Менеджмент негізін алаушылар

Менеджмент тсінігі жне тарихы

Кіріспе.

Менеджмент аылшын тілінен аударанда «басару» деген маынаны білдіреді. Менеджмент- бл ксіп орынды йымдастыру туралы, оны дамытуды стратегиясы ретінде ызметтерді іріктеу туралы жне оларды жмысын отайландыру туралы тиімді басару. Менеджмент басаруды масатына адамдарды ебек белсенділігін ынта-ыыласы арылы ктеріп, оларды тиімді жмысыны негізінде жетуді йарады. ылымны бл трін білу барысында басаруды масаттарын ою мен длелдеу шін наты білім жне тжірибелік дады алуа болады, осы масаттара жету жолында персоналды кш-уатын жинастыруа, ылыми длелденген шешімдерді абылдауа, кадрлар жмысын жйелеуге, ксіпорындарды бірттас жйе трінде басаруа ммкіндік береді. ртрлі ылымдар секілді менеджментті де теориясы болады, онда осы пнге тн асиеттер, міндеттер, категориялар, задылытар, принциптер, дістер, функциялар жне зіні ізденіс жолы амтылады. Басару адамдарды парасаттылы нысаналы іс-ызметіні кмегімен оршаан лемді баындыру жне тіртіпке келтіру жмысынан тратындыы брыннан белгілі. Менеджмент – басаруды маызды рамдас блігі, оны пні басару рдісіндегі леуметтік атынастардан трады. Сйтіп, менеджментті ылым ретінде айналыфсатын пні басару рдісінідегі адамдарды арасындаы алыптасатын атынастар. Менеджментті ксіпкерлік іс-ызметті трі деп арастыруа да болады. Осы кзараса арай менеджментті алдын-ала белгіленген экономикалы нтижеге жеті шін адамдарды кш-уатын нысаналы трде шоырландыруды йаратын іс-ызметті бір трі деп тсінген дрыс.

Менеджмент тарихы бірнеше мы жылдытардан ралан. Осынау за жылды тарихы оамды, экономикалы, леуметтік экономикалы атынастар жйесіндегі зіліссіз тжірибелерді жинаталуына байланысты дамыан. Менеджментті бастауы болып ерте замандаы Шумерде жазуды пайда болуымен байланыстырады. Бны негізгі революциялы жетістігі саудамен айналысатын жоары абаттаы «ксем ксіпкерлерді» білімге алып келді. Алаш басарушылы революциясы діни коммерциялы ата ие болды. Сйтіп осыны арасында басалары алыптасты. Екіншісі б.з.д 1760 жылдардаы р трлі леуметтік топтар трындарыны кптрлі оамды атынастарын реттеуде мемлекетті басаруды задар негізін станан Хаммурапи ханны атымен байланыстырылды. шіншісі мемлекеттік басару дістерін ндіріс жне

 

 

рылысты басаруды реттеуге байланыстыруа баыттаан Навуходоносор ІІ есімімен байланысты. Тртіншісі ХІІ-ХІІІ асырдаы Европадаы ндірісті дамуымен жне каптиализмні тууымен байланыстырылан. Бл кезеде ндірісті пайдасы мен дамуына басым кіл аудару басару ызыушылыын арттырды. Басару мселелерінде жеке білім аумаын енгізу кптеген ндірістерді бсекелестікке алып келіп, ауымды нер ксіптерді пайда болуына ыпал етті. Бесіншісі ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы жиі бюрократиялы деп аталатын басару революциясына жатызылады. Басару аумаыны теориялы негізін бюрократиялы концепция айта ру арылы басаруды ірі иерархиялы рылымын алыптастырып, ебек блінісін іске асырып, лшемдер мен стандарттар енгізіп, жауапкершілік пен ызметтік міндеттемелерін алыптастырды.

ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басында басаруды ылыми негіздерін алыптасыру мен жинаталан тжірибелерді ылыми талдау жмыстары алаш пайда болды. Бл ндірісте нім ндіру мен табстылыа деген ажеттілік ірі корпорация трдегі жне акционерлік оамы трдегі ірімасштабты йымдарды ауымды клемді нарыа баыттады. Ксіп орындардарда барлы салаларды бірізділігін, жетекшілер мен міндетеме атарушыларды ебектерін жне ндірісті тиімді йымдастыру ажеттілігін туындатты. Бл шін ылыми негізделген тртіптер, аидалар мен стандарттар ажет болды. Ксіп орындарды басару теориясы мен тжірибесіні алыптасуына ХХ асырда менеджментпен тыыз байланысты баса да білім салалары математика, инженерлік ылымдар, леуметтану, психология ылымдарыны жетістіктерге жетуі сер етті. Бл салаларды жетістіктері басаруа сер ететін жаа озаушы факторларды айындап, тжірибе тексерісіндегі келесіздік туындататын ескі теориядан бас тартып, жаашылды басаруа келді.

ылыми менеджмент мектептері (1885-1921) Ф.У.Тейлор, Л.Гилберт, Г.Гантта есімдерімен тыыз байланысты. Ф.У. Тейлор зіні ксіп орын процестерін басару ылыми тжірибелерін 1880 жылы Американы Филадельфия аласындаы «Мидвейл стилл» компаниясында бастады. Негізгі ылыми менеджмент негіздері 1903 жылы Ф.У.Тейлорды «Басару кезедері» баяндамасында баяндалан. Тейлорды теориясында айшылытар туындаанмен, оны ілімі азіргі заманы менеджмент концепциясыны теориялы – тарихи айнар кзі болды. ылыми менеджментті негізігі масаты- «кіріс -шыыс» формуласы бойынша ксіп орын тиімділігін арттыру. Мны мні бірттас басару жйесінде р менеджер жауапкершілікпен ресурстарды орналастыру жне шыындау, сонымен атар ндіріс жйесін тиімді пайдалануда. Тейлор сонымен атар, менеджерлерді негзігі ызметтері р ызметкерлерге міндеттеме арттыру, берілген жмысты орындай алатын ызметкерлерді тадау,

 

 

ызметкерлерді з міндеттемелерін жоары дегейде арттыруа итермелеуде жауапты екендігін атап айтты. Егер бл функцияларды менеджер орындаса, ксіп орын ебегіні тиімділігін арттыру міндеттері орындалды деп саналады. Басаруды ылыми ізденістері ебек операцияларын жетілдіруде талдау жне баылау ол ебегіні тиімділігіне негізделген. Негізі тиімділік басару функцияларын блу принциптерінде, демек, жмысшылар ебегінен басару бойынша ебек блінісі. Бл басару рекеті жеке ебек сфера болып, ал жмысшылар осыан жинаталып жетістіктрге жету. Тейлор за жылдар бойы ызметтерін тиімді орындап, кш жмсау арылы жекеленген жадайлардаы жмысшыларды жмыс клемін анытады. Егер р ызметкер з ісін жетік мегерсе, ол адам саат механизміндей з ісіні білгір маманы болар еді, деген ойды неміс леуметтанушысы М. Вебер мен Ф.Тейлорды теориялы ебек негіздерінен круге болады.М.Веберді теориясы бюрократиялы аым ретінде де абылдауа болады, біра бюрократия йымдастыруды тсілі ретінде тек ана осы те,ория пайда болан кезеде ана пайда болды. Бюрократияны жасы да, жаман да жатары бар. Жаымды жаы: наты тртіпке баынан р адам з масатын наты орындайды. Жаымсыз тстары: шын мніне келгенде адамны шыармашылы тадауына ммкіндік бермейді, йткені р трлі мір жадайын наты йымдастыру ммкін емес. Сондытанда бюрократиялы йым олдануа тиімді емес, онша мірше емес. Бюрократиялы йымдарда жеке шенеуліктерді барлы міндетттерін тіркей отырып, керісінше наты жадайлардаы оны жауапкершіліктерін шектейді. ылыми басаруа ерлі зайыпты Френк пен Лилиян Гильбертті сірген ебектері зор. Ерлі зайыптылар арнайы микрохронометрмен йлесімде жасалан кино камерамен 17 негізгі са ол имылдары саатын жасаан. Осы саатты кмегімен белгілі бір ебек операциялырын анша уаытында игеруге болатындыын білуге болады. Бл тсілді масаты: ммкіндігінше ажеттсіз іспен айналыспай, уаыттты тиімді пайдалану.

Г.Гантты айтуынша, ылыми менеджментте тменгі ндіріс німділігі жмысшыларды жаа тсілдерді олданбай, ескі тсілдерді олдануында, деп млімдеген Г.Гантт жмысшыларды алдына ойылатын масаттары мен жне олара блінетін жмыстарын, олара жасалатын жеілдіктер мен сый- аыны жаа жйесін жасады. Ерегрде Тейлорды жйесі бойынша барлы жмысшылар бірдей жалаы алатын болса, ал, Г.Гантты жйесі бойынша р жмысшы ндірген ебегіне байланысты сыйаы мен жалаы алу жйесін енгізді. Осы арылы ндірістегі адамды фактор негізін алады.

Д. Гвишиани айтуынша, «теллоризм»-

1. ескі тсілдерді дстрлі жаа тсілдерге ауыстыруды ылыми фундаменті.

2. ылми зерттеулер жмысыны тжірибелік зерттеу дістері, жмысшыларды ылыми критерилермен оларды дайындап, оыту негізінде тадап алу.

 

 

3.жмысты йымдастыру жйесінде кімшілік пен жмысшылар арасындаы бірлестік.

4. кімшілік пен жмысшылар арасындаы жауапкершілік пен ебек блінісін тедігі.

ХХ асырды соында басаруды жаа тсілі аланды. Осы теорияны негізін алаушы француз ксіпкері А.Файол жне оны жатаушылар Д.Муни, А.Рейли Дл.Гулик, Р.Урвиг, Р.Дейвис, Г.Кунтц, С.Доннел есімдерімен тыыз байланысты. Олар классикалы мектепті негізін алады. Д.Муни , А.Рейли басаруды мбебеп принциптерін ойластырды. А. Файол практикалы тжірибені жинатау негізінде басару- бл ксіп орын ммкіншіліктерін барынша пайдаланып, оны белгілі бір масата жетелеу деген орытындыа келді. Ол сондай- а мемлекетті басару ісін ылыми жолмен йымдастыруды принциптерін олану ммкін екендігіне алаш рет ой жгіртті. Ол басару мселелерін екі баыта жіктеді:

1. Ебек процестерін технологиямен тыыз байланыстыра отырып басару.

2. ндірістік жйені басару.

ндірісті басаруда туындайтын мселелерді туындауына нарыты жадайдаы трасызды сері. ндірісті басаруа жоспар ранда ткен жыл тсілдеріне сйенбей жаашыл згерістерге кіл аудару ажеттілігін анытады. Бл жмысшыларды тжірибесіздігінен туындамайтынын, немі жаашылдыа баытталан нарытан туатынын айтты. Классикалы лгідегі басаруда адамгершілік факторлары : ділетті тлем аы, экономикалы жабдытау, жмысшылар арасындаы формальды функционалды арым- атынасты ру сияты тарматар асап алды. Мндай мселелерді шешуде ызметкерлерді шыармашылы, жан- жатылы асиеттерін тжірибеде олдана отырып, ндіріс тиімділігін арттыруда психологиялы климатты жасартуа леуметтанушылар мен психологтарды тартты. ндірістегі «адамгершілік атынастар» баылана отырып, ндіріс тиімділігін арттыру жымны йымшылдыынан туындайтынын длелдеді. Сйтіп, 1930 жылдардан бастап тжірибеде олданылуда. Бл баыт американды леуметтанушы алым М.П.Фоллет жне Э.Мэйо есімдерімен тыыз байланысты. Тжірибеде ебекті наты йымдастырып басару жне материалды жабдытауан брын жымдаы адамдарды жасы арым-атынастары ндіріс тиімділігін арттырды. йткені, жоары тиімді ебекке адамдарды тек экономикалы ызыушылытары есем, з ебегіне деген анааттанарлыы.

М.Фоллетебектерінде алаш рет басару беделі жне авторитет арастырылды. Ол жымда конфликтік жадайлар туындамас шін, менеджер жымды тсініспеушылыкті дрыс шешіп, келісімге келтіре отырып басаруды сынды. М.Фоллет басару дегеніміз- баса біреуді аыл- ойы мен ебегін

 

 

олдана отырып ндірісті тиімді йымдастыру деді. 50 жылдардан бастап арым- атынас жне мінез- лы мектептері арынды дами бастады. Бл баыт психология мен леуметтану ылымдарын басару жйесінде олданумен айналысады. Бл мектепті негізін алаушылар: йымдастыруда мінез- лы себептер пирамидасын сынан А.Маслоу, Р.Лайкерта, Д.Макгрегора, Ф.Грецберг, К.Арджирис.

К.Аджирис крсетуі бойынша, менеджер жымды атал адаалап, баылауда стау жмыс тиімділін арттырады жне ызметкерлерді жиі ауысуына шек ояды. Керісінше, Р.Лайкертті пікірінше, менеджерді жыма дегегн сенімділікпен арауы, жымды конфликті болдырмай, жмысшыларды жоары тиімді ебек німділігін арттыруда жаымды психологиялы атмосфераны алыптастырады, деді. арым- атынас жне мінез- лы мектептері жымдаы жекетлалы арым- атынастарды реттеу тсілін станды. Оны негізгі масаттары- адамды ресурстарды тиімді пайдалана отырып, ндірісті тиімділігін арттыру. Баса да ылыми менеджмент мектептері сияты арым- атынас жне мінез- лы мектебі е тиімді тсіл деп арастырылды. Біра, бл барлы жадайда жоары ебек німділігіне жетелемейді. Математика жне есептеуіш техниканы арында дамуы жаа басару лгідегі мектепті алыптасуына кеп соты. Басарушылы ойды жаа даму дуірі азіргі санды діс негізінде басаруда математика мен компьютерді олдану арылы шешумен байланысты. Осыны негізінде басару ылымдары немесе санды ыпал мектептері мірге келді. Бл мектепті негізгі кілдері: американды алымдар К.Черчмен, Р.Акоф, Л.Берталанфи, Д.Марч, Г.Саймон, Р.Форестор .

Бл мектеп жатастарыны пікірлерінше, бл тсілді олдану тиімділігне 4 жадайды ескеру:

- Басару мселелеріні иындыы соншалыты, менеджерлерге лкен ауымды ндісіті басаруда кмек ажаттілігін ескеру.

- Шешім абылдауда экономикалы крсеткіштерді олдана отырып, ндіріс факторларын саналы талдау басару ылымдарыны жеіл тріне тселі.

- Жадайды жасарту жолдарын жне шынайы ндіріс жадайын жетілдіру басаруда математикалы модельдерді олданумен сйкестендіру.

- Ауымды апараттарды талдау жне айта деуде математикалы аппараттарды басару иындытарын тудырмас шін компьютер олданан жн.

Жадайды зерттей келе кптеген мамандар ситуациялы модельді арастырды. Модель- бл шынайылы формасы. Ол жалпыламадан шынайылыа жетелейді. Модельдерді олдану тиімділігі біріншіден, апараттарды натылыы шектен тыс жоары баалылы. Бл мектепті басару теориясына салан лесі:

 

 

- Ситуациялы жадайларды олдана отырып, иынды тудыратын мселелерді шешу.

- иын шаруашылы жадайларды басаруда жетекшілерді міндетттері- кптрлі тсілдерді дамыту.

Жоарыда аталан мектептер жаа басару теорияларын: процестік тсіл, жйелі тсіл, ситуациялы тсілдерді алыптастырды. азіргі заманы басару теориясы осы аталан метептерді е тиімді дістерін олдана отырып, басаруда. Процестік тсіл басаруды басару ызметтеріні бір- бірімен зіліссіз жадайы етіп арастырады. Ол азірде кеінен олданылып келуде. Бл тсіл алаш рет классикалы лгідегі мектеп жатастарыны сыныстарынан туындаан. Олар мны бірмезгілдегі здіксіз рекет ретінде емес, здіксіз жаласытырылатын рекеттер ретінде арастырды. Басару мен блуде шешілетін масаттарды арастырылуын р автор блшектеу дегейлеріне жіктеді. Басаруды жоспарлауда негізінен мына функцияларды крсетеді: йымдастыру, басару, мотивация, координация, баылау, зерттеу, баалау, шешім абылдау, ызметкерлерді тадау, кілеттілік, келіссз жргізу жне келісім- шарт жасау. Процестік тсіл ндірістерде олданылатын негізгі басару рекеттерін біріктіруге баытталан. Американды менеджмент басару процестерін 4 ызметке жіктейді: жоспарлау, йымдастыру, мотивация жне баылау. Бл ызметтер шешім абылдау жне арым- атынаст процестерін ттастандырады. Басаруда жетекшілік ызметі (кшбасшылы) жеке сфера болып арастырылады. Бл масата жетуде барлы йым мшелеріні жадайларын отайландыру жне бір ттас здіксіз жоыпарлау нтиже береді. здіксіз жоспарлау процестері екі себепті арастырады: біріншісі- белгілі масата жетуде жаа масаттар ала ою, екіншіден-болашаты болжауда немі белгісіздік, алашы масаттарды анытауда жіберілген ателіктер мен оршаан ортаны згеріске шырауы. ндіріс тиімділігін арттыруда оршаан ортамен байланысты ызметкерлерді ебек блінісін жоспарлау. Жмысшыларды сапалы ебектеріні крсеткіштері оларды жмыса ажет жадайларын анытайды. Ол шін жоспара сйкес жмысшылар ебегі ажет. Баылау ызметтері ндіріс жадайын жасарту процесі болып табылады. Оны мні жоспарланан ебектерден кемшіліктерді туындауы. Баылауды негізгі міндеті болып- жопарды орындалу барысында туындаан кемшіліктерді тзетуден брын, ндірісті шыына шырауы. Шешім абылдау- бл жетекшіні басаруда нені алай жоспарлауды, йымдастыруды, ынталандыруды, баылауды бірнеше нсауларын тадауы. арым- атынас- бл адамдар арасындаы апараттар алмасуы. ндірісте зге де тлалармен жасы арым- атынаста болу те ажет. Басару процесі бірізді дрыс арым- атынас орнату жне дрыс шешім абулдауда.

 

ндіріс объектісін тадауда жне олдануда мбебап рылымды менеджментті олдану. Жйелі тсіл ХХ асырды екінші жартысында алыптасты. ылыми- техникалы ркендеу ндірістерді автоматтандыруа келіп соты. Е маызды болып- кибернетика теорисы, ол физика жне биологиядаы автоматтандыру задылытарын тсіндірді. леуметтік- экономикалы басару йымдарда бл тсілдерді кеінен олданды. Ресейде басару жйесін автоматтандыру (БЖА-АСУ) бастапыда олданыла бастап, алыптастырылды. Ресейде бл тсілді менеджментті мбебап ралы ретінде алыптасуына мына алымдар есімдері Р.Джонсон, Ф.Каста, Д.Розенцвейла, С.Оптнера, С.Янга, Дж. Риггса, М.Х.Мескона атаа ие болды. Жйелілік тсіл ойлау жне ылыми талдау методологиясы басаруды ерекше тсілі болып алыптасты. Бл тсілді мні- йымдарды жйе ретінде арастыруда. нім ндіруде німні арты ндірілуі, оны сапасыздыы т.б сияты кемшіліктер туындамас шін, жопарлауды жйелі трде йымдастыру. Дстрлі басару мектептері ылыми негізді алыптастырды. Жмыс тжірибелерінде ылыми теориялырды тиімді пайдалану нер деп саналды. Ситуациялы тсілді маызы- наты ситуациялар мен жадайларды теориялы негіздерін еше отырып басару. Ситуациялы тсіл ХХ асырды 60- шы жылдарында менеджментте жаа баытта алыптасты. р трлі жадайды арастыруды басты ерекшелігі рбір йымды басарушылы мселені шешуді наты алыптасан жадай мен байланыстыруды талап етеді. зіні зерттеу негізінде бл мектеп ксіп орын йымыны жмыстарын арастыруын, оларды белгілі наты жадайда жмыс атаруын ескереді. Ситуациялы мектеп жйелі мектепті логикалы жаласы. Ситуациялы тсіл жоарыдаы тсілдерді е маызды тсілдерін біріктіре отырып, азіргі заманда кеінен олданыста. Ситуациялы мектепті ндіріс тиімділігін арттыруда е тиімді діс ретінде арастырылуда.

орыта айтанда, менеджментте р трлі мектпетірді негізеріні алыптасып, дамуы менеджментті одан р дамып, ркендеуіне сер етті. Жоарыда аталаан мкептер тсілдері азіргі заманда згерістерге щырап, олара жаа замана сай жаашылдытар енігізіліп келуде. Менеджментте азірге дейін осы мектептерді тсілдері олдануда. Болашаты болжауда нарыта экономиканы трасыздыы менеджментті жан- жанты дамуына кеп соуда.

Менеджмент нарыты экономикалы ажеттіліктері мен жадайларды толыыра жауап беретін басару типі, боландытан тиімді йымдастыруды ажет етеді. Менеджмент еркін ксіпкерлік, бсекелестік, экономиаклы мотвация жадайында туан наты басаруды тжырымдамасында пайда болып рсімделді. азіргі тада менеджмен аса ксіпой дегейде іске асырылуды. йткені, азастанда инвесторлы ызметті арынды дамуы себеп болуда.

 

 

Пайдаланан дебиеттер тізімі:

 

1. Саяси тсіндірме сздік. – Алматы, 2012ж

2. аржы-экономика сздігі. — Алматы: Р Білім жне ылым министрлігі «Зияткер» ЖШС, 2010ж

3. Т.И. Есполов, Ж.Ж. Сулейменов. Менеджмент – Алматы, 2011

4. Основы менджмента. Учебное пособие. Радугина А.А. –М.Центр- 2009г.

 

 

азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі

Е.А. Бкетов атындаы

араанды мемлекеттік университеті

 

 

БАЯНДАМА

«Менеджмент тсінігі жне тарихы.

Менеджмент негізін алаушылар»

 

 

ОРындаан: ФК-21 тобыны студенті

Темірбеков Б.А.

абылдаан: Мусабекова А.

 

араанды 2015ж.