болып екіге блінеді.

· Неологизм - жаа технологиялар мен техниканы, ылым ауымыны кееюі серіне олданыса енген жаа сздер.

· Ксіби сздер - белгілі бір шаруашылы, не ебек саласына атысты, сол ксіпті мамандарына тсінуге иынды тудырмайтын сздер.

· Эвфемизм - лаа жаымсыз, дрекі естілетін сздерге маыналас жмса та мдениетті сздерге айналдырып олдану.

· Дисфемизм - мдениетсіз, дрекі, тыдаушы лаына трпідей тиетін сздер.

Сзді технологиядаы олданылуы[деу]

1. Таба ретінде пайдаланылатын бедербелгі тізбегі;

2. Абстрактілік алфавиттегі символдар тізбегі;

3. Грамматиканы тудырушы негізгі алфавиттегі символдар тізбегі; кейбір алфавиттегі маыналы мні бар символдар тізбекшесі; табии тілді сзін зініформасымен сататын лексема;

4. Табии тіл сзі;

5. Жадты бір яшыына ана орналастырылатын жне бірттас арастырылатын биттер немесе символдар жинаы. Сз команда/командаларды жне алфавиттік-цифрлы апаратты рнектеуге пайдаланылады, ал зындыы траты да, айнымалы да болады.

 

Сздік ор[деу]

Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет

Сздік ор, тілді негізгі сздік оры – сздік рамны е траты блігі, ондаы сздерді негізгі йтысы. Сздік рама тілде брыннан алыптасан, сондай-а кейін пайда болан барлы сздер енсе, сздік ора е ажетті ым-тсініктерді амтыан, сол тілде сйлейтіндерді бріне тсінікті сздер ана кіреді. Сздік рама араанда сздік ордаы сздерді клемі шаын болады. аза тіліні сздік орында тркі тілдеріне орта, бір буынды жне кп маыналы байыры сздер бар. Негізгі сздік ора азаты асырлар бойы алыптасан байыры тл сздері енеді: туысты атаулары (ата, да, наашы); мал (сиыр, тйе, лын); хайуанат (асыр, тлкі, оян); ааш (араай, емен, тобылы); киіз й (шаыра, кереге, уы); затты сапалы, сынды атаулары (жасы, атты, жылы), т.б. Ежелден тілге бден сіісіп, жалпыхалыты сипат алан кірме сздер де (кітап, ылым, намаз) сздік ора жатады. Сздік орды басты белгісі – тратылы, онда жалпыхалыты сипат басым келеді. Сздік ордаы сздер жаа сз тудыруа йты болып, сздік рамды байытады. Мысалы, жер сзінен жершіл, жерлес, жер й, жертле, т.б. сздер жасалан. Негізгі сздік ора стильдік абаттасулар тн емес, оларды стильдік салаларды жеке трлеріне телуге болмайды.

Сздік рам[деу]

Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет

Сздік рам, лексика – белгілі бір тілдегі барлы сздерді жиынтыы. Сздік рам лтты зіне тн ксібі мен оамды, леуметтік тіршілігін ттас сипаттайды. лтты рухани жне материалды мдениеті нерлым бай болса, оны жеткізіп, суреттейтін сздер де соншалыты кп рі крделі болады. Негізінде лт тіліндегі барлы сздер реестрге тіркеліп, тсіндірме сздікке енеді. Мысалы, 20 асырды соы ширегінде жары крген 10 томды аза тіліні тсіндірме сздігіне 70 мыа жуы лексикалы жне фразеологиялы бірліктер енген. Біра мнда аза тіліндегі барлы сздер амтылмаан. Сздік рамыа жалпыхалыты лексикамен атар кірме сздер, терминдер, ксіби сздер, диалектілер, жаргондар, деби жне ауызекі тіл лексикасы, т.б. енеді. Сздік рамыда кнделікті жиі (актив) олданылатын, сол тілде сйлеушілерге тсінікті болып келетін орта сздер, сондай-а сирек (пассив) олданыстаы, барлыына бірдей тсінікті емес терминдер, кнерген сздер, диалектілер, жаа сздер бар. Осы трыдан Сздік рамдаы сздер жалпыхалыты (негізгі сздік ора енетіндер) жне жалпыхалыты емес (пассив олданыстаы) лексика болып екіге блінеді. Тілді сздік рамыны е басты рі траты блшегі – негізгі сздік ор. Сздік рам негізгі сздік ора араанда згергіш келеді, тілді тарихи даму кезеінде згеріп отырады. Сздік рамыдаы бірліктер дайы згеріске шырап, оамдаы трлі леум. жадайлара байланысты кей сздер олданыстан шыып отыран. Мысалы, комсомол, пионер, Ильич шамы, т.б. Керісінше архаизмдерді айта олданыса енуі де кездеседі: кім, мырза, ханым, т.б. оамны дамуы мен ылыми-техникалы згерістерге байланысты сздік рамы немі толыып, дамып, жаарып отырады.