II азастан Республикасыны банк жйесіні дамуын талдау жне жетілдіру жолдары
2.1 Орталы банк жне оны ызметтері талдау
лтты банкіні республикадаы банк жйесіні жоары (бірінші) дегейіндегі банк,з ызметін азастан Республикасы Президентіні 1995 жылы 30 наурыздаы «азастан Республикасыны лтты банкі туралы За кші бар Жарлыы бойынша жргізеді жне осы Жарлыа сай Президентке есеп береді. Сонымен атар лтты банк з ызметінде азастан Республикасыны Конституциясын жне баса задарды, халыаралы шарттар мен келісімдерді басшылыа алады.
лтты банк - зады тла, дербес балансы бар, зіне тікелей баынатын тменгі блімшелері мен бірге тіке баыныстаы бірттас орталытандырылан рылым,іс-рекетін толы шаруашылы есеп негізінде жргізеді.р трлі салы жинаудан,баж салыын жне кеден салыын тлеуден босатылады. Ол республиканы кез келген жерінде жне одан тыс жерлерде зіні басармасын жне басада блімшелерін ашуа ыы бар. з жмысын кіметпен келісіп, немі кеесіп жргізеді.кімет лтты банкті міндеттемелері бойынша жауапты емес,дл сол сияты,егер зіне белгілі бір жауапкершілік алмаса, лтты банк те кіметті міндеттемелері бойынша жауап бермейді.кіметті кілдік жне атарушы органдарыны лтты банк пен оны рылымды блімшелеріні зады ызметтерін атаруа араласуа ыы жо.
Орталы банктi ызметтерi:
- ежелден алыптасан мемлекеттiк кiлi ретiнде зады трде банкнота шыару;
- орталы банктi аша несие реттеу ызметi ол экономиканы аша несие айналымына сер ету жолымен реттеу, яни кiметтi экономикалы саясатты рамдас элементi;
- орталы банктi сырты экономикалы ызметi. Мемлекеттiк валюталы саясатын жргiзетiн жне валюталы баылау органы болып табылады.
- орталы банктi банк iсi ызметi- негiзгi клиентi коммерциялы банкер (бл дегенiмiз коммерциялы банктерден айырмашылыы);
- орталы банк кiмет банк iсi ызметi. Ол рi кассирi, несие берушiсi, аржылы кеесшiсi;
Мемлекеттiк борышты басару деп- орталы банктi зайымдарын орналастыру жне конверсия операциясын жргiзу.
Орталы банктi операциялары:
Олар екi трге блiнедi: актив-ол осы аражатты орналастыру операциялары. Пассив- ол операциялар банктi аша аражатын тартып банктер ресурстарын ру операциялары.
Сонымен:
- мемлекет орталы банкпен тыыз байланысты. Оны саясатына шексiз ыпал етедi;
- орталы банк- ол дербес зады тла;
- аша несиелiк валюталы тратылыты сатаудаы iс-рекетiнi тиiмдiлiгiне ажеттi жадай жасау;
- кiметтi экономикалы саясатыны негiзгi элементi аша несиелiк аржы саясатын орындау орталы банкiнi ызметiнi тйiнi болады.
Орталы банктi мiндетi- ол лтты аша лшемiнi тлем абiлеттiлiгiмен валюталы курсын банк жйесiнi тиiмдiлiгiмен сенiмдiлiгiмен амтамасыз ету /14/.
азастан Республикасындаы банктер жне банк ызметi туралы Республика Президентiнi 1995 жылы 31-шi тамыздаы за кшi бар жарлыында азастандаы 2-шi дегейлi банк жйесi бар дедi. Олар:
лтты банк- мемлекеттiк орталы банк.
Баса барлы банктердi зада тменгi дегейлi банк деп жазылан.
лтты статистика крсеткiшi бойынша 2000 жылды басында 55 екiншi дегейлi банк аныталан. Оны iшiнде бiреуi мемлекеттiк, бiреуi мемлекет аралы 22 шетелдiк атысуымен, 17 шетел кiлдiгi ашылан. республикада тiркеуден ткен 44 ломбард, 7 несиелiк серiптестiгi жне кейбiр банктiк операция жргiзетiн 46 баса мекеме бар.
азастан лтты банкі азастан Республикасы задарыны негізінде зіні ызметіне арай лтты банк берген лицензия негізінде кейбір банктік операция трлерін жргізетін барлы банктерді ,бактік емес аржы мекемелеріні міндетті трде орындауы шін нормативтік актілер шыарады.Ол нормативтік актілер «азастан лтты Банкіні хабаршысы , «Вестник Национального Банка Казахстана атты аза жне орыс тілдерінде шыатын ресми басылымдарда жарияланады.
лтты банкті негізгі міндеті - лтты валютаны ішкі жне сырты трлаулылыын амтамасыз ету. Сондытан ол:
· аша айналымы,несие,банктік есеп айырысу мен валюталы атынастарды йымдастырады;
· аша,несие жне банк жйелеріні траты ызметін амтамасыз етеді;
· несие берушілер мен салымшаларды ,сондай-а шетел валютасын сатып алу-сату жне баса йымдарды мддесін орау жне оларды жмысын баылау сияты мемлекетті экономикалы саясатын жргізеді.
лтты банкті міндеті оны атаратын ызметтері арылы орындалады :
Біріншіден,азастан Республикасында мемлекеттік аша-несие саясатын жргізу, яни лтты банк айналымдаы аша массасыны клемін реттеумен жне ресми проценттік млшерді дегейін згертумен шылданады.Егер аша-несиелік реттеу дісімен инфляция дегейін тежеу ммкіндігі болмаан жадайда лтты банкті несие салымдарын шектеуге жне банк операциялары бойынша проценттік млшерді згертуге ыы бар. Сондай –а алты айа дейінгі мерзімге шыарылан бірінші класты жай жне айналмалы вексельдерді,чектерді сатып алып жне айта сатады.
лтты банк зіні баалы ааздарын шыарады, сонымен атар мемлекеттік баалы ааздарды, облигацияларды, депозиттік сертификаттарды, дисконтты жне тер мерзімі бір жыла дейінгі проценттік баалы ааздарды сатып алу жне сатумен шылданады.лтты банкте саталатын міндетті резервтерді нормативін белгілеп, айналымда жретін тлем ралдарыны трлерін анытайды.
Екіншіден, азастан Республикасында олданылатын банкнота жне монетаны (теге мен тиынды) эмиссиялау.Ол шін лтты банк номиналдарды рылымын,теге мен тиындарды пішінін (дизайн), оларды ажетмлшерін анытап,дайындыын амтамасыз етеді.
лтты банкті олмаол аша аражатын шыаратын,теге мен тиынны олма-ол ашасыз эквивалентін алып сату арылы айналыса тсуді йымдастыратын айырыша ыы бар.Сондай-а олданылан аша белгілерін айналымнан шыарып,оларды жаасымен айырбастап,тозыы жеткендерін жоюмен шылданады.
шіншіден, банктерді банкісі ызметін атару. Ол шін лтты банк республикадаы айта аржыландыру жйесін йымдастырып,бірінші класты ( жоары тімді,ауіпсіз) баалы ааздармен жне баса активтермен амтамасыз етілген несиені алты ай мерзімге береді.лтты банк- екінші дегейдегі банктер шін соы сатыдаы несие беруші.Несиені лтты валютамен де, шетел валютасымен де, сондай-а амтамасыз етілген,ия болмаса амтамасыз етілмеген несиені лтты банкті басармасы белгіленген тртіппен жне мерзімге береді.азастан Республикасындаы есеп айырысу формалары мен тртібін анытап,азастанды тегемен жргізілетін банкаралы есептесуді з уаытымен жне тотаусыз жруін амтамасыз ететін тлем жйесіні ызметін йымдастырады.
Тртіншіден,кіметті жне мемлекеттік органдарды банкі жне агенті ызметін атару шін кепілшісі кімет болан республиканы ішкі жне сырты арызын теуге атысады, аржы министрлігіні шоттары бойынша дебеттік алдыты (сальдо) болдырмау шін ажетті іс-шараларды абылдайды.аржы министрлігімен келісілген шарт негізінде мемлекеттік баалы ааздарды орналастырып,оларды депозиторлы ісін жзеге асырады /8/.
Бесіншіден,банктерді ісін баылау жне адаалау ызметі. Ол шін азастан территориясында,сондай-а одан шет жерлерде банктермен оларды филиалдарын ашуа рсат жне банктік операциялар жргізуге лицензия береді.Барлы банктер,банк емес аржы мекемелері жне оларды клиенттері міндетті трде орындауы шін банк ісі,есептеу,есептесу,валюта операцияларын жргізу мселелері бойынша нормативтік актілер шыарып,оларды орындалуын адаалайды.
Банктердегі бухгалтерлік есеп айырысуды ,бухгалтерлік,банктік жне баса есептін мерзімін,формасын,тртібін жне дісін бекітіп, сондай-ак оларды орындалуын баылайды. Банктер мен оларды филиалдарыны ызметін жергілікті жерде немесе аудиторлы йымдарды шакырып бакылайды. лтты банк зіні баылау ызметін атару шін банктерді балансын, есебін жне баса жаттарын тексереді.
Алтыншыдан, ваюталы реттеу жне валюталы баылау ызметі. Оны атару шін лтты банк шетел валютасыны жне шетел валютасындаы баалы ааздарды айналым аясын жне тртібін белгілеп , шетел валютасымен жргізілетін операциялара ажетті кезде, оны ішінде проценттік млшер дегейіне шектеу ояды .
Резиденттер шін шетел валютасын жне шетел валютасындаы баалы ааздарды азастана аудару , келу,кету жне салып жіберу тртібін белгілеп, сондай-а азастан Республикасыны резиденттеріні республикадан тыс шетел валютасында шот ашуыны масатын тртібін жне жадайын анытап, шот ашуа рсат береді.
лтты валютаны шетел валютасымен салыстырып, курсын реттейді.Халыаралы есеп айырысуды йымдастырып, шетелдермен валюта-аржылы жне несие-есеп атынастарын жетілдіреді. Шетелден алынан банктік несиені есебін жургізеді.
Жетіншіден , елді алтын валюта орларын басару ызметі. Оны атару шін лтты банк мемлекетті алтын валюта орларын алыптастырып, олармен операция жргізеді. азастан Республикасы Президентіні «Баалы металдара жне асыл тастара байланысты атынастарды мемлекеттік реттеу туралы Закуші бар Жарлыына сай баалы металдарды алашы саудасына бірінші сатып алушы ымен атынасып, азастанды жне баса ндірушілерден /сатып алушылардан/ лтты банкті алтын валюта орын толтыру шін баалы металдарды сатып алады. Оларды сатауа абылдап, одан рі саталуын амтамасыз етіп, ажет жадайда заа сйкес сатады.
Президентті немесе кіметті тапсырмасы бойынша лтты банкті оймасында сатау шін кіметтік /бюджеттік/ резервке алынан ундылытарды абылдайды.Алтын жне баса да баалы металл ймаларын,
монеталарды,деген жне делмеген табии асыл тастарды ішкі жне сырты нарыта сатып алу жне сату операцияларын жргізеді.
лтты банк з шыындарын з аражатымен тейді. Оны з аражаты:жарылы, резерв капиталынан , айта баалау шоттары жне арнайы провизияларынан /резервтерінен/ рылады.
лтты банкті жарылы капиталы 20 млрд тегеден алыптасады жне оны міндеттемелерін амтамасыз етеді. Жарылы капитал мемлекеттік бюджеттен блінген аржыдан , мемлекет берген негізгі орды нынан жне лтты банкті алан пайдасынан рылады.
Резерв капиталы жаргылы капиталы млшерінен трады. Таза табысы есебінен толтырылып, жргізілген операциялар бойынша шыындарды теуге жмсалады.
Алтын валюта активтерін айта баалау шоты оларды айта баалау шоты оларды айта баалаудан тускен іске асырылмаан табысты есепке алуа арналады. Бл шотты Ережесін лтты банкті Басармасы бекітеді. Алтын валюталы резерв тегені ішкі жне сырты трлаулылыын амтамасыз ету шін рылып жне масаттара жмсалады. Алтын валюталы резерв тмендегі элементтерден рылады:
. алтыннан:
. банкнота, монета тріндегі шетел валютасынан, шетелдердегі жне республикадаы лтты банкті шоттарындаы аржыларды алдытарынан:
. лтты банкте сатаулы валюталы ндылытардан:
. шетел кіметтері немесе халыаралы аржы мекемелері шыарып,кепілдік берген баалы ааздардан:
.шетел валютасындаы жай жне аударым вексельден:
. тімділігі жне ауіпсіздігі амтамасыз етілген жадайдаы шетел валютасындаы баса сырты активтерден рылады.
Арнайы провизиялар /резервтер/ лтты банкті шыыстары есебінен кмнді жне мітсіз талаптарынан, оан оса несиелерден, депозиттерден, баалы ааздардан, есеп айырысу кезіндегі шыындардан, шоттардаы алдытардан жне баса да активтерден, сондай-а жалпы провизиялардан рылып, оан аяталмаан рылыс клемі жне лтты банкті монетарлы емес талаптары жне леуметтік сипаттаы тлемдер кіреді.
лтты банкті аржылы жылдаы таза табысы оны іс жзінде алан кірістері мен осы жылы шыын арасындаы айырмаа те Шыына шыарылып тасталан кмнді борыштар, активтерді , оны ішінде айналыма шыарылан банкноталар мен монеталарды амортизациясы /тозуы/ осылады. Табыс жоарыда айтанымыздай, жарылы, резерв капиталын алыптастыруа жмсалып, алан блігі келесі аржы жылыны лесіне жіберіледі.
лтты банкті басарушы органы болып Басарма жне директорлар Кеесі /Директорат/ саналады. Оны жоары органы-Басарма, ол 9 адамнан трады. Оан лтты банкті траасы, бес лауазымды адамы жне Президенттен бір, Республика кіметінен екі кіл кіреді. Президенттен, Республика кіметінен жне лтты банктен кірген басарма мушелерінен тиісінше Президент, кімет жне лтты банкті траасы бекітеді жне ызметтен босатады /9/.
лтты банкті траасын республика Президенті Парламентпен келісе отырып 6 жыл мерзімге таайындайды.Егер траа ызметтен кеткісі келсе 2 ай брын алдын ала Президентке арыз жазуа ылы.Оны ызметтен Президент босатады.Траа лтты банкті ызметіне жауапты.Оны орынбасарларын трааны сынысымен Республика Президенті трааны бекітілген мерзіміне туелсіз 6 жылмерзімге бекітеді.Трааны орынбасарларын ызметінен трааны сынысымен республика Президенті босатады.Сондай-а трааны орынбасарлары з еркінше ызметінен кеткісі келсе,онда 2 ай брын траа арылы Президентке арыз береді.
лтты банкті Басармасыны мжілістері ажетті кезде,біра айында кемінде 1 рет ткізіп,онда лтты банкті ,жоарыда айтылан ызметтерін орындайды,ал лтты банкті кнбе-кнгі ызметін басаратын орган –
Директорлар Кеесі. Директорлар Кеесі Президентті «азастан Республикасыны лтты банкі туралы Закші бар Жарлыына сай лтты банкті арауындаы барлы мселелер бойынша шешім абылдайды.
лтты банкті облысты басармалары з ызметін лтты банк белгілеген укілдік шегінде атарып,оан есеп беруге міндетті.