I Банк жйесіні дамуыны теориялы негізі

К І Р І С П Е

 

Кез келген мемлекетті экономикасында ірі ксіпорындар,шаын жне орта ксіпкерлікпен атар мемлекетті дамуыны негізі – банк жйесіні алыпты жмыс істеуі екенін лемдік практика крсетуде.

Нары экономикасы, шаруашылы жйесі интеграциялану кезеінде аражат рау мен оны пайдалану рдісі ртрлі экономикалы тлалар арасындаы р-илы арым-атынастара сйкес дамиды.Ондай тлалар – халыты зі,одан кейінгісі: мемлекет жне банк,баса аржылы делдалдар.

Банкті мазмны мен атарылымы оны экономикадаы маызын крсетеді. Банкті маызы оан жктелген міндеттермен айындалады. Банкке жктелген міндеттер мыналарды амтамасыз етеді:

- ндірісті здіксіздігін жне оны жеделдетуін амтамасыз етуге керекті, бос аша капиталды, ресурстарды шоырландыру;

- аша айналымын тртіпке келтіріп, оны рационализациялау болып табылады.

Банк -зіні жарысы бар, толы шаруашылы есеп жне зін зі аржыландыру негізінде ызмет жасайтын зады тла. Ол аша араатын тарту, орналастыру жне баса банктік операцияла жргізетін мекеме.

Уаытша бос аша ресурстарды шоырландыру атарымынан, бір жаынан банк уаытша бос аша ресурстарын жинаушы, екінші жаынан, оларды баса уаытша осымша аражата мтаж шаруашылы жргізуші субъектілерге беруші.

Банктерді аша аражатын шоырландыру, кейіннен оларды айта блу, ндіріс пен айналымны здіксіздігін атамасыз етіп ана оймай, бкіл дайы ндірісті процессін жеделдетеді.

Банк ісіні ерте сатысыны зінде банктер аша аржысын сатауды, оларды, ішкі жне сырты экономикалы, айналымдардан сауда операцияларына сйкес аударуды амтамасыз еткен жне олар елді аша белгісін, екінші елді валютасына айырбастаушы болып крінген. Одан бері банкті ісіні техологиясы айтарлытай згерген.

азігі кезеде нарыты типпен дамыан едерді барыында дерлік екі денгейлі банк жйесі рылып, белсенді трде одан рі рістеуде.

азастан Республикасында «азастан Респубикасы банктер же банк ызметі туралы» республика Президентіні 1995 жылы 31 тамыздаы за кші бар жарлыында «азастанны екі денгейлі банк жйесі бар бірінші денгейдегі мемлекетті лтты банкі, ал баса бактерді барлыы екінші денгейлі яни коммерциялы банктер» делінген.

Банк жне тауарлы, ашалай арым атынастарды даму тарихы трыдан атарлас жреді жне зара тыыз байланыста болады. Банктік шаруашылы мірді орталыы барлы эконмиканы негізгі тйіні болып табылады.

Соы жылдары азастан Республкасыны экономикалы ахуалыны дамуына арамастан, Р дамушы мемлекеттерді белгілерімен сипатталады. Бл белгілер лтты валютаны рекет етумен шектелмейді жне ол мемлекет тарапынан тыс еркін конвертацияланбайды, баалы ааздар нарыыны тмен денгейіндегі тімділігімен сипатталуда.

азастан Республикасы кіметі жалпы экономикалы тратылы жне инвесторлар сенімін сіруді амтаасыз ету шін біратар шараларды олдануда. Біра, азастандаы болаша экономикаы тратылыты перспективалары мнді трде кіметпен, аржы Министрлігімен, лтты Банкпен жне баса да мекемеерді абылдаан біратар экономикалы шаралара тіклей туелді.

Курсты жмысты масаты- банк ісіні жне банк жйесіні дамуына, шыу тегіне сипатама бере отырып, азастаннны банк жйесіні дамуына жне ондаы мселелер мен оларды шешу жолдарына тоталу болып табылады.

Жмысты міндеттері болып:

- азастанны банк жйесі мен банк жйесіні даму тарихына тоталу;

- Орталы банкті дамуы мен ызметтерін арастыру;

- коммерциялы банктерді дамуы мен ызметтерін арастыру.

Курсты жмыс екі блімнен: бірінші блімде банк жйесіні теориялы негізі онда:банк жйесіні даму тарихы мен банк жйесіні рылымы мен ызметтері, ал екінші блімде азастан Республикасыны банк жйесіні дамуын талдау жне жетілдіру жолдары онда: Орталы банк жне оны ызметтері талдау, коммерциялы банк жне оны ызметтерін талдау жасай отырып, азастан Республикасындаы банк жйесіндегі проблемалар жне жетілдіру жолдары арастырылан жне орытынды мен пайдаланылан дебиеттерден трады.

 

 

I Банк жйесіні дамуыны теориялы негізі

1.1 Банк жйесіні даму тарихы

 

Банктер несие жйесiнi негiзгi буыны. Себебi банк мемлекетпен ксiпорындарды . Акционерлiк оамны жне шаруашылы субъектiлердi халыты бос ашасын шоырландырып iс жзiндегi капитала айналдырады. Осы айтып ткен баытына байланысты банк тлем есептеу, несие беру, сатандыру жне т.б. операцияны жргiзедi.

Ежелгі асырлар тарихы кейінгі рпаа банктерді ашан пайда боланы туралы ана емес, сондай а оларды андай операцияларды орындааны туралы да толы мліметтер алдырмаан.

Кейбір алымдарды пікірінше, алашы банкттер капитализмні мануфактура тсында жне е бастысы Италияны жекелеген алаларында (Венеция, Генуе) ХIV-ХV асырларда пайда болан. Оларды ебектерінде банк тауар шаруашылыыны ерекше институты ретінде тауар шаруашылыыны ерте кезеінде, яни тауар аша атынастарыны дамуына байланыссыз, аша айналысын реттеу шін пайда болан делінеді.

XVI-XVII асырларда Венецияда, Генуеде, Миланда, Амстердамда, Гамбургте, Нюркбергте саудагер клиентте арасында олма ол ашасыз есеп айырысуды жзеге асыру шін Жиробанктер рылды. Жиробанктер здеріні клиенттері арасында белгілі салмаы бар баалы металдардан жасалан аша бірліктері арылы есеп айырысулар жргізді. здеіні ос аша аражаттарын жиробанктер мемлекетке, алалара жне артышылыы бар компанияара ссудаа берді.

Ал кейбір мамандар банкті одан да ерте мерзімде феодализм тсында, пайда болан деп атайды. Олар феодалды шаруашылы тсында банктегі тлемдегі делдалды ызметіні ажеттілігінен пайда боланын айтады /3/.

Дегенмен осы декектерге сйене отырып, банктерді пайда болуыны екі мы жылды тарихы бар екендігін айтуа болады.

Банк италян сзiнен Bank – орынды маынада “Айырбас орындаы-Айырбас орны” дегендi бiлдiредi. Бл айырбас орыны туарлармен сауда жасалатын аладарда рылады. Сауда мемлекеттермен алаларды жекелеген тлаларды ртрлі монеталарымен жасалан. Ол уаытта монеталарды бірттас жйесі болмаандытан, оларды сауда сатты барысында ртрлі формадаы монетаар кедескен. Банктер пайда болар алдын аша сауда капиталыны кілдері саудагерлерді ашалай салымдарын абылдап, оларды ртрлі елді ашаларын айырбастуа маманданып отыран. Уаыт те келе, айырбастаушылар бл салымдарды, сондай а здеріні аша аражаттарын ссудаа беріп, пайыз алу шін пайдалана бастады. Сйтіп айырбастаушылар біртінде, банкирлерге айналды,

Бізді тсінігімізше банк ымы айырбастаушыларды жне оларды айырбас орындарыны болуымен сипатталады. Алашы банктерді Италияда пайда болу себебі, оны сол уаыттарда дниежзілік сауда орталыы боландыы ескеріп, р елді ашалары мен тауарларыны сол елге арай аылып, банкирлерді сауда операцияларына тікелей атысуына байланысты тсіндіріледі. Тарихшыларды пікірінше, б.э.д. 2300 жыл брын холдейлерді сауда компаниялары пайда болып, оар здеріні тікелей ызметтерімен атар, ссудалар берген. Олар б.э.д. IV асырда Ежелгі Грецияда да жасалан. Бір айта кететіні, ежелгі гректер салым абылдай отырып, белгілі бір аы тлеу арылы ашалар айырбасын жргізіпи отыран.

Тарихшыларды пайымдауынша алашы банктік операцияларды жекелеген тлалар жне олында ашалай аражаттары бар шіркеу мекемелері жргізген екен.

Шіркеулер ндылытарды сатайтын е сенімді орындар болан. Сол уаыттары елгілі гректі шіркеулері (Дельфа, Дело, Само, Эфсе) аша сатаумен айналысан. Эфседегі Артемид шіркеуінде кіші Азия жаалауындаы елдерді салымдары, ал Дельфада Аполлон шіркеуіне барлы еуропалы Грецияны бос аша аражаттары шоырланыпты.

Сйтіп, алашы банктер жинаталан аша аражаттарын озалыссыз жатуа болмайтындыын, оарды уаытша пайдалануа беріп, пайда табу ажеттігін тсінеді.

Банктер несиелік оерациялар жргізумен атар, салым иелеріне біртіндеп есеп айырысу ызметін де крсетті. Есеп айырысулар банктегі салым иелеріні бір шотынан баса бір шота аудару арылы жргізіледі.

Есеп айырысуларды жеілдету масатында ежелгі банктер здеріні банктік билеттерін шыарды. Олар толы нды ашалармен атар айналыста жрді. Алашы акционерлік банк Аылшын банкі 1964 жылы рылып, кіметтен банкнота шыаруа ы алды.

Мны зі алашы бактерді капитализмні мануфакиура жадайында, банкирлер йлері ретінде пайда бланын куландырады. Мндаы несие беруші мен арыз алушыларды болуы банктерді пайда болуыны тек алышарттарын ана сипаттайды.

Анытамалы басылымдарда банк «ірі несиелік мекеме» ретінде сипатталады. Несиелік істі даму денгейіне байланысты жне несие берушілерді несиелік операциялары бір жйеге айналдыру нтижесінде жеке несие беруші зіні несие беуін тотатады. Несие теке ана ттыну масатына ана берілмей, шаруашылы операцияларды ажеттілігін де анааттандыра бастайды. Несиелік ммілелер жасаумен бірге несие беруші зіні клиентіні тапсырмалары бойынша есеп айырысу жне баса да операцияларды жзеге асырады. Сйтіп, банктер аша шаруашылыыны осы даму сатысына те отырып, барлы операцияларды бірдей крсететін біттас орталыа айналды. Демек, алашы банктер капитализмні мануфактура сатысынан да брын яни мемлекетті рылу кезеінде пайда болан дегенге негіз бар. Мндай атынастарды л иеленушілік оамында боландытан тарих ку.

Ежелгі Римде нормалары болан, ол нормалара сйкес б.э.д. III . айырбас ісіне мамандандырылан Римдік банкирлерде кумулияр деп атады. Олара несиелік операцияларды жргізуге рсат етілмеген. Тарихшыларды айтуынша, Ежелгі Вавилон банктері тек ана несие беріп ана оймай, сондай а жер блімшелерін сатып алу сату, жне баса да операцияларды орындаан. Жоарыдаыларды ескере отырып біз банктерді жалпы операциялары мен ызметтеріні банктеді дамуына тоталды. Енді азастанда банктерді дамуына кееті болса, азастанда банк жйесіні дамуы келесі кезедерден трды:

Бірінші кезе; 1917 ж.мен 1930 жылдар араыында патшалы Ресейден алан банк жйесін жаадан алыптастыру, бл кезде ртрлі меншіктегі банктер мен несие мекемелері атар ызмет істеді.

Екінші кезе: 1930 жылдар мен 1987 жылдар аралыы елде КСРО Мемлекеттік банкі мбебеп ызмет атарады, яни ол мемлекетті Орталы банкі ретінде эмиссиялау жне несие беру ызметімен оса клиенттерге де ызмет крсеті.

шінші кезе: 1988-1991 жылдар аралыында елде мемлекеттік мамандандырылан банктерді рылуы, яни КСРО мемлекеттік банкі банктерді банкісі ретінде эмиссиялы, ереже, нсау жне таы баса ызметтермен шылданып, ал маманданан банктер экономиканы ртрлі салаларына ызмет крсетті. Сонымен бірге 1990жылы басыда кооперативтік не коммерциялы банктер де рыла бастады.

Тртінші кезе, 1991 жылдан азірі уаыта дейін нарыты банк жйесіні алыптасу кезеі, яни туелсіз республиканы нарыты атынастара ту жадайында екі денгейлік банк жйесіні пайда болуы жне дамуы.

Осы кезедерді сипаттаманы келе келесі кестеден круімізге болады.

Кесте 1