Мнай жне газ кен орындары
Мнай мен газ кен орындары деп жер ыртысыны бір ауданында болатын,бір топтаы шоырларды (мысалы,кмбезді атты немесе массивті,т.б.) жиынтыын айтуа болады.
Бл келтірілген анытама белгілі бір шарттылытан жне жалпыламалытан тратындытан,тсініктеме беруді ажет етеді.Шарттылыы сол,мнай мен газ зіні тзілу орнында ешашанда жатпайды.Сондытан «кен орны»терминін мнай мен газді пайда болан жері деп емес,бл пайдалы азбаларды миграциялануы нтижесінде тсекн ттыштарды жататын орны деп тсіну ажет.
Жалпыламалыы сол,мнай мен газ кен орны бір шоырдан бірнеше ондаан шоырлардан труы ммкін.Егер мнай мен газды орларын есептегенде, оны ндіру тиімді боланда ана жеке шоыр кен орны болып саналады.Бірнеше шоырлар бір кен орнына кіруі ммкін, егер олар мнай мен газді іздеу, барлау жне ндіруді йымдастыруда ортаты болатын бір типті рылымдармен сипатталатын болан жалай ана кіреді.
Алайда,кен орны шекараларын рашан рлым типін ескеріп ана анытауа болмайды.Кейде ірі рлым, мнай мен газды бірнеше кен орындары бар, бтіндей мнай газ жиналу зонасын сипаттайды.Мндай зонаны мысалы ретінде рлымны бір типі-моноклинмен сипатталатын шгінді тау жыныстарыны жатысын арастыруа болады.Біра моноклин зіні бойында трлы текті экранданан шоырлары болуы ммкін.Бл жадайда,пайдалы азбаны барлау мен ндіру жыстарын р трлы тсілмен йымдастыруды ажет ететін,мнай мен газды бірнеше жекеленген шоырларыны тзілу ммкідігі бар.Соны нтижесінде,мнай –газ жиналуыны зонасы болып табылады,бтіндей моноклинлік рлым,территориялы белгілері боиынша бірнеше кен орындарына блініді.Сондытан “мнай мен газ кен орны”ымын анытау езінде, тек рлым типі ана емес, оан оса бір аудандаы жер ыртысы ойнауындаы шоырларды таралуы жнінде де айтылады.
Жер ыртысында екі екгізгі геологиялы рлымдар-геосинклиндер мен платформаларды болуы мнай мен газ кен орындарыны екі негізгі класа блінуін алдын ала анытайды:
класс-геосинклинді(атпарлы)айматарда алыптасан кен орындары;
класс-платформалы айматарда алыптасан кен орындары.
74.Роликті конусты ашаулар(Шарошкалы ашаулар)
Шарошкалы ашаулар. Бл ашаулар сату жне жару серлерін беретін аспаптара жатады. ашау шарошкаларыны шыып тратын тicтepi бар. алаты ашаулармен салыстыранда шарошкалы ашауларды бірнеше артышылыы бар:
1) аттылыы орташа, атты жне те атты тау жыныстарын брылау жылдамдыы жоары келеді;
2) ашау eш6ip соысыз жне жлысыз тыныш жмыс жасайды;
3) жыныс пен ашау арасындаы йкеліске уат аз жмсалады;
4) ы опанына дрыс пішін беріп, шарошкаларыны саны бірден алтыа дейін кбеюі ммкін.
Мнай жне газ ыларын брылаанда негізінен ш шарошкалы ашаулар колданылады. Конструкцияларына арай ашаулар тласыз (А) жне тлалы (Б) деп eкire блінеді.
А тобындаы ашаулар (33-сурет) бір-бірімен пісіріліп бекітілген ш
табаннан трады. Табандарды тменгі шында цапфа бар, оан подшипникте бос айналатын шарошкалар кигізілген. Табандарды пicipiп зара бекіткеннен кейін, оны жоары шетінен бранда тілінеді. Ол ашауды турбиналы брыа немесе бры бырларына жаластыру шін ажет. А тобыны ашаулары № 3-тен №13-ке дейін шыарылады. лшемдері лкен (№14-тен жоары) ашауларды Б типтес етіп шыарады. (34-сурет). Балытылып кйылу тсілімен жасалан ашау тласыны сыртында ш жыраша (паз) болады. Олара шарошка кигізілген табандарды кipгiзiп, пicipy дісімен бекітеді. ашауды жоары шыны iшiнeн жаластыруа ажет
Шарошкалы ашаулар. Бл ашаулар брыланыштытары I—XII категориялы тау жыныстарын брылауа арналан. Жыныстарды 6epiктігінe арай шарошкалы ашаулар трт трге блінеді: М (орысты мягкий- жмса деген сзінен), С (средний- аттылыы орташа), Т (твердый- атты), К (крепкий-те атты). М типті шарошкалы ашаулар брыланышты категориясы I—III,жмса тау жаныстарын брылаанда, С типті ашаулар брыланыштыы IV—V, аттылыы орташа тау жыныстарын брылаанда, Т типті ашаулар брыланыштыы VI—VII, атты тау жыныстарын брылаанда, К типті ашаулар брыланыштыы VIII—XII, те атты тау жыныстарын брылаанда олданылады. Шарошкалы ашаулар зара піcipiліп осылан 2 немесе 3 секциялардан—табандардан трады. Ол табандарды цапфаларында подшипник аркылы айналмалы шарошкалар орнатылан. ашауларда орталы жне жиектік жуу тесіктері болады. ашауларды шарошкалары здерін здері жыныс нтатарынан тазалайтын схема бойынша жасалады. Бip шарошканын тicтepi eкіншi жанындаы шарошканы тістеріні арасындаы ойыа кipin трады. Осыан байланысты катар орналасан eкi шарошка айналан кезде 6ipiні тiciн 6ipi тазалайды.
Шарошкалар подшипниктерге кондырылан. Олар цапфалармен косылып ашауа тіремe болу міндетін атарады. Диаметрлеріне арай ашау тіремелері мына типтерге блінеді:
1. Екі сыранау подшипниктері жне клып есебінде жретін 6ip шарлы подшипник;
2. Бip роликті, лып ретіндегі шарлы жне сыранау подшипниктері;
3. Біp роликті жне eкi шарлы подшипниктер. соыны 6ipeyi лып міндетін атарады.
Подшипникті шарлары табан iшінен тесілген арнаулы тесікпен тіремеге
жіберіледі. Шар салынып болан со тeciккe сауса трізді темip ткізіліп 6eтін пicipiп жауып тастайды. Tipeмeнi жинау кезінде тесікті графит маймен толтырады.
М тиnтi ос шарошкалы ашау. Бл ашау брыланыштытары I—IV категориялы тау жыныстарын брылау ш1н арналан (30- сурет). ашауды eкi табаны, ал оны райсысында 6йipiнен орналаскан жуу тeciгi бар. Бл тесікте гидромониторлы ондырма отырызылан. Ол брылау кезінде гидромониторлы нтиже 6epeдi. ашау шарошкалары ш сатылы конус трізденген. Оларды беттерінде фрезерлеп жасалан тicтep бар. Ticті сйірлену брышы 38—40°-ка те. Шарошка ocьтepi 6ip баытта боланымен аздап алшакталан. Шарошка oci мен ашау осіні арасындаы бурыш 57° 30'. М ашауыны тласы сары тске боялады. Шарошка тicтepiнe жне оны жиекке араан беттеріне релит деп аталатын катты корытпа жалатылады. М кашауыны техникалы сипаттамалары
С типті ашау брыланыштытары IV—VI категориялы, аттылыы орташа тау жыныстарын брылауа арналан. Бл ашау цапфаларыны oci кашау ociнe 55°клбеу етіліп орналасан. Сырткы диаметр 92 мм ашаулар ос шарошкалы, ал баскалары ш шарошкалы. ашау шарошкаларына кп сатылы конус трізді пішін берілген. Оларды бетінде фрезерлеп жасалан тістер бар. Т типті ашаулара араанда бларды тістеріні аралы адымы жне сйірліктері лкендеу (38—42°). Шарошканы тicтepiнe жне жиектік беттеріне релит катты корытпасы жалатылады. С типті ашауларды тласы кк тске боялады. Шарошка тітеріні тау жыныстарын жасы кecyi шін шарошкаларды осьтepi аздап з баытынан жылжытылан. С типті кашауларды лшемдері 25- кестеде келтірілген.
Т типті ш шарошкалы ашаулар брыланыштыктары VII—VIII категориялы, атты тау жыныстарын брылауа арналан. Бл ашауларды цапфаларыны oci ашау осінен тым клбеу емес 50–52° рып орналасан. Забой 6eтi мен горизонталь жазыты арасындаы брыш 2—5°. ашау шарошкалары екі сатылы ЯНИ осылган eкi конуса сайды.. Шарошка бетінде адымы те тар, фрезерлеп жасалан тістер бар, тістердін сйірлік брышы 45—48°. Шарошка тicтepiні бетіне жне оны жиектік беттеріне тйіршіктелген релит катты орытпасы жалатылады. Т типті кашаулар тласыны сырты жасыл тске
К типті шарошкалы ашаулар брыланышты категориялары VIII—ХП-ге те, атты жне те атты тау жыныстарын брылауа арналан (31- сурет). Бл кашауларды да Т типті ашаулар секілді цапфаларыны oci мен ашау осіні арасындаы брышы лкен емес, яни 50—52° шамасы. Забой 6eтi мен горизонталь жазыты арасындаы брыш 2—5°. Диаметрі 59 мм ашау ос шарошкалы. Шарошка жалгыз конусты. Оны бeтi BK-8B маркалы цилиндр трізді атты орытпалармен днекерленген. Оларды жмысшы беті жарты сфера се-кілді. атты орытпалы тicтерді аралы адымы алша емес, сол себепті олар забой бетін толы жабады. Бл жадай тау жынысын таландауды тиімділігін
сіреді. Шарошканы кемерлегіш 6eтi де атты орытпалы тістермен днекерленеді, немесе тйіршіктi атты орытпа жалатылады. К типті ашауды нeгізгі аныктамалары 27- кестеде келтірілген. Бл ашауды бдыр ашау
Алмазды ашаулар
Алмаз ашаулар кбінесе баыттап брылауа жне кп забойлы ыларды брылау шін олданылады. Алмаз ашауды кмегімен ы
опанында орнатылан болат сынаны клбеу бетімен косымша брыланатын жаа опанды керек баыта брып кетеді. Диамeтpi 76мм НБ-1 жэне диаметрі 59мм НБ-2 алмаз ашауларымен брыланыштыы VIII—X категориялы тау жыныстарын брылаанда траты сынадан ы опанын брып кетуге болады. Бл ашаулар овалданан жне уатылан алмаз тйіршіктерімен днекерленеді. Алмаз тйіршіктеріні іріліктері 6ip карат ішінде 20–30 дана. Диаметрі 76 мм кашауды жасау шін 39 карат, ал 59 мм-ге 18 карат алмаз тйіршіктері жмсалады. ашау матрицасыны аттылыы Роквелл приборыны С шкаласы бойынша 30—35-ке те. Матрицаны дмдік 6eтi iшінe арай ойыталан, ал сырты беті конус трізді жасалан. Матрицаны ортасында диаметрі 6 мм-ге те тeciк бар. Ол зынша жолдар арылы жуу каналымен штасан. Алмаз ашауды сырты 6eтi конус трізді боландыктан, ы опанын бру шін сынадан
Алмаз ашаумен брылаанда брылау тртібіне кipeтiн осьтік кшті 10 кн-дай, ашауды айналу жиілігін 300–500 айн/мин, ал жуу сйыын 150–200 л/мин млшерінде стайды. Kiшi диаметрлі (59 мм) ыларды кернсіз брылау шiн конструкциясын ЦНИГРИ жасаан МЦС алмаз ашаулары да шыарыла бастады. Оны сйы шыатын тeciri эксцентрленіп орнатылан, диаметрі 8 мм. Тжірибе ретінде диаметрі 59 мм МЦС ашауымен ыны брылаанда бір ашаумен 12,5м ы опаны бурыланан, ал брылауды механикалы жылдамдыы алмаз коронканы брылауымен салыстыранда 1,7 есе ескен. Бip рейсті зындыы 5,4 м-ге жеткен. Брылау тртібіні параметрлері мынандай болан: снарядты айналу жиілігі 233 айн/мин, осьтік кш 10—12 кн, ал. жуу сйыыны млшері 40–50 л/мин.
Keйінri кезде алмаз кашауларды «Славутич» деп аталатын атты орытпамен днекерлеп шыара бастады. Ол жасы нтиже беріп жр.
Алмаз ашаулар(38-сурет). Турбиналы жне роторлы тсілдермен ы бурылаанда, cipece атты жыныстарды казанда - алмаз ашаулар олданылады. Оларды дрыс пайдалананда брылауды рейстік жылдамдыы артып, ктеріп- тcipy операциясыны саны азаяды, аржы аз жмсалады жне тік ыларды азанда оны опаны исаймайды.
Ттас забоймен ыны брьшауа арналан алмаз ашаулар спиральды, секторлы жне сатылы болып ш трге блінеді. ашауды жмысшы 6eттepi ipi алмаздармен, яни лшемдері 0,1–0,35 карат арасында згеретін алмаз тйіршіктері мен днекерленеді. Алмаз ашаулармен збестен 200-250 саат брылауа болады. Бip алмаз ашау 15 шарошкалы кашауды жмысын атарады. Біра, онымен iшіндe уысы бар, аттылытары жиі алмазып тратын жне жарышаты жыныстарды брылауа болмайды.
ашаудаы алмаз тйіршіктері матрицада орналасады, оны мысты-вольфрамды орытпадан жасайды. Матрица ашау тласына бекітіледі. Алмаз ашауларды жасалыну конструкцияларына арай 6ip абатты, кп абатты жне импрегнирленген деп ш топа бледі. Бірінші топтаы ашаумен аттылыы орташа, екіншісімен атты, ал соысымен те атты рі берік тау жыныстарын брылайды
Конструкциясын ВНИИБТ жасаан алмаз ашауларды техникалы сипаттамалары 29- кестеде, турбиналы брылауа арналан алмаз ашаулардыкі 30-кестеде жне керн алатын брыны алмаз штарыны анытамалары 31 -кестеде келтірілген
Кейінгі жылдары ндірісте «Славутич» деп аталатын атты орытпамен наышталан мнай мен газ ыларын брылайтын ИСМ деп аталатын ашаулар шыарыла бастады. Цилиндр трізді жне сопаша тpi бар славутич атты орытпасынан жасалан кескіштермен ИСМ ашауыны жмысшы дмімен бйір 6eтi днекерленеді. Бл ашауды дмінде жуу сйыы шыатын алты тeciк бар. ашауды тлгасы зынша келген, сол себепті брылау кезінде оан жыныстар жабыспайды жне сыртына оралмайды. ИСМ ашауымен брылау ндірістік сынаудан жаксы тті.
76.аалаты(алашалы) ашау(долота)
алашалы кашаулар. Бл ашаулар жмсак, тйіршектер арасындаы байланыс лсіз, орныксыз жне те иілімді тау жыныстарын брылауа арналан. алакшаларыны сандарына арай екі алакшалы (РХ), ш алашалы жне трт алашалы (те сирек) болып келеді. Блар кесу-жару серін беретін ашаулара жатады. РХ ашауында жалпа келген екі алаша бар, оларды жмысшы штары eкi жаа брылан, соан байланысты оларды сырты niшінi балыты кйрыын еске тсіреді. Сол себепті РХ ашауын «балы йры» ашау дейді. ашау тласыны жоары сыртында бранда тілінген. Сол бранда арылы РХ ашауы бры бырларыны тізбегімен жаласады. ашау алашаларыны алдыы жне бйірлік беттері атты орытпамен днекерленген. Бл жадай оларды 6epiктігін, тозуа тзімділігін сіредi. Жуу сйыы алашалар алдындаы тесіктерден шыады. Тесіктерді iшінe атты орытпадан жасалан втулка кигізілген.
Yш алаты ашауларды жмса тау жыныстарын брылау шін олданады, ЯНИ ЖЫНЫСТЫ ттырлыы мен 6epіктігі аз боланы жн. РХ ашауына араанда ш алаты ашауды мынадай артышылытары бар:
1.ашауды кескіш ернеуіні зындыы 1,5 есе скен, сол себепті p6ip жеке ала таландайтын жынысты сыбаалы млшері азайан. Бл жадай ашауды тзімділігін жне 6ip ашауды азатын терендігін cipreн.
2. ашауды ш алаыны болуы оны орнытылыын арттыран. Бл
ашау ы опанына дрыс днгелек трізді пiшiн береді жне ы
абырасында ешандай кертпелер жасалмайды.
алаты ашаулар (29-сурет.). Бл ашаулар брыланышты категориясы I—III, жмса, борпылда тау жыныстарын брылаанда олданылады.
Ол лкен енді алатан 4, муфтадан 2, колонкалы быра осатын брандадан 3 трады. алаты тменгі жаы ос жзбенен бітеді. Ол жздерді 6eтi ашауды айналу баытына карай бадарланан. ашауды згермес диаметрі 100 мм биіктікке дейін жетеді. ашау тласында epтіндi жретін жуу тeciгi 5 жасалынан. Теск диаметрі 8–18мм-ге дейін згереді. ашау алаыны тозуа арсы бекемдігін cipy шін оны бетіне екі немесе ш абат етіліп атты орытпа жалатылады. р абатты калыдыы 1мм. ала саны eкi немесе шке те болады. Coaн байланысты оларды 2Л немесе ЗЛ деп маркалайды. Yш алаты ашауды алатары 6ip-6ipiнe 120° брыш жасап орналасан. 2Л жэне ЗЛ маркалы ашауларды нeгiзгi лшемдері 23- кестеде келтірілген.
