Лексикология жне оны салалары. 5 страница

 

 

ым жне сз.[деу]

ым — сзбен ажырамас байланыста болады. ым керінісіні тілдік формасы — сз жне сз тіркестері. Адамны ойлау ызметінде ым мен сз бір-бірімен абысан байланыста болады. Алайда оларды теестіру ателікке сотырар еді. ым — ойды логикалы формасы, ал сезоны тілдік-грамматикалы крінісі. Кейде бір ым р трлі сздермен берілуі ммкін (синоним сздер). Сонымен оса маынасы бір болса да, олданылуына арай трлі маынада, трлі ымдарды білдіретін омоним сездер де болатыны белгілі (мысалы, "кілт" сзі). ымдар "есім" деп аталатын сздер мен сз рылымдарында бейнеленеді жне бекиді. арапайым есімдер, мысалы "ы", "за", "аалды", "атысу", ал киын есімдер — "демократиялы задылы", "аса ажеттілік", "оамды демократиялы зін-зі басару" жне таы баса осы ымдарды материалды, тілдік негізі болып табылады, бларсыз ымдар да, оларды жасалу амалдары да алыптаспайды.

Сзді ымнан айырмашылыы, ол барлы тілдерде р трлі: ал белгілі бір ым р трлі тілдерде де р трлі бейнеленеді. Сонымен атар бір тілде де ым мен сз тепетедігі болмайды. Мысалы, барлы тілде синоним сздер мен омоним сздер мір среді.

ымдар тек шынайылыты дрыс бейнелесе ана дрыс ым болады. Егерде бір ым болмысты дрыс бейнелемей, брыс бейнелесе, онда ымны жалан боланы. Жалан ым, мысалы, теория мен практиканы байланысы бзыланда пайда болады. Дрыс ымдар адамдарды ебек рекетінен, ебек дерісінде ралып шыады: ондай ымдарды болмыстаы нрселер мен былыстара сйкестігі адамны практикасымен тексеріледі.

Айналадаы болмысты тани, біле отырып, адам нрселерді бір-бірімен салыстырып, оларды састыы мен айырмашылыын табады; талдау жне жинатау арылы нрселерді мнін ашып береді, ойша оларды белгілерін бліп алады. Ол белгілерді абстракциялап, жалпылайды. Нтижесінде адамда болмыста бар нрселер мен былыстар туралы ым алыптасады.^[1]

 

Фонема (грек. ропета - дыбыс) — сздер мен морфемаларды бір-бірінен маына жне форма жаынан ажыратуа кмектесетін тілдін дыбыстык жйесіндегі негізгі типтік бірлік, яни дыбыс типі.

· Мысалы: аза тілінде сзді бір дыбысыны трленуі (мол — ол — сол — жол — бол — тол); біратар дауыссыздарды жуан буында жуан, жіішке буында жіішке айтылуы (ыс — іс, ас — ес); бір дыбысты арты келуі (он — тон, ал — бал) сздерді маына жне форма жаынан бір-бірінен ерекшелеп тр. Фонемалы тілдерде Фонема саны р трлі болады.

· Мысалы, аза тілінде 9 жала дауысты Фонема, 25 дауыссыз Фонема болса, орыс тілінде 6 дауысты, 35 дауыссыз Фонема бар.

Фонема вариациясы[деу]

Фонема вариациясы (лат. variat - згеру) орыс. вариация фонемы — фонемаларды осымша варианттарыны (аллофондарды) жалпы атауы. Олар негізгі варианта арама-арсы ойылып аралады. Бл былыс орыс тіліне тн.

Фонемаларды айырым белгілері[деу]

Фонемаларды айырым белгілері — фонемаларды бір-бірінен ажырататын белгілер.

· Мысалы: т—д дыбыстарыны айырым белгілері — оларды біріні ата, екіншісіні я екендігі, с—з дыбыстарыны айырым белгілері — біріні шыл, екіншісіні ызы, а— дыбыстарыны айырым белгілері — оларды жуан-жіішке екендігіне байланысты.

Жалы тіл білімінде фонемаларды дифференциалды[деу]

Жалы тіл білімінде фонемаларды дифференциалды (лат. differens - ажырату) белгілері деп аталады.

Фонемаларды жптас жіктері[деу]

Фонемаларды жптас жіктері (лат. binarius - жп) орыс. бинарная классификация фонем — дыбыстарды жуан-жіішке, еріндік-езулік, ашы-ыса, ата-я, нді-нсіз, т. б. жпталып жіктелуі.

Фонемаларды негізгі белгілері[деу]

Фонемаларды негізгі белгілері — фонемаларды варианттарына орта, фонетикалы згерістерге шырамайтын негізгі белгілері.

· Мысалы: а фонемасыны негізгі белгілері: ашы, тіл арты, езулік екендігі.

Жалпы тіл білімінде Фонемалардын конститутив белгілері (лат. constitutio - орнату, анытау) термині колданылады.^[1]

 

Фонетика - (грек. phônçtіkуs – дыбысты, дауысты) – тіл біліміні тілді дыбысты жаын зерттейтін саласы. Тіл біліміні баса салаларымен салыстыранда фонетика з нысаныны тілдік ана емес, материалды жаын да – дыбыстарды жасайтын адамны дыбыстау (артикуляция) жйесін, яни айтылым базасын, дыбысты айтылымын (акустикасын), естілімін (перцепциясын) арастырады.
Осыан байланысты азіргі Фонетиканы нысаны ретіндегі тіл дыбыстары тілдік (функционалды), жасалымды, айтылымды, естілімдік жаынан арастырылады.^[1][2]

Дыбысты зерттейтін бейтілдік ылыми пндермен салыстыранда фонетика дыбысты былыстарды тілдік арым-атынас шін ажетті сздер мен сйлемдерді материалды трпатын жасаушы тілдік жйені элементі ретінде арастырады. Тілді дыбысты жаы мндай ызметтен ажырап алса, тсініксіз болады. Тіпті сз аымындаы жекелеген дыбыстарды зі тілді мазмнды бірліктерімен байланыста, яни фонеманы кілі (варианты, аллофоны) ретінде ажыратылады. Мысалы, майск сзі мйск трінде берілгенмен, алашы буындаы фонема а болады,
себебі аза тілінде май деген тбір бар да, мй деген тбір жо.

Фонетика сзіні маынасы[деу]

Бгінгі тіл білімінде фонетика сзіні ке жне тар маынасы алыптасан. Ке маынада фонетика тіл дыбыстарын зерттейтін ылымны бір саласы, ал тар маынада тіл дыбыстарыны сз аымындаы, дыбысталан сздегі кріністері мен р трлі былыстарын зерттейтін блімі дегенді білдіреді. Ке маынадаы тіл ылымыны бір саласы ретінде фонетика жалпы жне жеке немесе жекелеген тілдерді фонетикасы болып блінеді.

Фонетиканы зерттеу тсілдері[деу]

· адамны дыбыстау аппаратыны ммкіндіктерін, дыбысты бірліктерді акустикалы, артикуляциялы, перцепциялы ерекшеліктерін зерттеп, оларды айырым белгілеріне арай таптастырады;

· дыбыстарды уендік, уездік сипаттарын анытайды;

· дыбыстарды тіркесімділігін, буын ерекшеліктерін, оларды сздегі йлесімі мен ндесімін;

· буын табиатын, дыбыстарды буына бірігу задылытары мен сз аымыны буына жіктелуіні факторын;

· сзді фонетикалы йымдасуын, екпін мен ндестік заын;

· сонымен атар тілді интонациялы ралдары болып табылатын дауыс уенін (негізгі тон жиілігін), аттылыын (интенсивтілігін), жылдамдыын, уезін, кідірістерді арастырады.

Фонология[деу]

Дыбысты жйеде тілді рылымын зерттейтін тіл біліміні фонетика саласыны лкен блігі; Жекелеген тілді фонетикасы осы мселелерді наты бір тілге атысты арастырады.
Жекелеген тілді фонетикасы сипаттама немесе синхронды, тарихи немесе диахронды болып сараланады.

1. Синхронды фонетика тілді азіргі жадайындаы дыбыстарын, дыбысты былыстарын, яни дыбысты жйені статикасынзерттейді

2. диахронды фонетика тілді дыбысты жйесі мен ондаы былыстарды тарихын, уаыт пен кеістіктегі згерістерін, яни динамикасын зерттейді.

азіргі Фонетикада палатография, интонография, спектрография, т.б. р трлі ралдарды пайдаланатын эксперимент тсілдері, сондай-а [[электронды-есептеуіш машиналар, компьютерлік бадарламалар кеінен олданылады. Сонымен бірге Фонетиканы сз дефектологиясы, калиграфия, логопедия, сурдопедагогика, графика мен орфография сияты ылымны баса да салаларындаы олданбалы мні артып келеді.
сіресе, эксперименттік фонетика нтижелері тілді автоматтандыру, адам сзімен басарылатын крделі электронды жйелер, жасанды интеллект мселелері шін нды.

Фонетиканы жоарыда аталан баыттарыны барлыы азіргі аза тіл білімінде з дегейінде дамыан.

Фонетикалы дыбыстаба[деу]

Фонетикалы дыбыстаба, фонетикалы транскрипция (лат. латtranscriptio -айта кшіріп жазу) — ауызша айтылан сзді дыбысталуын нерлым дл беру шін олданылатын жазу тсілі.

Фонетикалы жазу[деу]

Фонетикалы жазу — дыбысты жазу. Емле ережелеріні фонетикалы принципіне негізден жазу, яни сздерді айтылуы бойынша жазу. аза жазуында тбір сздердікпшілігі айтылуы бойынша жазылады.

· Мысалы: ара, ата, екі, кз, бас, с, тн.

Фонетикалы задар[деу]

Фонетикалы задар — тілді дыбысты материясыны ызметі мен дамуыны задылытары. Олар дыбысты бірліктерді тратылыын жне здіксіз болып отыратын згерістерін, зара алмасуы мен тіркесуін реттеп отырады. Кнделікті сйлеу процесінде болып отыратын былыстарды, аллофонды трленулерді (варианттарды), дыбыстарды сз рамындаы позициялы алмасуларын тілді дыбысты материясыны ызметіндегі задылыктар арылы тсіндіруге болады. Аллофонды трленулер крші дыбыстарды серіне байланысты кез келген сзде кездеседі.

· Мысалы, аза тіліндегі екі дауысты дыбысты арасындаы ата дауыссызды ядауы (ап-абы, тап-табу), крші дыбыстарды бір-біріне икемделуі (ерінбеу—ерімбеу, сзше — сшше). Тіл дыбыстарыны даму задылытарына сай дыбыстарды алыптасан тарихи алмасулары здіксіз болып отыратын позициялы згерістерді тарихи тратануынын нтижесі болып табылады.

· Мысалы: со — согым — сойу, семіз— семір, кз—кр, сз — сйле. "Фонетикалык задар" уымын тіл біліміне жасграмматиктер енгізген. Олар Фонетикалы задарды бір тілді диалектілеріндегі немесе тіл дамуынын р трлі кезеіндегі (синхронды кйіндегі) дыбыстарды здіксіз сйкесіп отыруынын формуласы деп есептеген. Фонетикалы згерістер траты зандылытар нтижесінде болып отырады. Біратар фонетикалы згерістерді себебін тек тарихи трыда тсіндіруге болады (мадай — малай, кіл — кеуіл, шо — чо, Шідерті — Шідерлі, леті— леді, Бтырма — Бтарма). Фонетикалы задарды барлы тілдерге тн трлері де, тек белгілі бір туыс тілдерге тн трлері де болады.

Фонетикалык сз[деу]

Фонетикалы сз — екпін тспейтін кмекші сздермен, шылаулармен тіркесіп келетін дербес сз.

· Мысалы: Сен ой, мы аралы, н сал.

 

 

Фразеологизм - семантикалы (ішкі маыналы) жаынан бір-бірімен байланысан сз тіркестерімен сйлемдерді орта атауы.

здеріне формасы жаынан сас синтаксистік рылымдардан ерекшелігі: сздерді белгілі бір траталан лексика грамматикалык рылымдаана айтылатын ойта сйкес болып, сол сзді бастапы жеке маынасыны жалпы задылыктарына баынбауында.

«Фразеологизм» термині ртрлі типтегі бірнеше тіркестерді камтиды. Олар: атауыш ызметінде олданылатын идиомалар (ізін суытпай, а ара) ауыз дебиетінде алыптасан маалдар мен мтелдер жне жеке адамдарды авторлы немесе белгісіз деби шыармалардан алынан, немесе ауызша айтылан ыса нсалы наыл сздер. Фразеологизмні негізгі жне мбебаб асиеттері сз маынасыны баса мазмнда абылдануы немесе лексика грамматикалы транспозиция, сз тіркесіндегі тратылыымен айталануы. Кпшілігі маалдар мен мтелдер жне анатты сздерге жататын фразеологизиялы сйлемдер мен траты тіркестерді коммуникативтік ызметі диктум жне модус (логикалы баыт) деген мазмндара белінеді, сонымен бірге семантикалы екі жатылы арылы айындалады.^[1]

 

Сйлем. Сйлем трлері: хабарлы, сраулы, лепті, бйрыты сйлемдер, тыныс белгісі

Сйлем дегеніміз – р алуан сздерді зара тіркесіп келіп, тиянаталан ойды білдіруі. Оларды рамы да трлі болады. Сйлемді жеке сзнемесесз тіркестері райды.

Сйлем болу шін, оны грамматикалы негізі, яни трлаулы мшелері болу керек.

Сйлем рамына арай жай сйлем жне рмалас сйлем болып блінеді. Жай сйлемде бастауыш та, баяндауыш та біреу болып, тиянаталан бір ана ойды білдіреді. Мысалы,Тілек пен лішер аулада ойнап жр. Ал рмалас сйлем крделі ойды білдіреді. Мысалы, Кз айы басталып, жер бетін сары ала жапыра жапты. Сйлеминтонациясына, айтылу масатына арай хабарлы, сраулы, лепті, бйрытысйлем болыптрткеблінеді.

Белгілі бір оиа, былыс, іс-рекет туралы хабарлау, баяндау, суреттеумасатында айтылан сйлем хабарлы сйлем деп аталады.

Хабарлы сйлемге тн негізгі белгілер:1) хабарлау, баяндау, суреттеу масатында айтылады; 2) белгілі бір шаа атысты болады (ткен ша, осы ша, келер ша); 3) айтушыны іс-рекетке кзарасын, ой-пікірін білдіреді; 4) хабарлы сйлемде дауыс ыраы бірте-бірте ктеріліп, соына арай бседейді; 5) хабарлы сйлемнен со нкте ойылады.

Бір нрсе жайында срап білу масатында айтылан сйлем сраулы сйлемдеп аталады.

Сраулы сйлемге тн негізгі белгілер:1) бір нрсе жайында срап білу масатында айтылады;2) срау есімдіктерінен жне ма, ме, ба, бе, па, пе, ше (мы, мі, бы, бі, пы, пі, ші) сраулы демеулік шылауларыны атысуымен жасалады; 3) сраулы сйлемні зіне тн интонациясы болады: бас жаы ктерікі айтылып, соы жаы бседемей, ктерікі алыппен аяталады; 4) сраулы сйлемнен со срау белгісі ойылады.

Сраулы сйлемдер негізгі сраты, жетек сраты, анытауыш сратыболып блінеді.

Негізгі сратысраулы сйлем – бір нрсе, оиа, іс туралы млімет алу шін ойыланбастапы сраты сйлем.Мысалы: Бізбен бірге саяхата барасы ба? азатыандай лтты аспаптарын білесі? Балаыз мектепті ашан бітірген? Бл сзбен не айтпасыз?

Негізгі сра срау есімдіктерінен жнема, ме, ба, бе, па, пе, ше шылауларыны атысуымен жасалады.

Жетек сратысраулы сйлем– негізгі сраа жауап алу стінде осымша туан ойа байланыстысйлем.Мысалы,

– Іссапара кімдер барады?

– Жас ызметкерлер барады.

– Біздер ше?

Жетек сраты сйлем толымсыз болып ралады, кбіне тек сра маыналысзден ана трады. Жетек сра ше шылауыны атысуымен жасалады.

Анытауыш сратысйлем– екінші жаты сзін анытап алу шінойылан сраты сйлем.Мысалы,

– Бл ойды кім айтты?

– Тілек айтты.

– Тілек?

– И, Тілек.

Айтушынытрлікіл кйін білдіру масатындаайтылан сйлемлепті сйлемдеп аталады.

Лепті сйлемге тн негізгі белгілер:1)айтушыны трлі кіл кйін білдіру масатында айтылады: кйіну, тадану, кіну, стану, сйсіну, ору, уану, апалану, наразылы білдіргенде,т.б.2) лепті сйлем ерекше эмоциямен, сезіммен айтылады.

Лепті сйлемні жасалу жолдары:

1) сйлемні етістік формалары арылы. Мысалы, Кзі мндай ткір болар ма!

2) сйлем -а, -ау, ой, -ай шылауларыны атысуымен жасалады. Мысалы, Балам, онатара бір кй тартып бере ой! араым-ай, атты тоып алыпсы-ау!

3) кіл кйді білдіретін одаайсздерді атысуымен жасалады. Мысалы, Пай-пай, дауыс деп осыны айт! У, жеттім ой аыры!

4) Лепті сйлемдерден со леп белгісі ойылады.

Біреуге бйыру не талап ету масатында айтылан сйлем бйрыты сйлем деп аталады.

Бйрыты сйлемге тн негізгі белгілер:

1) біреуге бйыру, талап ету масатында айтылады;2) бйрыты сйлем етістікті бйры райыны 2, 3-жаында айтылады; 3) бйры не шартты райа -шы, -ші жрнаыны жалануы арылы жасалады;

4) бйрыты сйлемнен со нкте немесе леп белгісі ойылады.