Коммерциялы банк жне оны ызметтерін талдау
Елді несие жйесіндегі коммерциялы банктерді рлі мен орнын бліп крсету, оларды оам ішінде, жалпы мемлекет экономикасында маыздылыын ашу – бл блімні басты масаты.
азастан Республикасыны коммерциялы банктер з ызметінде 1995 жылы 30 наурызында «азастан Республикасыны лтты Банкі» жне 1995 жылы 31 тамыз айында абылданан «азастан Республикасындаы банктер жне банктік ызмет туралы» азастан Республикасыны задарын басшылыа алады. Бл задарда азастан Республикасыны банктерді руды, айта йымдастыруды жне таратуды барлы ерекшеліктері крініс тапан.
Коммерциялы банктер банктік жйені екінші дегейін білдіреді. Олар банктік ресурстарды шоырландыра отырып, зады жне жеке тлалармен ке клемде банктік операциялар мен аржылы ызметтерді жзеге асырады.
90-шы жылды басында банктерді саны 200-ден асты, рине бл оларды экстенсивті жаынан дамуын сипаттаса, сол жылды орта кезінен бастап, кні бгінге дейін коммерциялы банктерімізді саны біртіндеп азаюда, ал бл былысты оларды арынды суімен байланыстыруа болады.
азіргі тратандырылан экономиканы жетілдіруі шін коммерциялы банктер халыа кптеген операцияларды жзеге асырады. Елімізді екінші дегейлі банктері аша айналымы мен несие атынастарын йымдастыруымен ана шылданып оймай, сонымен атар, халы шаруашылыын аржыландыру, сатандыру операциялары, баалы ааздарды сатып алу-сату, аржылы операцияларды барлы трлері, ал кейбір жадайларда делдалды келісімдер жне млікті басару операцияларын жргізеді. /6/
Кесте 2
азастан Республикасындаы коммерциялы банктерді санды рамы
кезені басына
| Банк трлері | 01. 1999 | 01. 2000 | 01. 2001 | 01. 2002 | 01. 2003 | 01. 2004 | 01. 2005 | 01. 2006 |
| Екінші дегейдегі банктер барлыы: оны ішінде: | ||||||||
| Мемлекеттік | ||||||||
| Мемлекетаралы | - | |||||||
| Шетел капиталыны атысуымен | ||||||||
| Еншілес банктер |
Ескертпе: санды мліметтер Р лтты банкті №1 2000-2003 жж.статистикалы бюллетенінен алынан.
Коммерциялы банктер арыз капиталы нарыыны ртрлі секторларында ызмет ететін кп ызметті мекемелер болып табылады. Олар ксіпкерлік тжірибесінде белгілі бір кптеген аржылы операцияларды орындайды. Коммерциялы банктер кез келген елді несие жйесінде деттегідей негізгі, базалы буын рлін атарады.
Олар кіметті, іскерлер мен миллиондаан жеке тлаларды салымдарын шоырландыра отырып, аржы жйесіні орталыы болып ала береді. Коммерциялы банктер арызды жне инвестициялы операциялар арылы здеріні ртрлі орларына арыз алушыларды ол жеткізуге ммкіндік береді.
Коммерциялы банктер аржы нарыында е маызды делдалды ызметті атарады. Несиелік жйені тменгі буыны халы шаруашылыына тікелей ызмет крсететін жне коммерциялы негізінде ке клемді аржылы ызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан трады. Блар коммерциялы, кооперативтік жне жеке банктер, банктік задылытарда коммерциялы банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
«Коммерциялы банк» термині банк ісіні ертеретегі даму кезеінде, банктерді сауда, тауар айырбасы операциялары мен тлемдеріне ызмет крсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болан (міне осында «коммерциялы банк» деген атауа ие болды ). Біра нерксіпті жне баса салаларды дамуымен банктер экономиканы зге де сфераларында ызмет крсете бастаандытан да банкті «коммерциялы» деген атауы бастапы маынасын біртіндеп жоалтты. Ол банкті «іскер» деген сипатын білдіреді, оны шаруашылы агенттерді барлы жмыс трлеріне ызмет крсетуі оларды ызметтеріні саласына байланыссыз болады. Коммерциялы банктер – нары экономикасында аржылы операциялар мен ызмет крсететін несиелік мекемелерді тобын білдіреді.
Коммерциялы банктер - банк жйесіні екінші дегейіндегі банк, олар кез келген мемлекетті несие жйесіні негізгі буыны. Коммерциялы банкті негізгі ызметі - ксіпкерлерге, халыа жан-жаты несие-аржылы ызмет крсету.
Коммерциялы банктер жеке жне зады тлалар шін бкіл операциялы ызметтерді орындайтын аша нарыыны жмыс жасаушы мбебап буыны ретінде атысады.
Бгінгі коммерциялы банктер з клиенттеріне 200-ге жуы р алуан німдер мен ызмет крсетуге зір. Мндай ке клемді операциялар коммерциялы банктерге з клиенттерін сатай отырып, олайсыз жадайда зінде пайдалы жмыс жасауа септігін тигізеді.
Бір операциялардан болан зиян, екінші бір опеациялардан тсетін пайда есебінен жабылады. Нары экономикасы дамыан барлы елдерді коммерциялы банктері несие жйесіні негізгі операциялы буыны болып алуы кездейсоты емес. Олар згермелі аша – несие нарыыны жадайына кндігетін абілетіні барлыын крсете алады.
Соы кездері екінші дегейлі банктер мен баса несие мекемелеріні арасындаы бсеке кшейе тсуде. Бсекелестік банктерді жаа операциялар трлерін іздестіруге, клиенттерге сынылатын ызмет трлерін сіруге жне ызмет крсету нарыындаы з орнын ныайту шін олар банктерге тн емес операцияларды мегеріп, елді жалпы экономикадаы ролін арттыруда.
азіргі коммерциялы банктер активті жне пассивті операцияларын орындайды. Бл екі трлі операция бір бірлікті екі арама-арсы жатары секілді крінеді, себебі, пассивтік операциясыз активті операцияны болуы ммкін емес, ал активті операциясыз пассивтік операцияны мні де жо. Алайда, жзеге асырылатын банктік операцияларыны барлыы, кмнсіз, бір масатты кздейді – табысты суі жне шыынны кемуі.
азастан Республикасыны 31.08.1995ж. № 2444 «азастан Республикасындаы банктер жне банктік ызмет туралы» Заыны 30 бабы бойынша ызмет крсету – бл «банктік операцияларды жзеге асыру, сондай-а бап бойынша крсетілген баса да банктік операциялар». Бл зада, сонымен атар, банктік операцияларды жекелеген трлерін йымдастыруды ерекшеліктері крініс тапан.
Аталан заа сйкес коммерциялы банктер келесі операцияларды орындауа ылы:
· зады жне жеке тлаларды аылы негізде депозиттерін абылдау, банктік шоттарын ашу жне жргізу;
· банктерді жне банктік операцияларды жекелеген трлерін жзеге асыратын йымдарды корреспондентік шоттарын ашу жне жргізу;
· зады жне жеке тлаларды металды шоттарын ашу жне жргізу;
· кассалы операциялар: банкнота мен монетаны абылдау, беру, айта санау, айырбастау, стау, сорттау, аптау жне сатау;
· банкнота мен монеталарды жне баалы ааздарды инкассациялау жне жнелту;
· аударым операциялары: зады жне жеке тлаларды ашаны аударымен байланысты тапсырмаларын орындау;
· есепке алу операциялары: зады жне жеке тлаларды вексельдерін жне зге борышты міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
· арызды операциялар: аы тлеу, мерзімін белгілеу жне айтару шартымен ашалай формада несиелер беру;
· зады жне жеке тлаларды, оны ішінде корреспондент-банктерді тапсырмаларына байланысты, оларды банктік шоттары бойынша есеп айырысу операциялары операцияларын жргізу;
· клирингтік операциялар: тлемдерді жинау, тексеру жне растау, сондай-а олар бойынша зара есепке алу операцияларын жргізу жне клирингке атысушыларды таза позициясын анытау;
· ломбардты операциялар: тез іске асатын баалы ааздар мен жылжитын мліктерді кепілге алып, ыса мерзімді несиелер беру;
· коммерциялы ммілелерді аржыландыру, сондай-а сату ынсыз (форфейтинг);
· зада крсетілген тртіппен з баалы ааздарын шыару (чектерді, вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды жне зге де міндеттемелерді);
· тлем карточкаларын шыару;
· тлем жаттарын сатып алу, сату жне сатандыру, олармен баса да операцияларды жргізу;
· ашалай нысанда орындауды арастыратын шінші тлалар шін кепілдеме жне зге де міндетемелерді беру;
· инвестицияланатын аражаттар иелеріні немесе оларды иемденушілерді тапсырмалары бойынша капиталды жмсалымдарды аржыландыру;
Сонымен атар баалы ааздар нарыында баса да ксіби ызмет трлерін жзеге асыра алады. Олар: брокерлік, дилерлік, кастодианды. Бл банктік операциялар бойынша ызметтерді крсету,клиенттерді туекелі бойынша оларды агенттері ретінде рекет ету.
Осыан орай, банктік задарына сйкес, банк – уаытша бос аша аражаттарын жинатауа, клиенттерді тапсырысы бойынша есеп айырысу операцияларын жргізуге ылы несие йымы.
Екінші дегейлі банктер занаманы барлы ыты жаынан амтылан ке клемде операциялар трлерін сынады. Коммерциялы банкті операцияларын 3 топа бліп арастырамыз:
| - ызмет крсету арылы клиенттерді уаытша бос аша аражаттарын тарту; - ызмет крсетулерсіз клиенттерді аша аражаттарын тарту; - баса кздерден аша аражаттарын тарту. |
  Пассивті операциялар (тартылан аражаттар)
|
  Активті операциялар (аражаттарды орналастыру)
|
| - банктерді з шотына жне пайдасына жргізілетін операциялар; - клиенттерді шоттарына жне оларды ажеттіліктері бойынша жргізілетін операциялар. |
 Активті-пассивті операциялар (комиссиялы делдал)
|
| - клиенттерді ажеттіліктері бойынша жне комиссиялы бастама негізінде (таза банктік ызмет крсетулер) жргізілетін операциялар. |
Сурет 1 Коммерциялы банк операцияларыны негізгі рылымы
Коммерциялы банкті кіріс алу жне тімділікті амтамасыз ету масатымен банкті шоырландырылан ресурстарын орналастыру оны активті операцияларыны мазмнын анытайды. Яни, банктік активті операциялар – табыс алу жне зіні тімділігін амтамасыз ету масатында иелігінде бар ресурстарды орналастыру жзеге асыратын операцияларды білдіреді. Бл екі масатты бірегейлігі банкті коммерциялы ксіпорын ретінде тартылан аражаттарды пайдаланудаы ерекшелігін сипаттайды.
Шынында да, банктер мндай операциялардан пайда креді. Олар салымдара тлейтіндеріне араанда, арыздара біршама жоары пайыз млшерлемесін белгілеп табыс табады.
Жалпы оама кмек, олар банктен алан арыздары есебінен здеріні німдерін ндіріп, ала ойан масатына жеткенде ана пайданы сезінеді (мысала жалпы пайда нормасын 4-тен 5%-а лайтанда). Болаша арыз алушыларды дрыс тадай отырып, оларды ішінде берілетін арыз бойынша жоары пайызды тлеуге кімні жадайы келсе, солара банктер ашалай аражаттарын бере алады.
Осы уаыта дейін азастанда несиелер кіметті ажеттілігіне (кіметті кімі бойынша) беріліп, кейіннен олар банктерге жне оларды акционерлеріне пайда келмек тгіл, уаытында айтарылмай алды. Ондай арыздарды ешкімге де пайдасы болан жо.
Коммерциялы банктер з клиенттеріні сатауа олайлы р трлі депозиттерді сыныды, бл бір жаынан ашаны саталуын амтамасыз етсе, екінші жаынан тімділікке деген клиентті ажеттілігін анааттандырады. Кптеген клиенттер шін облигацияа немесе акцияа жмсаана араанда, мндай ашаны сатау формасы тиімді болып табылады. азіргі комммерциялы банктер туралы сз озаанда, несиелік жйені баса да буындары сияты оларды немі дамып отырандыын айта кету керек. Яни операциялар формасы, бсеке дістері, баылау жне басару жйелері згеруде. /7/
Коммерциялы банктерді мынадай бастапы ызметтері бар: депозиттер абылдау, ашалай тлемдерді жне есеп айырысуларды жзеге асыру, несие беру.
Коммерциялы банктерді баса аржы институттарынан айырмашылыы жне ерекше бір абілеті ол ашаны жасауы мен жоюында болып табылады. Бл жерде аша деп, тек олма – ол ашалар ана емес, сондай-а талап етуге дейінгі салымдар тсіндіріледі. Банктерді аша жасау ммкіндігі экономика шін те маызды. Ол тиімді несие жйесін іске асыра отырып, экономиканы суіне ажетті жадай туызады. Банк несиелеріні жетіспеушілігі жне те жоары пайыз млшерлемесі тсында ндірісті кеейту ммкін емес. Халы шаруашылыындаы осы сияты іс – тжірибелер тиімсіз, себебі бір жаынан, мынадай ірі аша сомасы белгісіз уаыта озалыссыз жататын болса, екінші жаынан, мндай ашалар ажетті емес.
1985 жылы АШ-та 15 мынан астам коммерциялы банктер ызмет еткен. Оларды 5 мыа жуыы лтты, яни федералды кіметтен чар- тер (рсат) алан банктер, 10 мынан астамы штаттарды банктері (штаттарды кіметінен чартер аландар). лтты банктер мен штатты банктеріні ызмет етуі банк жйесіні осарлы баыныштылыын жасайды.
ФРЖ-ге абылдауа тініш жасайтын жне оан мше болуа жіберілген коммерциялы банк ФРЖ-ні мше – банкі болып табылады. За бойынша барлы лтты банктер ФРЖ-ге кіруге тиіс. Штат банктері здеріні алаулары бойынша барлы жне ФРЖ-ні мше – банктерге оятын талаптарына сйкес келген жадайда ана жйеге кіре алады. азір штат банктерді 10%-а жуыы ФРЖ-ге мше – банктер болып саналады. ФРЖ-ге мше – банктер жалпы коммерциялы банктер атарыны 40%-ын райды.
Депозиттік мекемелерді реттеу жне аша айналысына баылау, банктерді ФРЖ-ні банктік резервтерге ойылатын талаптарына баындырды. Бл ФРЖ-ге мше – банктер мен мше емес банктерді арасындаы басты айырмашылыын алыпа келтіреді. АШ-таы е кп тараан банктер типі – филиалсыз банктер.
Екінші дниежзілік соыстан со АШ-та банктерді блімшелерін ашу кеірек анат жайып, олар штаттар шегінде, сондай-а одан тысары жне шетелдерде ашылан болатын. Кптеген ірі банктер банктік холдинг компанияларды бір блігі болып табылады. Банк ісіні бл йымдастыру формасы, тек ана банкі блімшелеріні ашылуына жол беріп оймай, сондай-а жаа ызмет аумаына енуді жеілдетті. АШ-та холдинг- компаниялар 6 мыа жуы, олар 8,6 мы банктерді жне 35,6 мы оларды блімшелерін баылайды.
Банктерді бірігу процесін кімет тарапынан реттеу, сондай-а банктік холдинг – компанияларды ызметін реттеу банк аумаында бсекелестік жадайды олдап отыру масатын кздейді. Соы кездері бл ауматаы бсекені артуына чартер беруді ата саясатын жргізу, банктерді блімшелеріні ашылуын кеінен олдану, электронды терминалдарды пайда болуы жне АШ-та халыаралы банктік операцияларды таралуы септігін тигізді. Сонымен атар бсеке, баса да аржы институттарды тез арада суіне байланысты кшейді ( мысала жина коммерциялы банктерге тн кптеген ызмет крсететін мекемелер жне аша нарыыны зара орлары ).
Бгінгі тада азастан аумаында шамамен 34 банк жне оларды 783 блімшелері мен филиалдары орналасан.
Бкіл аша айналымыны несие жйесінде жинаталуы – несиелік ресурстарды шоырландыруа жне оларды елді халы шаруашылыына ымды баыттауа ммкіндік береді.
Мемлекеттік валюталар монополия принципіне ерекше маыз береді. азастан Республикасыны "Валюталы реттеу туралы" заында былай делінген: "азастан Республикасыны Президенті мен Министрлер кабинеті з зіреті шегінде валюталы реттеу саласында осы за жадайларына айшы келмейтін нормативті актілерді абылдайды.
азастан Республикасыны лтты банкі – азастан Республикасыны валютасын реттеуді негізгі органы болып табылады".
"Валюталы реттеу" тсінігіне нормативті актілерді жасап шыару, апарат жинау, валюталы задарды саталуын баылау жне оны бзан тлалара санкциялар олдану керек. лтты банк валюталы реттеу функцияларын жзеге асырады.
Бл принцип – ел туелсіздігін сатау шарттарыны бірі, валюталы резервтерді жинатау ралы жне аша айналысын баса елдер валюталарыны ыпалынан сенімді орау жолы.
Орталы банк елдегі аша – несие саясатыны жргізілуіне толы жауап береді. з кезегінде аша – несие саясаты экономиканы мемлекеттік реттеуді негізін райды. Сондытан аша – несие саясатын автономды трде жргізбейінше, республикадаы нарыты экономиканы тиімділігі туралы сз озауа да болмайды.
лыбритания мен Францияда орталы банктерді капиталы мемлекет игілігінде, алайда акционерлер ретінде коммерциялы банктер бола алады. Оларда да орталы банктер атарушы органдардан туелсіз, тек парламентке есеп береді.
Орталы банктерді автономиясы Батыс Германияда, АШ – та за жзінде бекітілген. Батыс Германияны банк жйесі туралы заында, Орталы банк з саясатын кіметпен йлестіріп отыруы тиіс, алайда оны траты аша айналысын сатау масаттарына айшы келетін талаптарын орындауа міндетті емес деп жазылан. Ол канцлерге де, федерация министріне де баынбайды, тек Бундесбанк туралы заа ана баынады.
АШ-ты несие жйесіні жоары органы болып табылатын – Федералды резервті жйесіні (ФРЖ) мшелерін – сенатты малдауымен президент таайындайды жне оларды ызметі келіспеушілік бойынша ызметіне босатылуы ммкін емес. Басарушылар кеесі конгрессі алдында есеп беріп отырады.
Бізді еліміз бен шет елдердегі несие жйесіні автономдылыыны елеулі дрежесі – экономиканы алыпты дамуын амтамасыз ету масатында аша – несие жне валюталы тратылыты сатау міндеттеріне атысты болып келеді.
азастан Республикасы лтты банкіні біршама туелсіздігіні негізгі жадайы бюджетке атысты мселені шешімі болып табылады. Мемлекеттік аржылар жне банктік жйелерді замен шектеу, яни кіметті лтты банк аражаттарын пайдалануына шек оюды принципиалды мні бар.
Президентті " азастан Республикасы лтты банкі туралы" за кші бар жарлыында былай деп жазылан: "Жргізіліп отыран мемлекеттік аша-несие саясатыны жне оны заа сйкес азастан Республикасы аржы жйесіні ызмет етуіні тиімділігін амтамасыз ету масатында лтты Банк:
а) азастан Республикасы аржы министрлігіне заем алушыны кепілдендірілген міндеттемесіне келісімді шарттармен ыса мерзімді несиелер береді;
б) осы шарттар бойынша кімет жрдемімен ашылан азастанны халыаралы йымдарда мшелігімен байланысты жазылымдар мен баса да тлемдерге атысты зара келісілген шарттармен азастан Республикасы аржы министрлігіне осымша несиелер береді".
Осылайша кімет, лтты банкті баса да клиенттері трізді рбір несие бойынша айтарымдылы, масатты-сипатыны мерзімділігі жне тлемдік шарттарына сйкес келетін келісім негізінде арыз алады.
АШ, Жапония, Англия, Канада жне баса елдерде іс жзінде кіметті тікелей несиелендіру жо; Германия, Голландия, Францияда замен шектелген, Австрияда кіметтік несиеден за алтын жне конвертацияланатын валютамен 100% амтамасыз етілуі талап етіледі.
Блімді орытындылай келе, азіргі тратандырылан экономиканы жетілдіруі шін коммерциялы банктер халыа кптеген операцияларды жзеге асырады. Елімізді екінші дегейлі банктері аша айналымы мен несие атынастарын йымдастыруымен ана шылданып оймай, сонымен атар, халы шаруашылыын аржыландыру, сатандыру операциялары, баалы ааздарды сатып алу-сату, аржылы операцияларды барлы трлері, ал кейбір жадайларда делдалды келісімдер жне млікті басару операцияларын жргізеді.