Республиканы мемлекеттік рміздері

Дріс №34

Таырыбы: азастан Республикасыны мемлекеттік рміздері мен Конституциясы.

Жылы азастанны Конституциясы

1. азастандаы болып жатан демократиялы згерістер республиканы 1995 жылы абылданан Ата Заында зіні басты крінісін тапты. Еліміз егемендік алан он бір жыл ішінде екі Конституция абылданды. Оны біріншісі - 1993 жылды атарында болан еді. Бл Ата Заны брыы КСРО Конституциясыны кшірмесіне айналан аза КСР Конституциясымен салыстыранда едуір айырмашылыы мен згешелігі бар. Деенмен бл бірінші Ата Заны елеулі жетіспеушіліі мен кемшілігі де болды. Оан басты себеп -брын еркіндік билігі олына тимеген, оны дмін татпаан, оан тиісті зірлігі болмаан елде Ата Зады асыпай, тере жне жан-жаты байыппен арап абылдауа белгілі бір уаыт ажет етеді. Осыан арамастан Конституциялы за жйесін алыптастыруда, ондаан, жздеген жылдар бойы тжірибе жинатаан ркениетті елдерді ткен жолдарын бізді жас мемлекетімізге аса ыса уаыт ішінде жріп туге тура келді. Сондытан егемен елді бірінші Конституциясын жасауда асыыстыа жол берілді. Натылап айтса, бірінші Конституцияны жасау барысында ел ішінде болып жатан саяси-экономикалы жне леуметтік т.б. процестерді бірден ой елегінен ткізу, мемлекетімізді ммкіндіктері мен жоспарлары ылыми трыдан наты салматау лі ммкін болмады.

Конституция жобасын жасаушылар кп жадайда "еркіндік" сзінен туындаан аса сезімнен шыа алмады. Оны стіне бан бізді оамны тарихында осы уаыта дейін орын алан коммунистік иялдар мен аидалар да зіні едуір ыпалын тигізді. Осындай себеп-салдара байланысты жас туелсіз мемлекетті жаа Конституциясын абылдау ажеттілігі уаытты зі ала тартты. Оны 1995 жылы наурыз айындаы те ауырт оиалар да жеделдете тсті. Ол оиа Республика Жоары Кеесіні бкіл ысыздыын танудан жне брыы Конституциялы тжырымдарыны біршама кйкіліктеріні крініс беруінен айрыша байалды. Сондытан бл шым-шытыры жадайлар елімізде Конституциялы реформалар проблемасын тез арада шешуді кн тртібіне ойды. йткені жаа нарыты кезе жалпы мемлекет клемінде экономикалы реформаларды одан рі тежелуін, саяси згерістер мселелеріндегі бгелуді жоюды талап етті. Мны зі батыл рі принципті саяси жне зады бетбрыс ажеттігін туызды. Нтижесінде азастан азаматтарыны тікелей еркін білдіру, бкіл халыты дауыс беру арылы 1995 жылы 30 тамыздаы референдумда елімізді жаа Конституциясы абылданды. Оан атысан адамдарды 90 %-ы бізді мемлекетімізді жаа Ата Заын жатап дауыс берді.

Жаа Конституцияа, оны алдыысымен салыстыранда, кптеген згеріс, ылыми аидалар енгізілді. Егер брыы Ата За трт блім, 21-тарау, 131-баптан тран болса, кейінгісі клемі жаынан да едуір ысарып, 9 блімнен, 98-баптан трады. Жаа Конституцияда елімізді экономикалы кш-уаты мен ммкіндіктері ылыми трыдан тиянаталынып, халыты леуметтік топтарына тиісті кепілдікті ытар беретін ккейкесті мселелерді шешу ескерілді.

Жаа Ата За баптарын талдау барысында байалатыны, ол - ыты мемлекет руда бадаршам іспеттес. Яни зімізге лгі етіп отыран ркениетті елдер атарына бір табан жаындай тскенімізді жарын кусі сияты. Конституцияны кіріспесінде: "азастан Республикасы зін демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет ретінде орнытырады: оны е ымбат азынасы -адам жне адамны мірі, ытары мен бостандытары", -делінген.

Мны зі азастан халыны Ата За арылы болашата егемен ыын жзеге асыратынына ешандай кмн келтірмейді. Жаа Конституцияда туелсіз азастан мемлекетіні халыаралы беделін жоарылатудаы тарихи маызы ерекше атап крсетілген. Онда бізді егеменді мемлекетімізді лем оамдастыы алдындаы мнмаынасы, рухы мен бкіл болмысы, оны ркениетті даму кезеіні ерекшеліктері, лемдік демократиялы ндылытары жан-жаты крініс тапан.

Ата Занда сондай-а оамда олданылып жрген жаа ымдар мен атауларды ылыми жне кнделікті айналыма енгізілгенін байау иын емес. Соны арасында жаа кезедегі нарыты термин атаулары арнаулы, тбегейлі теориялы жне олданбалы салаа ауысты, оам трмысыны ажырамас блігіне айналды. Бл Конституцияны сзсіз жаашылдыы.

Ата За бойынша республикамызда демократиялы Президенттік басаруа жол ашылды. Соан сйкес Президентті саяси билігі де уатты.

Президент Конституциялы негізде Парламентті шаыру немесе тарату жне за шыару бастамашысы ыына ие. Сонымен бірге Президент Конституция талабына сйкес За шыарушы, атарушы жне сот биліктері арасында зара кілеттілікті, оларды ара-атынасын йлестіреді. Оны Президентті 1996 жылды маусым айында Парламент пен кімет арасындаы арым-атынаста туан дадарысты ешандай дау-дамайсыз Ата Зан баптарыны талабына сйкес ойдаыдай шешуі тжірибе жзінде крсетіп берді.

Конституцияда Президенттік республика жадайындаы Парламент зыры айын белгіленген. Ол халы амын ойлап, оны мддесін орайтын демократияшыл рі баршаа тсінікті задар шыарып, абылдайтын орган. Парламент - Сенат жне Мжіліс палаталарынан трады. Бан дейін Парламентте мндай екі палата деген ым болан емес. Ата Зада екі палаталы парламентті ерек-шеліктері де егжей-тегжейлі крсетілген. Жаа Конституция бойынша депутаттар саны брыы 177-ден 114 адама дейін ысарды. Сондай-а Парламент ызметіні тиімділігін арттырып, оны депутатты корпусыны ксіби шеберлігін шыдауа баытталан біратар нормалары белгіленген.

Жоары мемлекеттік органдар жйесіндегі кіметті тиісті орны, сот билігіні, прокуратураны ызметтері де айындалан. сіресе, сот жйесін жетілдіруге баытталан жаа реформа жргізуге назар аударылан.

Конституцияа сйкес жалпы жне трелік соттар жйелері біріктірілді, соттар мен судьяларды ділетті кім шыаруа ыты кепілдіктерін ныайтан мртебесі зады трде белгіленді. Оларды ызметіне араласуа жол берілмейді, судьяларды ісіне ол суа болмайды. Наты істері бойынша олар ешкімге есеп бермейді жне тек Конституция мен заа ана баынады.

Ата Заны еркшелігі - ол билік тарматарыны ешкайсысына, мемлекеттік лауазым иелеріне конституциялы тарды бзуа жол бермеуінде. Мейлі, ол елді Президенті немесе атардаы ызметкер болсын, негізгі конституциялы ытарды, соны ішінде адам ытары мен бостандыын аяа басуа жол бермейді. Брыы Ата Зада крсетілген, біра жете тиянаталмаан кптеген маызды мселелерді тйіні жаа Конституцияда жааша шешілген. Оны, сіресе, мемлекеттік, жер, тіл, азаматты, негізгі ытар мен бостанды сипаты туралы, ос палаталы парламент рылымы жне Президентті айып тау арылы ызметтен кетіру мселесі жніндегі баптар мен тарматардан айын круге болады.

азастан Конституциясыны жаа бір басты тарихи маызы лт мселесіне ерекше кіл блуі дер едік. Оны зіндік себебі де бар. йткені елімізді туелсіздік алан алашы жылдарында лтаралы атынастарда біратар тсінбеушілік орын алды. 1992-1993 жылдары рбір тртінші азастандыты лтаралы атынастарды ушыу атері атты мазалаан еді. Бгінгі тада, кейбір деректерге араанда осы мселелерге байланысты біршама аладаушылы білдірген азастандытарды саны 5-6 %-а дейін тмендеген. Оан, рине, елімізді мекендеген жздеген лт пен лыс кілдеріні енді ешандай этникалы лтына арамастан, барлы мдделеріні оралып отырандыыны нтижесі. Мны зі бізді Ата Занда ерекше атап тілген.

Сондытан азастан халытарыны бір ттастыы, лтаралы келісімі, мемлекеттікті одан рі ныайту, дамыту аясында ерекше маызды. Трлі лыстарды кілдері трып жатан ел халкыны басын біріктіру, оны кнделікті жзеге асыру Конституция аидалары мен баптарында жан-жаты арастырылан.

Тіл туралы саясат зады былыс. йткені тіл лтты мдделерді нзік тоысан ызу нктесі. азір аза жне орыс тілдерінде 8300-ден аса жне одан баса он жеті лт тілінде оытатын жздеген мектеп, 12тілде шыатын газеттер мен жорналдар, 11 жне 6 тілде хабар жргізетін теле жне радио траты ызмет етеді. Тіл саясатын іске асыруда азастан халытары Ассамблеясымен біратар лтты мдени орталы-тарыны белсенді трде жмыс жргізіп отыранын атап крсеткен жн.

Дегенмен тіл мселесі, соны ішінде мемлекеттік тілді олдану, аза халы арасында айырыша аладаушылы туызуда. Мртебесі мемлекеттік болып бекітілгенімен аза тілі осы кезге дейін білім, ылым, іс жргізу саласында зіні лайыты орнын таба алмауы кім-кімді де ынжылтары даусыз. Ал, оны есесіне лі кнге дейін халы кілдері жиналан трлі дегейдегі бас осу, ылыми форумдар, Парламент, кімет пен Ассамблея мжілістері орыс тілінде тіп келеді. аза тілі брыысынша тек жергілікті халыты арасында, онда да тек кнделікті трмыста ана азды-кпті олданудан аспауда. Сондытан бл жадайды ескере отырып, 1997 жылы шілдеде абылданан "азастан Республикасындаы тіл туралы Заны" орындалуына баылау жасау, оны іске асыруда лауазымды адамдарды, мемлекеттік ызметкерлерді жауапкершілігін кшейту, тіл саясатын жргізу шін мемлекет орынан тиісінше аржы блу, бкіл баспасз, теле жне радио хабарларыны те жартысын аза тілінде жргізу алда тран аса маызды міндет.

Жаа Конституцияда республиканы азаматтыы туралы талас-тартыса біржолата нкте ойылан. Онда брыы КСРО-ны ыдырауы жне егемен мемлекеттерді Туелсіз Мемлекеттер Достастыын ру кезіндегі азаматты мселе жніндегі орын алан алуан иаштытар мен айшылытар нтижесінде жинаталан мірлік тжірибе де жете ескерілген. Осыан байланысты азастан Конституциясында ос азаматты болмайтыны за жзінде бекітілді. Ата Занда бгінгі танда іс жзінде орындалмайтын, азаматтарды ызметпен амтамасыз ету ыы ысартылып, оны орнына "Ебек ету бостандыына, ызмет пен ксіп трін еркін тандауына ыы бар" - деп крсетілген. Білім беру, тргын й, денсаулы сатау саласын мемлекет тарапынан тегін аржыландыру ткен кеес оамыны анжыасында кетті. Енді азаматтара тек мемлекеттік оу орындарында, орта білім жне жоары оу орындарында іріктеп срыптау арылы тегін білім алуа кепілдік берілген. Мны зі елді нарыты экономикалы жолына тсуіні айын длелі іспетті. Ата Занда азаматтарды ытары мен олара ойылатын талаптар жнінде де жа-жаты крсетілген.

азастан жаа Конституцияны абылдау арылы дниежзілік ауымдастытан зіні лайыты орнын алды. Ата За елімізді кшпелі жне одан рі ала даму кезеіндегі маызды тарихи жат. Сондытан республиканы рбір азаматы оны мазмнын жете біліп, талаптары мен аидаларын млтіксіз сатауа, мемлекеттік нышандарды рметтеуге міндетті.

2. 1992 жылы маусым айыны 4-ші жлдызы азастан Республикасы тарихындаы ерекше мртебелі кн. Бл кн елімізді мемлекеттік рміздері - Туы, Елтабасы, нраны -дниеге келген кн ретінде мгі есте алады.

Егеменді азастанны жаа Елтабасыны авторлары -белгілі сулетшілер Жандарбек Млібеков пен Шот-Аман Улиханов. Олар бйгеге тскен Елтабаны 245 жобасы мен 67 суреттемесін жеіп шыан. Елтабаны жалпы пішіні толы шебер кескінін береді. Шебер ішіндегі нышан белгі - Елтаба идеясыны басты жгін аралап тран, рине, шаыра. азата «шаыраы шайалмасын» - дейді. Бл киелі ым халымызды е ізгі тілегін білдіреді. Елтабадаы аймйізді, алтын анатты ажайып пыратар орап, ияа ктерген азаты ара шаныраыны бейнесіне арап транда бірден еске тсер ой да осы. Елімізді туына айналан лы идея - еркіндік идеясы, жрт-жраатымыз аман болсын деген таы бір лы идея - міршедік идеясы туызан асиетті белгі, барша халымызды бойтмарына айналан.

Шебер ішіндегі киіз й шынайы шеберлікпен шендестірілген тндігі - аспан, кмбезіндегі асыл шыра - кн бейнесін елестетсе, уытары - одан тарап жатан алтын сулелердей демі сер алдырады. исыны табылып керегелерді крінісі де берілген. р блшектегі сем айшытылан шаыра алдымен з халымыз, одан алды, атар тіршілік кешкен баса да лт кілдері бар бірлесіп кереге-уытай кірігіп, кш-жігер жмсап, аяынан тік трызуа кіріскен асиетті отауымызды, туелсіз мемле-кетімізді мезегендей болады. Киіз й - кшпелілер мдениетіні ажайып туындысы. Бкіл лем оны сулет неріні тедесі жо здік лгісі деп мойындааны ашан. Ол туралы сонау ыылым замандардан бастап, кне тарих бастауында тран йгілі Геродот, медицинаны атасы Гиппократ тамсана жазан. Киіз й отбасы траы ретінде ана пайдаланылмаан. Ол кшпелілер шін оамды-леуметтік мні бар орын рлін де атаран. Аумаы ат шаптырым кп анатты хан ордалары да болан. Киіз й –кшпелілер міріні е бір жиынты образы. асиетті ара шаыра бейнесі бізді тл мдениетімізді, далалы табиатымыз бен салт-дстрлерімізді нердегі крінісі.

Елтаба композициясын рап тран келесі бір маызды блік - ай мйізді, алтын анатты ос пыра бейнесі. Ол геральдистер тілінде арыстанны жректілігін, ыранны ыраылыын, гізді аламат ара кшін, елікті ажайып кзге ілінбес шапшандыын, ырмызы ызыл тлкіні алайда болса жауын жер сотырар айлакерлігін білдіреді. Кшпелілер ымында жылы-тлік біткенні тресі. Оны жола беріктігі мен жрдектігі, еті мен ымызыны оректігі жне шипалы асиеттері жана дру болса, ойынды айтпай кзінен атын асиеті мен талампаз кірпияздыы /мысалы, жылы ешашанда лай суа тмсыын малмайды/ мінез-лындаы тектілік ретінде жоары бааланады. Кне тсініктер бойынша, киелі кк пыраы адамды тірлер мекен еткен аспанмен байланыстырады. Ал баса тліктерді барлыы адама ызмет етуге жаратылан, бар тіршілігі жер-анамен ана байланысты деп есептелінеді. Ат болса -адамны анаты. Жалына олы тиісімен-а жерді тартылыс заын жеіп, иялыа анат бітеді. Жасы ат мінген-жарым патша. Аты жо жарлы зін елді оры сезінеді.

Ел серігіне баланып, ел сйген пыраты кркемдік бейнесіндегі анат пен мйіз бір араанда кзге тасы крінгенімен, халыты таным-тсінігімізге жат емес. Мйізді айбын-айбат, ажолтайлы белгісі деп арау ертеден келе жатан ым. "ошар мйіз" рнегіні халыты олданбалы нерінде ке таралуыны астарында елдікті танытар ажырлылы пен айраттылыты нышаны жатса керек. Ал арыматарды алтын анаттары сонымен атар астытын алтын масатарын бейнелеу - бл ебекті, молшылыты белгісі іспеттес.

Елтабадаы енді бір назар аударатын белгілер мадайдаы бес брышты жлдыз бен елді аты. Туелсіз мемлекетімізді шаы бес рлыа бірдей ашы, лемдік ркениет кшіне з болмыс - бітімімізді сатай отырып, ілеспек ниетіміз бар дегенге мегзейтін бес брышты жлдыз бізге брыннан таныс. Бес брыш формасы Клтегін ескерткішінде де (731 жыл) олданылан. Ол аспан денелерін, сіресе, кн мен айды, одан кейін жлдыздарды кие ттатын халымызды "баымыз ашылып жлдызымыз жарырай берсін" - деген асыл арманын аралап тр. Ал елді аты — азастан - аза елі болып рілуі кркемдік шешім жаынан да, маыналы жаынан да айтарлытай тып тр. Елтабаны негізгі бояуы алтын тстес. Оан зегір кк нрды осылуы мемлекеттік нышанды айырыша рлендіріп, бедерлендіре тскен.

1992 жылды 6 маусымында Абай атындаы опера жне балет театрыны зулім имаратында Президент Н. . Назарбаев салтанатты трде ту шашаын сйіп трып: "Мазмнына рнегі жарасан туелсіздікті асиетті туы мгі желбіресін, кніміз мгі снбесін"- деген еді. Елімізді туы - асиетті кк байра. Оны авторы - суретші Шкен Ниязбеков. Мемлекеттік туды негізгі ерекшелігі оны тсі. Зегір кк тс адам баласы тйсініп абылдап, олданып жрген бояуларды е бір реділері атарына жатады. Бл кездейсоты емес. йткені адамзатты бойына біткен нер зін оршаан ортаа, табиата еліктеуі нтижесінде дниеге келген ой. Ендеше аспан тстес бояуды айырыша ыыласа бленуі бден зады. Ол табиатты зі жасайтын аламат гл шоын - кемпіроса болмысындаы асиетті жеті бояуды бірі.

Зегір кк тсті кие тту дстрі халымызды кне тарихынан белгілі. Ол, сіресе, Трік аанаты рылан алтыншы асырда айын аарылады. Тркі халыны кбінесе кк шатыр тігіп, бектері киімді кк тстен киген. аанат жртыны "кк тркілер" атануы "аспан тркілері", "тірлік тркілер" деген маынаны білдірген. Соан орай ата-бабалармыз асиетті брілі байра та "Кк асаба" атанан. Таы бір назар аударарлы жай - Мемлекеттік туымызды шымай біртстілігі. оспасы, осары жо ол халымызды мдени-этникалы біртектілігін, мемлекеттік ттасты идеясын білдіреді.

Туымыздаы нр шылалы алтын кн бейнесі, ыран кіл халымызды асыл арманын аралаан адал бркіті мен рухани болмысымызды жарын бір крінісі болып табылатын лтты рнек - сондай айтары мол астарлы айшытар. Сондай-а, Геральдика заы бойынша, кн бейнесі байлы пен берекені нышаны болып саналады.

Табиатты тл баласына айналан кшпелілер рпаы шін тудаы анатты ыран - дала бркітіні де орны блек. Бркіт бейнесі кімет билігін паш етіп, крегендік пен кедікті білдіреді. Далалытар шін ол еркіндік белгісі, биік армандара ол созу, жер бетіндегі тіршілік кші мтылан, алыс армандара иялап анат ау нышаны. Туымыздаы бркіт бейнесі туелсіздік алып, анатын омдаан аза еліні лемдік ркениет биігіне талмай мтылып, талассыз жетуін тілеген игі ниеттен туаны аны.

Тел туымызды даралап тран таы бір белгІ оны сабына таяу тік тартылан лтты рнекті жола. Онда "ошкар мйіз" деп аталатын азаы рнек ойылан. рнек халымызды олданбалы нерінен жеткен е лы табыс-тарды бірі. рнекте кшпелілерді керкемдік танымы барынша жарын крініс тапкан. Бгінгі кнге дейін келген ою-рнектер талай рпаты аыл-ойы мен шеберлігінін бірнеше ондаан асырлара созылан здіксіз ізденісіні жемісі.

Туелсіз мемлекетімізді нраны - асыл азына. Ол халы жрегіні лпілін тмар ып тйген музыкалы слем хат іспеттес. Ел басшылары ресми сапарыны беташары болатыны да содан. азастанны нраны уеніні авторлары лы композиторлар Ман Тлебаев, Евгений Брусиловский, Латиф Хамиди. Олар бірлесіп шыарган йгілі уенінен азаты дархан мінезі мен ер кілі сезіліп, айдын кл, асар тауа жан берген шалар самалыны лебі еседі. Музыка халыты жан дауысы десек, сем уеннен халымызды лтты мінезі, асыл асары тірлік тілмен тгіліп жатыр.

нран - лемдік ауымдасты аясына мтылан мемлекетімізді баса жрттармен байланыс жасау кезінде астерленіп, асиетті бір ресми белгісі. Осы орайда ел символына айналан музыкалы нышан азата жалыз емес екенінде айтан жн. Ресми атап тстелмеген, біра халыты рухы салтанат ран кпшілік аузына бірден тсер саздар бар. Мысалы, 1986 жылы желтосан оиалары кезінде еліні еркіндігі мен ар-намысыны жотаушысы болан жас ландарды жан дауысына айналан "Мені азастаным" сондай саз. "Елім-ай" да сонысымен ымбат. "Ел айырылан", "Сарыара" кйлері де солармен тадырлас. Бл да халы кіліні алауы. рі баршаны бой тмарына айналар аяулы уен туызу баса жрттар трізді аза елінде де бар рдіс екенін еске салады. н мен кй кшпелілерді табиатпен тілдесу ралы десек те болады. Оларды тсінігінде бкіл табиат н салады. Сайын дала да, саумал кл де, ткаппар тау шыдары да. Асау толын мен а селеу, самал жел мен сансыз жлдыздар да зінше кй тырады. Айнала толан уен болса, з тыныс-тіршілігіді одан алай бліп аласын. Сондытан лы Абай "Келгенде дние есігін ашады ле, лемен жер ойнына кірер дене"- деп толанан. рине, нран жеке адам тіршілігінен грі, бкіл бір ауымны мір салтына, мемлекеттік іс-имылына кбірек атысты. Ертеде халы н арылы ран шаырып, жиналан ру-лыстар мен тайпалар бірлесіп елді намысын ораан. нран тек уеннен ана трмайтыны белгілі. Оны сздері де асиетті. нран сздерін жазан длдл аындармыз - Мзафар лімбаев, адыр Мырзалиев, Тманбай Молдаалиев жне Жадыра Дрібаева.

Бойтмар жырда халкымызды еркіндікке штар кілі, тамыры тере болмысы, еселі ертеіне баышталан арманы жасы крініс тапан. Сол сияты рухани азынамызды танытар халыты асиеттер, бейбіт пейіліміз бен доса ашы шаымыз туралы толаныс та орынды шыан.

орытып айтанда, бізді жаа Конституциямыз, елімізді рміздері азастан халыны бірнеше одаан асырлар бойы асаан шынайы егемендікке ол жеткендігін паш етеді. Ата За принциптеріне сай елімізді мекендейтін барлы халы республикадаы мемлекеттік билікті жеке айнар кзі болып табылады.