Лексикология жне оны салалары. 3 страница

 

Сзді кп маыналылыы жн омоним

Кп маыналы сздер здеріні сырт формасы жаынан омо-нимдерге сайды. Оларды осы сырт састыы бірінен-бірін ажыратуда кп ретте иынды та келтіріп жр. Студенттер сти-листика сабаындаы талдау жмыстарында бл екеуіне байла-нысты кейде ате де жіберіп жатады. Мысалы, ай_зат есімі — аза тілінде детте кп маыналы сз де, сондай-а омоним ретінде де аралады.

Ол кп маыналы сз ретінде астрономиялы атауды да (ай туды, ай батты), уаыт лшемін де (екі ай, айдан асты), тееу ралы ызметінде жмсалып демілік, крік ымын да (айдай, ай десе аузы…, Айслу), ауыс маына да (айа олы жет-кендей) білдіреді. Демек, ай есімі трт трлі маынада атар ол-данылып тр. Трт жердегі айсзіні ымы баса-баса бола-нымен, оларды арасында маыналы байланыс брібір саталан. Трт жердегі ай да айналып келгенде бір-а сз. Омоним де осын-дай, сырт формасы (тласы) бірдей сз. Осы жаынан аланда, ай сзі тілімізде омоним трінде де айтылады: крілікті айы тті, соны айы тіп тр; айАйша, бері келші; ай далада а отау, аузы-мрны жо отау. Міне осылардаы “ай”-лар жне лгі кп маына-лы сз ретінде келген “ай”-лар з ара омоним. Немесе ат сзін алайы. Ат — зат есім, ат — етістік. Алайда, бл екі “ат”-ты ара-сында да, сондай-а жоарыдаы “ай”-ларды арасында да маы-налы байланыс жо. Екеуі жеке-жеке екі сз. Кп маыналы сз бен омоним стиль трлеріне атысы жнінен де зді-зіне тн ерек-шеліктері, айырмашылыы бар, бір-бірінен алша тран бы-лыстар. Енді осы екеуін стильдік сипаты жаынан жеке-жеке алып талдайы.

Сзді кп маыналыры жалпы халыты ауыс маынаны негізінде жасалады. Кп маыналы сз ай стильде болса да ол-данылады. Біра оны е кп жмсалатын жері — кркем шыарма.

Бер жаына бір кірпіштен со бір кірпішті ойып, телмірген кздерден денесін жасыра бастады (М. уезов). алаа барып ескі кздерді крген со, ыресінен шыып кетті (сонда).

Бгінгі кн трленген ынаулымын

Айналамда кз де кп сынаулымын (сонда).

жесі тірі болан кн асымны кілінен слу саымдай, жазы-тры мамы тсті блттай болып, айта оралмастай боп жоала бастады. асымны міті, жары кні де батты,. Сізді мен ктке-мін, ол кезде сіз шін кіммен болса да, кетісуге шыдаамын. Біра ол кндер тті (сонда).

Бл зіндідегі кз жне кн сзіні екеуі де кп маыналы. Екеуіні осылай трлі-трлі мн алуы кбінесе кркем дебиет стиліні табиатымен тыыз байланысты. йткені, жазушы мнда рбір тілдік былысты белгілі бір кркемдік масатта олдануа тырысады. Ал ондайа детте кп маыналы сздер бейімірек. Мы-салы, жоарыда келтірілген кз сзі уелі адам деген ымды, одан со таныс маынасын, соы сйлемде ел (жрт) мнін білдіріп тр. Кз есіміні р алуан маынасын осылай трліше ыайда пайдалану — жалпы сз айталаудан ашанды. Кп маыналы кн сзіні стильдік олданылу аясы бдан да р тарап. Соны авторлар кркем дебиет стилінде те шебер пайдаланады. Ілгерідегі мысалда кн сзі кез, уаыт (ша) мнінде алынан. Біра стильдік жатытыы жаынан жесі тірі болан кез (уаыт) деуден грі жесі тірі болан кн деген тымдыра. Сондай-а айысыз, амсыз шаы (кезі), ол кез (ондайга бел байлаан кез), ол уаыт дегенге араанда, мітті жары кні, ол кндер (тті) деп аланны кркемірек екенін, стильдік жаынан тымдылыын оай байауа болады. сіресе кн есіміні кп маы-налылыы сйлеу стилінде, те-мте кркем дебиет стилінде жан-жаты крінеді. Ол тіпті бір ана Абай ледеріні зінде неше алуан стильдік астар береді. Соларды (брі емес) кейбірі мына т-мендегі трізді:

 

Не кн туды басыа…

Не орлы, р ылжамен кн ткізбек…

Ит орлы немене екен сйткен кні…

Сасып алдым кн тыыз

Ты тя кнім сйтсе де

ор болды жаным

Сенсіз де мені кнім…

Біреуіні кні жо біреуінсіз (Абай).

 

Кн сзі мнда не зор (туды), иын-ыспа не жадай, уаыт, кез, мір, келешек деген трізді маыналарда жмсалан. Сзді осылай р ырынан алып, трлі мнде олдану, яни кп маыналы сзді блай пайдалану публицистикалы стильден де (жоарыда айтты), сйлеу стилінен де ара-тра байалады. зге стильдерде: ылыми, ресми, кесе аазы стильдерінде кп маыналы сзді олданылуы млдем басаша.

Кркем дебиет стилінде аын, жазушылар здерінін, шыарма-ларында кп маыналы кейбір сзді екі не ш маынасында атар альш та жмсай береді. Жарыстыра пайдаланады. Ресми, кесе, ылыми стильдерде кп маыналы сзді пайдалануды бл трі жалпы сирек кездеседі. Мысалы, жааы кн сзіні, сондай-а кп маыналы жан зат есімінін, бір сйлемдегі айталануына сл кіл аударып крейік.

Сонымен крі жені ытиярынан бір кн шет жайлап крмеген Жмеш алдыы кнін з бетімен ойлаан да жо-ты (М. уезов). жесі лген со, кілінде бір кн тіршілігіне сйсінгендей ашы кн болан жо (сонда). Мейрам кнні тс мезгілтен бері арай, башаа барамыз деп зірленген бозбала мен йелдер кн батардан-а блек-блек жайрадаан топ болып, зілместен келіп жатыр (сонда). Келер кні кн ктеріле бере… кнігі каса кп замай ламаа кезігетіндерін сезінді (. Мсірепов).

 

Бл кніме бір кні

Боламын ой деймін зар…

Мені де кнім кн емес…

Екі кймек бір жана эділет пе,

аны ара бір жанмын, жаны жара (Абай).

Соы екі жол леде жан сзі ш рет келтірілген. Екі жерде адам маынасында (бір жана, бір жанмын) алынан. Одан соы, яни е кейінгі жолдаы жан кіл, аыл-ой, сана деген мнді а-артады (жаным жара, кілім аяу, уайымдымын, мдымын деген трізді мазмнда айтылып тр). Ал бірінші жолда авторды осы екі маынаны айсысында алып отыранын дл басып айту иын. йткені оушы оны адам ымында да, сондай-а тура жан маынасында да тсінуіне болады. Автор бл сзді бірінші жолда осы екі маынада тіпті бірдей алана да сайды. Сзді кп маыналылыымен байланысты мндай згешелік кркем дебиет

..тілінен жиі шырасады. Осы ерекшелік ылым мен техника жнін-дегі зерттеулерден, оулытардан немі байала бермейді.

Жоарыдаы екі жол леде ш рет олданылан жан есіміні маыналы сипаты р баса, яни стильдік олданылуы жаынан осы ш жердегі жан сзі з ара бір емес. Сзді кп маыналыы мен стилистиканы бір-біріне атысы деген мселе міне осы тр-ыда аарылады.

Бл сзді осы бір стильдік тымдылыы, яни оны жоарыда аталан екі маынасында атар ойып жмсау тсілі кркем дебиет стилінде жалпы жиі кездесіп отырады. Жан есімі лгі екі трлі маынасында, кейде бір ле жолыны зінде-а блай іркес-тіркес келіп отырса, енді бірде ол басара ыайда, бір-бірінен сл алшатау да олданылып келеді. Мысалы:

Тн сйгенін бермесе,

Жан шыдамас жаны ашып…

Сйкімді тірі жана неткен жансы?/..

Арамдыпен бар ма екен жаннан аспа…

Сйер жансып, “сйкімді бет берем” деп…

ысылан жерде жан жалдау…

Сол досты сая таппай іздейді жан.

Жау жабылса, бзылмас жан крмедім (Абай).

Жауымнан айыран жан алсын дейін,

лібек жаны болса іле усын, (М. уезов).

Бір жанына сыйып тр бар дниені мол жаны,

Талай жан ткен екен шамшыратай

Айтыста аылымен жан шыдатпай (О. айям).

Бір сзді осылайша айталап олдануды нтижесінде оны стильдік ызметі, маыналы аясы кейде сл згере тседі. Сйтіп, стильдік олданылу ерекшелігіне арай кп маыналылыы барын-ша айын крінеді. Мны ілгерідегі зіндіден байауа болады: Сйкімді тірі жана неткен жансы… Бл жолдаы жан сзіні бі-рінші олданыстаы ымы ел дегенге бейімірек. Ол тірі есімімен маыналы байланыса тсіп, елді бріне (бар елге) дегенді біл-діріп тр. Ал бан жарыстыра олданылан жан есімі кдімгі адам мнінде алынан. Демек, авторды айтайын дегені. елді бріне сйкімді не еткен адамсы деу.Біра аын бл ойын осылай созалаа салмайды, шбалтпайды. айта кп маыналы бір сзді зін р трлі мнде атарластыра алып жмсайды. Солай еткендіктен ле жолындаы рбір сз стильдік жаынан з ара тымды орайласан, ондаы ой да аны. Жан сзіні кп маына-лылыымен байланысты сз олданыстаы осындай стильдік тым-дылы прозалы шыармалардан да кездеседі. Жанды жеген азаппен иналып шыан арагзді білген жан жо (М. уезов). остадым, жаным, жанымен ріккен зарыды (сонда). Соы мысалда да жан есімі екі трлі мнде олданылан, алдыысында айналайын, арам тріздес маынада алынан да, кейінгіде зіні тура ымында жмсалып тр. Демек р трлі стильдік ыайда былтып олдануды нтижесінде жан сзіні кп маыналылыы бл сйлемде зіні таы бір ырын аша тскен.

Тілімізде сондай-а кп, мал сздері де кп маыналы болып кездеседі. Мны да олданылудаы стильдік аясы р жаты. Жеке бір сздін, р трлі маыналары деби тілдегі стильдердін, брін-де де жне сйлеу стилінде де (рас бірінде аз, екіншісінде одан кбірек) атар келтіріледі. Біра соларды ішінде кп маыналы сзді олданылуындаы осы бір стильдік ерекшелік кбінесе жеке аын, жазушыларды тілінде белгілі бір кркемдік масата байланысты барынша ерекшелене тседі. Мысалы:

Абйыр, ата сол жанда

Кімді кп жрт матаса.

Ол матаудан не пайда

Кп матауын таппаса,

Кпті брі кп деме, кп те блек

Кп ит жеіп кк итті кнде жемек…

Кпті аузын кзетсе кн крмейсі…

Мал мар клі — бек соыр,

Аыл таппак,, мал таппа, адал жрмек…

Арын сатан мал шін ант ранны (Абай).

Жоарыдаы жолдардаы кп есімі де, мал сзі де ылыми стильде, кесе, ресми, іс аазы стильдерінде дл мндай дрежеде олданылмайды. Жалпы кп маыналы сзді сан алуан былтып, кбінесе кркем дебиетте, сондай-а публицистикалы стиль мен ара-тра сйлеу тілінде, оамды ылым саласындаы зерт-теулерде пайдалануа болады. йткені ауыс маына да, ауыс ма-ынадан келіп шыатын кп маыналы та уелі соларда жиірек алыптасады.

Кркем дебиет стиліндегіге араанда кп маыналы сзді сіресе атар алып олдану жаы публицистикалы стильде сирек шырасады.

“Моральды басымдыты” айткен кнде де олдай отырып, кн сайын шамалы болса да табыстара жетіп отыру керек (В. И. Ленин. Жастар туралы, 219-бет). Сондытан жртшылы жмысыны болашаы блыыр, кні кгірт еді (“ани Мратбаев”, 1972). Ал СССР чемпионаты мен кубогы жолындаы жарыстар да кп кілінен шыуда (газеттен).

п маыналы сз кейде ылыми стильде де олданылады. Мы-салы саат сзі бір сйлемде зіні екі трлі маынасында да ара-тра олданылады.

Егер саат р саат сайын согып отыратын болса, ол бір тэулік ішінде неше рет соады (Алгебра).

 

Сйлем мшелері – сздерді маыналы трыдан зара тіркесуі нтижесінде синтаксистік ызметте жмсалатын сйлемні дербес блшектері. Сйлемдегі сздер бір-бірімен маыналы байланыста болады, сол байланыс негізінде грамматикалы маынаа ие болан сздер, сз тіркестері сйлем мшелері ызметін атарады. Сйлем мшелері ызметінде сйлемні дрыс рылуыны, р сзді з орнында жмсалуы мен ой желісі, стильдік жаынан наты болуыны орны ерекше. Сйлем мшелерілкен екі топа блінеді:

1. трлаулы мшелер (бастауыш, баяндауыш);

2. трлаусыз мшелер (анытауыш, толытауыш, пысытауыш).

Трлаулы мшелер сйлемні негізгі арауы саналады, предикативтік атынас негізінде е кіші сйлем ретінде жмсалып, оларды негізінде таырып, рема, тіпті есімді,етістікті сз тіркестері айындалады.^[1]

· Бастауыш – сйлемдегі ойды иесі, ол нлдік, кптік, туелдік тлаларда есімдіктен, есім сз таптарынан, ал баяндауыш бастауышты негізгі асиеттерін натылай келе етістіктен, т.б. сз таптарынан жасалады. Трлаусыз мшелер бастауыш пен баяндауыша тікелей атысты болып, сйлемде айтылуа тиісті ойды толытырып, айындап трады.

· Толытауыш септелген сздерді затты асиетін крсетеді де, тура жне жанама трлерге блінеді.

· Анытауыш затты, субстантивтенген сз таптарыны, септік жалаулы пысытауыштарды айындайды, оны сапалы, меншікті трлері бар.

· Пысытауыш кбіне имыла, кейде есімдерге де атысты жмсалады. Сйлем мшелері негізінен дербес маыналы сз таптарынан жасалады, оларды жасалуына кмекші есім, кмекші етістік, шылау, модаль сздер де атынасады, дербес маыналы сздерді семантикасын осы кмекші сздер айындайды. Сйлем мшелері дара, крделі, йірлі, кейде рама болады.

 

Сйлем мшесі деп сйлем рамында трып, белгілі бір срауа жауап беретін толы маыналы сзді, сз тіркесін не крделі сзді атаймыз

Сйлем мшелері сйлемдегі маызына, ызметіне арай трлаулы мшелер жне трлаусыз мшелер болып екі топа блінеді.

Сйлемде сздер бір-бірімен грамматикалы байланыса тсіп, белгілі маынаны, ымды білдіріп, ой білдіруге себебін тигізіп трады. Сйлем ішінде баса сздермен грамматикалы байланыса тсіп, белгілі бір сраа жауап бере алатын маыналы сзді я сз тізбегін сйлем мшесі дейміз. Сйлем мшелері атаратын ызметі жаынан бастауыш, баяндауыш, толытауыш, анытауыш, пысытауыш болып беске блінеді. Олар сйлем рай алу асиетіне байланысты трлаулы мше жне трлаусыз мше болады. Бастауыш пен баяндауышты трлаулы мшелер, ал анытауышты, толытауышты, пысытауышты трлаусыз мшелер дейміз Бастауыш - сйлемде атау септігінде трып, ойды кім, не жайында екенін білдіріп, баяндауышпен иыса байланысатын трлаулы мше. Бастауыш кім? не? кімдер? нелер? кімім? нем? кімі? несі? жне баса сз топтарыны заттанып, атау септігіндегі сратарына жауап береді. Бастауыш атау септігінде зат есім мен есімдіктен болады: Бйге бригадаа берілді. Сіз з басыызды ана ойламаыз. (. Мст) Атау септігінде трып заттанан баса сз топтары да (сын есім, зат есім, етістікті есімше, тйы етістік трлері т.б.) бастауыш ызметін атарады.

Баяндауыш - сйлемде жіктеліп келіп бастауышты имылын іс-рекетін, кім екенін білдіріп, онымен жа жаынан, кейде жекеше, кпше (1-2 жата) трде иыса байланысын олданылатын трлаулы мше. Баяндауыш не істеді? айтті? неылды? деген сратара жауап береді. Кейде сйлемде бастауыш тасаланып жасырын да трады, ал оны ай сз екенін баяндауыштан анытауа болады.

Толытауыш - сйлемде атау мен іліктен баса септіктерді бірінде трып, бір мшені затты маына жаынан толытырып тратын трлаусыз мше. Толытауышты сратары: кімді? нені? кімге? неге? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен? кім (не) туралы жнінде? кім (не) жайында?

Анытауыш - сйлемде зат есімнен болан не затты маынада олданылан мшені сын-сапалы, сан-млшерлік, меншіліктік–атысты жаынан анытап тратын трлаусыз мше. Анытауыш андай? ай? кімні? нені? айдаы? ашаны? анша? неше? нешінші? айткенде? не еткенде? деген сратарды біріне жауап береді. рамына арай дара (ара), крделі (ара кк) болып екіге блінеді.

Пысытауыш - сйлемде іс-рекет, имылды жай-кйін, амалын, млшерін, мезгіл-мекенін, себеп-масатын білдіретін трлаусыз мше. Пысытауыш алай? айтіп? ашан? айда? айдан? неліктен? не себепті? кім шін? не шін? не істеуге? не масатпен? не арылы? кім арылы? неше рет? Деген сратара жауап береді. Пысытауыш болатын сз табы – стеу. Сонымен бірге барыс, жатыс, шыыс, кмектес септіктеріндегі зат есімдер, кейде сын есім мен сан есім, етістікті ксемше трі барыс, шыыс, кмектес септіктеріндегі сз бен арай, таман, шейін, дейін, бола, со, кейін, ары, бері, брын бірге, абат,атар жне септік тласыз сз бен арылы, арасында, шін, сайын септеулік шылауларды тіркесінен ралан тізбектер де пысытауыш ызметін атарады. рамына арай дара (шін), крделі (ермек шін) болып екіге блінеді. а) имыл-сын пысытауыш алай? алайша? айтіп? неше рет? не арылы? ) Мезгіл пысытауыш ашан? ашаннан бері? ай кезде? ашана шейін? б) Себеп пысытауыш неліктен? не себепті? не шін? в) Масат пысытауыш не масатпен? неге бола? неге? не шін?

Сйлемні трлаулы мшелері[деу]

Трлаулы мшелер деп сйлемні негізгі мшелері болып саналатын бастауыш пен баяндауышты атаймыз.

Сйлемні трлаусыз мшелері[деу]

Трлаусыз мшелер деп здігінен сйлем рай алмайтын,тек сйлемде берілген ойды шеберін кеейтетін анытауыш,толытауыш,пысытауыштарды айтамыз

Стилистика жне оны анытамасы

 

Тіл білімінде стилистиканы жалпыа бірдей алыптасан анытамасы жо. Мны бір себебі зіні алыптасуы барысында тіл біліміні бл саласы р трлі баыттарды рамында дамыды. Алашы кезде кркем тілді зерттеу аясында дамыса, соы кездері оны зерттеу нысаны лдеайда кеейіп, тарматала тсті.

Барынша жалпы мнінде алса, стилистика тілді мнерлі ралдары туралы, сонымен оса тілдік ралдарды сйлеуді мазмнына, арым-атынасты масатына, жадайы мен саласына сйкес олдану, яни тілді ызмет ету задылытары туралы ілім деп анытауа болады. арым-атынасты анарлым жинаталан, леуметтік мнге ие болан ондай салаларына ылыми, кркем, публицистикалы, ресмижне трмысты салалар жатады. Функционалды стильдер осы салалара сйкес ажыратылады.

Кейде стилистиканы тілді мнерлегіш ралдары туралы ілім деп те анытайды. Ондай жадайда стилистиканы функционалды жаы ескерілмей, ол тек тілді стилистикалы боямалы ралдарын зерттейтін болып шыады. Сонымен атар, стилистиканы функционалды стильдер туралы ылым деп ана арау да жеткіліксіз, йткені стилистика ілімі тілді стилистикалы орын (ресурстарын) зерттеуден бастау алады, рі стилистикалы ор функционалды стильдерді алыптастыруа да уаыт те келе белсенді атысады.

 

Сонымен, жоарыдаы анытаманы жалпы стилистикаатн анытама деуге болады. Жалпы стилистика зерттеу баыттарына арай іштей тарматалады.

1. Контекстен тыс трде тілді стилистикалы орын зерттейтін саласы —рылымды стилистика.

2. Тілді ртрлі арым-атынас саласында олдану задылытары туралы ілім — функционалды немесе олданымды стилистика.

3. Кркем дебиет стилистикасы.

4. Нормативті, практикалы стилистика.

рылымды стилистикатілдік ралдарды стилистикалы

сапа-асиеттерін оларды наты олдану жадайына атыссыз трыда зерттесе,олданымды стилистика,керісінше, тілдік рылымдарды ызмет ету ерекшеліктерін оларды белгілі бір жадайларда (мысалы, белгілі бір жанрлы ерекшелікте, ауызша, жазбаша т.б.) олдануымен байланысты арастырады.Кркем дебиет стилистикасытілдік ралдарды ерекше салада, ерекше жадайдаы олданысын: кркем шыармада нер тудырушы, нер былысы ретіндегі олданысын, яни кркем шыармадаы мірін зерттейді. Ал,практикалы стилистиканыміндеті — стилистикалы тілдік мдениетті алыптастыру. Бан негіз болатын тілді стилистикалы орын жне оны ызмет ету задылытарын мегеру, мны зі сз олдануды стилистикалы нормаа сйкес дадысын алыптастырады.

Бларды ішінде тілді стилистикалы орын зерттейтін рылымды стилистика саласы — ріден келе жатан дстрлі сала. Оны сипаттама стилистика десе де болады. Ол тілді стилистикалы бояуа ие ралдарын, тілдік тлаларды (дыбыстан мтінге дейінгі) мнерлегіш ммкіндіктерін, маыналы-олданымды ректерін зерттейді. Жазушы тілінде олданылатын кріктеуіш-бейнелеуіш ралдар да осы стилистиканы арамаына жатады. Тілді стилистикалы синонимдік атары — оны негізгі зерттеу аймаын райды. Бір сзбен айтанда, жалпыхалыты тілдік орды (байлыты) стилистикалы рамын зерттейді, ал ол стилистиканы негізгі базасын райды.