Лексикология жне оны салалары. 4 страница

Филология ылымында стилистика, стильсздері ертеден олданыса ие. Ресейде 19, тіпті 18 асырдан стилистиканы жекелеген аспектілеріне арналан зерттеулер шыты (мысалы, ртрлі кркем шыармаларды не жазушыларды тілі, стилі туралы), теориялы сипаттаы ебектер де жары

креді. Алайда, ылыми пн ретінде стилистика 20 асырды 20-30 жылдарынан алыптаса бастайды, ал оны бір тармаы болып саналатын функционалды стилистика 50 жылдардан бастап белсенді трде зерттеу объектісіне айналады.

Стилистика, стиль ымыны мні тілді коммуникативтік аспектісімен, тілді олданысымен, ызмет ету жадайымен тыыз байланысты. Бл мселеге кіл блу 19 асырды аяы 20 асыр басындаы тілші алымдарды ебектерінен бастау алады: В.Гумьбольд, Ф. де Соссюр, А.А.Потебня, И.А.Бодуэн де Куртенэ, Е.Д.Поливанов, Л.П.Якубинский, Р.О.Якобсон, В.В.Виноградов, Г.О.Винокур т.б.

Функционалды-стилистикалы зерттеулер, сіресе, ткен асырды 60 жылдарынан, тіл ылымыны тілді рылымын зерттеуден оны ызметін (тілді траты кйінен даму жадайын) зерттеуге ауысуынан бастап белсенді жргізіледі. Стилистиканы алыптасуы деби тіл нормасы мселелерін зерттей бастауа да тыыз байланысты (чех алымдары: В.Матезиус, В.Гавренек, Э.Косериу жне орыс алымдары В.В.Виноградов, Г.О.Винокур т.б. ебектері).

Стилистиканы алыптасуына тіл ылымыны «са» бірліктерді зерттеуден «ірі» бірліктерге ден оюы да (дыбыстардан – мтінге арай) серін тигізді.

Стилистиканыны дамуына деби тіл, тіл мдениеті мселелерін зерттеу де зіндік лес осты.

Баралы апарат ралдарыны дамуына байланысты стиль, сз мдениеті мселелері одан рі зекті бола тседі.

Мтін лингвистикасы, прагматика стилистикалы зерттеулерді кейбір жаа баыттарын туызды. Ю.С.Степанов: «азіргі уаытта лтты мдениетті, тілді жне психологияны зерттеу стлистиканы (тіл ылымыны бір саласы ретінде) пайда болуымен одан рі натылана, айындала тсті»,- дейді [4,21].

Стилистика, сонымен, зіні сипаты, мні жаынан — функционалды сипата ие (оны даму тарихы соны длелдейді). Бл теориялы ылым бола тра, оны олданбалы, тжірибелік маызын жоа шыармайды. Керісінше стилистиканы дамуы (функционалды стилистиканы) тілді оыту дістемесіне, баса олданбалы салаларды дамуына ыпалын тигізді. Лингвостилистика тілдік теорияны іргелі мселелерін зерттейді (мыс, тілді леуметтік табиаты, оны рылымды жне функционалды аспектілеріні байланысы, ызмет ету задылытары, тіл мен ойлауды байланысы). Тіл ылымы тарихындаы лы жаалытарды бірі — тілді ос ырлылыыны (жйелілігі мен ызмет ететіндігі, озалмалылыы)ашылуы болды. Тіл осы екеуіні бірлігінен трады. Мны бір жаы -рылымды-жйелік жаы, жеткілікті дрежеде зерттелсе, функционалды жаы (сз тудырушылы аспектісі) енді ана зерттеле бастады.

Тіл — те крделі, кп ырлы былыс. Сондытан оны бірден ттастыта алып зерттеу ммкін емес, жеке бір ырынан келіп: логикалы, рылымды-жйелік, психологиялы т.б. зерттеуге болады.

20 асыр тіл ылымыны лкен жетістігі деп тілді жйесін, оны рылымды йымдасуын жан-жаты арастыруын айтуа болады. Біра бл тілді кейбір мнді белгілерін анытауа жеткізе алмады. Соы кездері тілді зерттеуде коммуникативтік-функционалды баыт ке ріс алып, тілді функционалды жаына, сйлеуге, мтінге кіл бліне бастады.

Шынында, тілді тек жекелеген бірліктерді жйесі деп анытау жеткіліксіз, йткені жеке тілдік бірлік болсын, не, тіпті, тілді ттас жйесі болсын лі коммуникативтік ызмет атармайды. Жеке тілдік тла мен жйеде ол ммкіндік трінде ана атысады. Бл маызды леуметтік ызметті наты жзеге асуы тіл шынайы арым-атынас процесінде олданыса тскенде ана ммкін болады. Тек осы жадайда тіл апарат тасушы жйе трінде крінеді [5,26]. Тілді жйе мен оны ызметіні (олданымыны) бірлігі ретінде тсіну ана оны атысымды табиатын толы тсіндіре алады. Мнда ызмет ету дегенді тек тілдік жйені сйлеу актісінде пайдалану ана деп тсінбеу керек, сонымен атар тілді жалпы арым-атынас процесінде пайдалану деп тсіну керек, яни арым-атынасты масаты мен міндеттерін орындау шін тілді кптеген сырты факторларды серімен олданыса тсуі дегенді білдіреді. Бл сйлем — айтылымны маыналы жаын байытады.

Сзде заттарды (оларды ртрлі топтарыны) белгіленуі, ымны бейнеленуі арым-атынас шін, тілді атысымды ммкіндіктерін жзеге асыру шін лі де жеткіліксіз болады. арым — атынас процесінде контексте сздерді жалпыланан маыналарын натылау жріп жатады. йткені тілдік тлаларды (тіпті, сздерді) сйлеушілер шамамен бірдей маынада олданады. Сондытан сйлеу кезінде (сіресе, жазба трдегі) «сз азабы» деген туады (ол аын, жазушылара ана тн емес). Ауызша сзде длсіздіктерді, оаш рылан сйлемдерді болуы сондытан. арым-атынастаы мндай кедергілер вербалды емес амалдарды (ым, мимика) кмегімен игеріледі.

Сйлеу (ауызша болсын, жазбаша болсын) — шыармашылы процесс, ол аз дрежеде автоматтандырылан жне ртрлі салада бірдей болмайды. Тілдік атынаста стандарт, рине, негіз, тірек ызметін атарады, біра толыанды, тиімді арым-атынас жасау шін тілді бл асиеті жеткіліксіз. йткені шынайы арым-атынасты алдын-ала болжап болмайтын нзік иірімдері толып жатады.

Сйлеу ызметіні шыармашылы сипаты туралы Л.В.Щерба былай деп жазды:«Сйлеу процесінде брын айтыланды немесе естігенімізді жиі айталаса та, алайда… сйлеуде брын естімеген тлаларды, сздерді жиі олданамыз, олданып ана оймаймыз, немі жаа тіркесімдер жасап отырамыз» [6,24]. Тілді олданысы тілдік тлаларды маынасын синтагматика аидалары бойынша жай оса салу деген емес, сондытан сз (сйлеу) оны ру шін пайдаланылан тілдік тлаларды маыналарыны механикалы осындысынан трмайды.

зара тсінісу арым-атынас контексінде пайда болатын «жаа олданымдарды» кмегімен (соларды негізінде) жзеге асады. Мысалы, тілдегі жаа олданыстар: метафора, метонимия т.б. (сздерді, тіркестерді жаа маыналары) тіл жйесінде алдын ала белгіленбейді, сондытан белгілі бір кезеге дейін ешкімге белгісіз болады, алайда тыдаушы адам оны бірінші рет естігенде оны маынасын бірден тсінеді (контекстегі белгісіз сздерді тсіну тілді осы асиетіне негізделеді).

Сзді шыармашылы аспектісі айтыланны (жазыланны) ерекше мнерлілігіне, серлілігіне байланысты, ал бны зі стилистикалы былыса жатады. Тіл жйесіні «пиялылыы» — оны шыармашылы трыдан пайдалану ммкіндігінде жатар.

Тіл мен сз (сйлеу), длірек айтанда, тілді жйелік (рылымды) жне олданымды аспектілері зара бірлікте, біра бірдей емес. олданыс кезінде тілді бай шыармашылы ммкіндіктері ашылады. Олар тілден тысары шексіз жадаяттар мен серлерге байланысты рдайым жаадан туындап отырады. Тіл жйесінде алдын ала алыптастырылан маыналы мазмн электронды есептегіш машиналары (ЭЕМ) шін, рине, тиімді, біра ол тілдегі шыармашылыты жоа шыарады. Шынында, табии трыдаы тіл мен ойлау тілдегі осы жалпылананды пен алыптылыты (стандарттылыты) рдайым есеріп отырады. Тілді жоарыдаы белгілері (дайын лгі, стандарттылы) — блар рі ажетті, рі пайдалы да, біра олар тілді олдану процесінде кедергілер де жасайды.

Тілдік жйені коммуникативтіктілігі толы клемінде тек арым-атынас процесінде ашылады. Тілдік ралдарды барлы стилистикалы-маыналы ректері, мнерлілігі, стилистикалы сері, орындылыы, ажеттілігі тілді олданысында ана айындалады. Сйтіп, тілді стилистикалы феномені, яни тілдегі стилистикалы мн о бастан функционалды сипата ие. Тілді танып білу жне оны сипаттау шін жйелілігіне оса оны функционалды аспектісін де ескеру керек.

Сондытан тіл грамматикасымен оса жмсалым грамматикасы (функционалды грамматика) да пайда болып дами бастады.

орыта келгенде, функционалды стилистикатілді арым-атынасты ртрлі салалары мен жадаяттарында олдануыны задылытарын зерттейді, басаша айтанда, ол шін тілді функционалды аспектісі арнайы зерттеу пні (предметі) болып табылады. Бір сзбен айтанда, стилистика тілді оам тарапынан олдану задылытарын зерттейді.

 

Стилистика, лингвостилистика – тіл біліміні, тілді кркемдегіш амал-тсілдерін, олданылу аясын, атысымды рекет-ызметін зерттейтін саласы.

Стилистика тілді фонетикалы, лексикалы, грамматикалы тсілдерді олдану принциптерін реттейді, сйлеу процесінде тілді пайдалануды задылытарын арастырады, сондай-а тілдік амал-тсілдер мен стилистикалы ммкіндіктер арылы коммуникативті-прагматикалы, эстетикалы ызмет йретеді. Ол стилистикалы ммкіндіктерді барлы базасын амтуды кздейді, лтты деби тілді нормасын сатай отырып, стилистикалы норманы алыптастырады. Стилистика ылыми стилистикалы ымдар мен белгілерді межесін тірек ете отырып, теориялы мселелерді арастырады.

азіргі стилистика ылымы тілдік бірліктерді пайдалануды тсілдеріне йретеді рі коммуникативтік масата сай іріктеу станымын негіз ете отырып, контексті тікелей ыпалы арылы дискурс пен мтіндегі стилистикалы ммкіндіктерді жзеге асуын амтамасыз етеді. Стилистика тіл ылымыны барлы саласын амтиды: прагматик. факторды толы есепке алып отырады; тілдік емес ылымдарды тиімді жатарын саралайды; Стилистикада тілдік емес факторларды ызметі стиль тзуге толы ммкіндік алады; стилистикалы норманы алыптастырады. Стилистика тілді фонетикалы, лексикалы, грамматикалы принциптерін ретке келтіріп ана оймай, тілдік бірліктер ызметін жзеге асырушы экстралингвистикады жне стилистикалы ммкіндіктерді арастырады. азіргі тіл білімінде стилистиканы бірнеше даму баыттары орын алан, оларды атарына ортостилистика, функционалды стилистика, кркемдік тсілдерді стилистикасы, прагмастилистика жатады. азіргі аза тіл ылымында стилистиканы екі баыты бар:

1. Орталы баыты, яни функционалды стилистика Функционалды стилистика тілді олданыса тсу задылытары мен сзді базалы, экстралингвистикалы жне стиль раушы факторлары ыпалынан пайда болан, ол олданыс тілі стилистикасы деп те аталады.

2. Ресурстар стилистикасы, бл тіл стилистикасы деп те аталады, сздерді мтіннен тысары кйіндегі ызметін айындайды. олданыс тіліндегі стиль мселесін стилистиканы жаа баыты прагмастилистика анытайды.

Интерпретация, сйлеу формалары (диалог, гіме, дау), стильдегі объективті жне субъективті ымдар мселесі, деректі, дерексіз ситуациялар, тілдік емес объектілерді атынасы, сйлеуді леуметтік-этикалы ыры, т.б. мселелер прагматикалы аспектіде арастырылады. аза тіл білімінде стилистика баыттарынМ.Балааев, М.Томанов, Е.Жанпейісов, Б.Манасбаев, Р.Сыздыова, М.Сералиев, Б.Шалабай, т.б. алымдар зерттеген.^{[1] [2] [3] [4] [5]}

 

Сын есім деп затты сапасын, сипатын, асиетін, клемін, салмаын, тсін (тр-реін), дмін жне баса сол сияты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-грамматикалы сз табын айтамыз.

Морфологиялы сипаттары

Сын есімні табии ызметі зат есімге анытауыш мше болу. Ол зат есімге тіркесіп анытауыш ызметін атаранда ешандай згеріске шырамайды: аныталатын зат есім кптік, септік, туелдік формаларыны айсысында олданылса да, сын есім . еш уаытта да туелденбейді, кптелмейді жне септелмейді.

Сонымен бірге, бір алуан сын есімдер зат есімді анытауларымен атар, етістікті де анытап, стеу сздерді ызметтерін атарады. Мысалы: Семіз сйлеп, ары шыанша, ары сйлеп, семіз шы (маал).

Синтаксистік ызметі

Сын есім, зіні табии жаратылысына сйкес, сйлемде кбінесе анытауыш мше болып ызмет атарады. Мысалы: ш-а нрсе - адамны асиеті: ысты айрат, нрлы аыл, жылы жрек (Абай).

Сын есім баяндауыш та бола алады жне баяндауышты рамына да ене береді. Мысалы: Трт блмелі тас й салын да жайлы (абит Махмтлы Мсірепов).

Сын есімдер сйлем ішінде етістіктерден болан мшелерді алдында (брын) трса, рашан пысытауыш мше болады. Мысалы: Жасы студент жасы оиды.

Сын есімге кшейту стеулері (те, аса, тым, тіпті, керемет, орасан, ересен т.б.) тіркесе алады. Мысалы: те жасы, аса биік, тым ащы, тіпті жалау, керемет жйрік, орасан зор.

Егер екі я онан да кп жала сапалы сын есімдер бір-бірімен абаттасатындай болса, олар бірін-бірі анытамайды да, біріне-бірі баынбайды да, райсысы з тстарынан тікелей зат есімге атысты болады. Мысалы: Ермeк отай тзу, зын, биік, кежолмен келеді (абиден Мстафин).

Семантикалы топтары

Сын есімдер семантикалы маыналары мен грамматикалы ерекшеліктеріне арай, сапалы (негізгі) сын жне атысты(туынды) сын деп аталатын екі салаа блінеді. Бл сындарды ай-айсысы болса да андай? ай? (алай?) деген сраулара жауап береді.

Сапалы сын есімдер

"Сапалы сын есімдер" деп маынасы жаынан затты р алуан сыр-сипатын, атап айтанда, трі мен тсін (а, ара, ср т. б.), сыры мен сапасын (жасы, жаман, туір, нашар т. б.), клемі мен аумаын (лкен, кіші, ауыр, жеіл т.б.), дмі мен иісін (ащы, ттті, клімсі т.б.) білдіретін жне затты баса да асиет-белгілерін білдіретін сздерді айтамыз.^[1]

Атысты сын есімдер

атысты сын есімдер деп бір затты белгісін баса бір затты я іс-амалды атысы арылы білдіретін сздерді атаймыз.

Осы ерекшелігіне арай, атысты сын есімдер тиісті жрнатар арылы баса есімдер мен етістіктерден жасалады да, затты сырты трі мен тсіне, кескіні мен келбетіне, сыры мен сынына, ішкі асиеті мен сипатына, мекен мен мезгілге жне баса да сол сияты белгілеріне атысты сынды ымдарды білдіреді. Мысалы:Балалы й базар, баласыз й мазар (маал); ткір пыша ол кесер (маал); Бл - жазы жайлы оныс (Мхтар Омарханлы уезов).^[2]

 

Табу. Эвфемизм. Дисфемизм

Табу – ескі наным-сенім, мифтік ым бойынша атын атауа тыйым салынан сздер. Табу сздер тмендегідей негізде алыптасан:

1) Табиатты длей кшіне байланысты трмыс-тіршілікке ауіпті сздерді атын атауа тыйым салынан. Мысалы, "жай тсті" десе, адама ырсыы тиеді деген сеніммен "жай" сзін "жасыл" сзімен алмастырып олданан;

2) Адам міріне ауіп-атер тндіретін жыртыш адар мен жндіктерді атын атамай баса сзбен ауыстырып олданан. Мысалы, асырды атын тура атаса, мала шабады деген орыныштан "асыр" сзін "ит-с", "лыма" деген сздермен алмастырып олданан;

3) Адамды опат ылатын ауру аттарын да атауа тыйым салынан. Мысалы, шешек ауруыны атын атамай, оны "орасан" деген сзбен ауыстырып айтан;

4) азаты дет-рпы бойынша жаа тскен келін айын жртындаы адамдарды атын тура атамай, оларды бойындаы, мінез-лындаы ерекшелігіне орай райсысына ат ойан. Мысалы, ыздара, йел адамдара Аылдас, Ерке ыз, Еркем, Шырайлым, Айнамкз, т.б. десе, ер балалара, ер адамдара Шыра. Мырза жігіт, Тре бала, Би аа, т.б.

Тіл білімінде лаа трпідей тиіп, жаымсыз, трпайы естілетін сздерді сыпайы, жаымды сздермен ауыстырып айту эвфемизм деп аталады. Эвфемизм ойды кркем трде бейнелеп жеткізу шін олданылатын, мдениеттілікті, сыпайылыты білдіретін сздер болып табылады.

Дисфемизм – маынасы жаынан эвфемизмге арама-арсы деби тілге жатпайтын, трпайы, дрекі трде айтылатын, біреуді орлау, кеміту масатында пайдаланылатын сздер.

ДИСФЕМИЗМ	ЭВФЕМИЗМ
рт ауруы ылтама Саырау, кере Соыр Аса Екіабат Туды лді Мылжы рлышы секші тірікші	кпе ауруы Жіішке ауру лаыны мкісі бар Заип Аяын сылтып басады Аяы ауыр Дниеге келді айтыс болды Сзуар олыны жымысысы бар Аузы жеіл осып айтады

 

йірлі мше (составной член)
Сйлемде бір сраа жауап беріп, бір ана мше бола алатын, біра з ішінде шартты трде бастауыш, баяндауыш жне баса сйлем мшелеріне талданатын сздер тізбегін йірлі мше деп атайды.
йірлілік – сйлем мшелеріні барлыына тн. (Составной член предложения – группа слов, отвечающих на один вопрос и являющихся в предложении одним членом, но в своем составе разбирающиеся на главные и второстепенные члены. Составными могут быть все члены предложения).

Мысалы:
йірлі бастауыш: Білімі кшті (кім?) мыды жыады.
йірлі баяндауыш: Сізді ауыл брыныдай емес: згеріпті, жаарыпты, лкейіпті.(айтіпті?)
йірлі толытауыш: ла естігенді (нені?) кз креді.
йірлі анытауыш: ызылбалаты машаына бойы йренген (андай?) жуас торы ат ріккен жо.
йірлі пысытауыш: Жаз шыа (ашан?) ойшылар жайлауа арай бет алды.

Ошау сздер (обособленные слова)
Сйлемні рамында трса да, баса мшелермен грамматикалы байланыса тспейтін мше.
Олар – аратпа сз, ыстырма сз, одаай.
(Обособленные слова – слова, находящиеся в составе предложения, но не имеющие грамматических связей ни с каким членом предложения. Это - обращение, вводное слово, междометие).
1.аратпа сз – біреуді назарын зіне аудару шін олданылатын сздер.Негізгі тыныс белгілері – тір жне леп белгісі. аратпа сз сйлемні басында келсе, тір одан кейін ойылады. Сйлемні ортасында келсе, тір аратпа сзді екі жаынан ойылады. Сйлемні соында келсе, тір оны алдынан ойылады.
аратпа сз ктерікі дауыс ыраымен айтылса, леп белгісі ойылады.
(Обращение – слова, используемые для привлечения к себе внимания. Основные знаки препинания – запятая и восклицательный знак. Если обращение находится в начале предложения, то запятая ставится после обращения. Если в середине – запятая ставится с двух сторон. Если обращение находится в конце – запятая ставится перед ним. Если обращение произносится с особым чувством, то ставится восклицательный знак.
Мысалы: Балалар, ерте емтихан болады. Білгеніді айта бер, Марат, орыпа. Ендігі кезек сенде, араым.
Диансы жне, кеншісі жне, Малім!
2.ыстырма сз – сйлемдегі ойа атысты сйлеушіні трлі кзарасын білдіретін сз немесе сз тізбегі.
рамына арай ыстырма сз, ыстырма сз тіркесі, ыстырма сйлем болып блінеді. Негізгі тыныс белгісі – тір. ыстырма сз сйлемні басында келсе, тір одан кейін ойылады. Сйлемні ортасында келсе, тір ыстырма сзді екі жаынан ойылады. Сйлемні соында келсе, тір оны алдынан ойылады. (Вводное слово – слово или сочетание слов, при помощи которых говорящий выражает свое отношение к тому, что он сообщает. По составу бывают: вводное слово, вводное сочетание, вводное предложение. Основной знак препинания – запятая. Если вводное слово находится в начале предложения, то запятая ставится после него. Если в середине – запятая ставится с двух сторон. Если вводное слово находится в конце – запятая ставится перед ним).
Мысалы: Меніше, малімні пікірі дрыс. орытыма, йтеуір, оны жазуа батылы бармады.
Шаыранда келмеді, мытып кетті-ау, сір.
ыстырма сздері маынасына арай мынадай топтара блінеді (вводные слова по значению делятся на данные группы)
1. Кісіні кіл-кйін, сезімін білдіретін сздер:
(выражают настроение, чувства человека) несі айтасы, баымыза арай, амал анша, абырой бергенде т.б. Мысалы: Амал анша, сен дрыс айтып тран жосын.
Биыл, несі айтасы,егінні жасы шыты.
2. Айтылан сзге нануды, жорамалдауды білдіреді:
(выражают соглашение, безусловность сказанного)
рине, лбетте, рас, сз жо, сір, ммкін, шамасы, расында, шынында, шынын айту керек, зііз білесіз,
бсе, дрысында т.б. Мысалы: Осыны брін ол, рине, жалыз істей алмады. Ммкін, бгін жмысты бітіретін
шыармыз.
3. Ойды айтылу амалын, тсілін білдіретін сздер: (выражают отношение к сказанному)
ысасы, сайып келгенде, былайша айтанда, жалпы аланда, демек, ендеше т.б.
Мысал: азастан азір, ысасы, глденген республика болды. Былайша айтанда, бгінгі кн стсіз болды.
4. Айтылан ойа пікір білдіруге байланысты: (выражают мнение к выраженной мысли) сіздіше, меніше, мен білсем, ысасы, айтуына араанда, айтуы бойынша, пікірі
бойынша, олай болса, демек, сйтіп т.б.
Мысалы: Меніше, бл – маызды іс. арттарды айтуына араанда, Арал теізі жыл сайын тартылып келеді.
5.Айтылан ойларды зара атынасын білдіреді: (обозначает связь между выраженными мыслями) біріншіден, екіншіден, аырында, керісінше, сйтіп, мысалы, уелі, бір жаынан т.б.
Мысалы: Біріншіден, аражаты жо болса, екіншіден, білімі жетпейді. Аырында, Маратты айтаны дрыс болып шыты.
3.Одаай сз– айтушыны кіл-кйін, ішкі сезімін жне жан-жануарларды шаыру, уу шін олданылатын сздер.Негізгі тыныс белгілері – тір мен леп белгісі. Лексикалы маынасы жо, сйлем мшесі бола алмайды.
(Междометие – слова, используемые для выражения эмоций говорящего и для обращения с животными..
Не имеет лексического значения, не может быть членом предложения. Основные знаки препинания – запятая и
восклицательный знак).
Мысалы: Шіркін, аын болса, осындай бол. Бл не, й!
Отын-отын крсініп: а! – дегенде, жрегі арс айырылды.

Одаайды маынасына арай трлері (виды междометия по значению)
1. Кіл-кйі одаайлары (междометия эмоций)
Шаттану, таырау, уану, ренжу, кіну, нату,
назар аудару т.б. мндерді білдіреді. (выражает радость, удивление, обиду, сожаление, одобрение и другие чувства).
плі, ойпырмай, алаай, пай-пай, брекелді, ту, у, а, й, ее, тте, й, ой, ап, ттеген-ай, беу, ап, ау, па, уа, м-, м саан, дние-ай т.б.
Мысалы: -ап, тотай тр, блем!
- Ой, сен мнда неып жрсі?
- Ойбай-ай, мына балаа арашы!
2. Жекіру одаайлары (императивные междометия)
Жекіру, тыйым салу, бйыру мндерді білдіреді.
(выражает запрет, повеление, возглас неодобрения)
тйт, тек, ж т.б. Мысалы: - Тйт, ніді шыарма!
- Ж-ж, ойланып сйлеген жн болар.
- Тек жалыз-а, арыла сйлес.
3. Шаыру одаайлары (междометия подзыва)
Мал, ит-сты шаыру, уу мнді білдіреді. (обращения к животным)
рау-рау, шре-шре, кс-кс, айт, ош-ош,
мо-мо, р-р, к-к, пырс, аухау-аухау т.б.
4. Трмыс-салт одаайлары (бытовые междометия)
Ассалаума-лейкм, уаалимкм-ассалам, ош,
рамет, п, лббай, жркім-алла, айыр т.б. Мысалы: - Атс, Атс, к-к, - деп, Марат кшігін шаырды.

Мысалы: - Рамет, балам, кп жаса.
- Лббай, тасыр, - деп, нкерлер ата онды.

Тласына арай (по способу образования)
1. Негізгі одаайлар (непроизводные междометия)о, ой, й, е, , ау, па, пай, , охо, беу т.б.
2.Туынды одаайлар (производные междометия) мссаан – м саан, ттеген-ай - йт деген ай,
брекелді – барын алып келді т.б.
Ескерту (прим): 1. Жрна жалану арылы одаайдан баса сз табы пайда болуы ммкін.
(При помощи суффикса от междометия может образовываться другая часть речи).
Мысалы: ура+лау, ойбай+лап т.б.
2. –ал –деп – де – дейтін етістіктермен тіркесіп, сйлем мшесі бола алады.
(сочетаясь с данными глаголами, могут быть членами предложения).
Мысалы: Мо-мо деп ол жылысын шаырды. /мо-мо деп = пысытауыш/
3. Одаайлар заттанып, трлі осымшаларды жалануы арылы сйлемні алыпты мшесіні ызметін атарады.(субстантивируясь и принимая разные аффиксы,
междометия могут выполнять функции членов предложения).
Мысалы: Мен йге алап, улеп /алай?/ зер жеттім.
Оны айтатыны – ойпырмай. /не?/