III азастан Республикасындаы банк жйесіндегі мселелер жне

Жетілдіру жолдары

 

2003 жылы азастанны аржы секторы шін мерейтой жылы болды 15жылы арашада лтты валютаны енгізілгеніне 10 жыл толды. Он жыл ішінде азастанны аржы секторыны барлы сегменттерін дамытуда оматы нтижеге ол жеткізілді. азіргі уаытта азастанны аржы жйесі ТМД ны баса елдеімен салыстыранда едуір дамыан жне мелекетті араласуынан оралан болып табылады.

2003 жылы акша несие саясатын жргізу аржы рыногында тратылыты амтамасыз етті, сонымен атар елде жоары экономикалы суді сатауа белгілі бір дрежеде ыпалын тигізді.

азастан Республикасыны лтты Банкі 2006 жылы номиналы 200 тегеден 10000 тегеге дейінгі жаа дизайндаы банкноталарды айналыса шыарды. Бл шараа біратар факторлар себепші болды жне лтты валютаны олдан жасаудан орауды кшейтуге баытталан.
2006 жылы жалпы инфляция денгейі 5.4пайызды рады. Жыл бойы валюта рыногындаы жадай тенгені АШ долларына атынасы бойынша ныаю рдісімен сипатталады. Тенгені ныаюы ішкі валюта рыногына шетел валютасыны едуір келуіне ыпалын тигізеді.

2006 жылы лтты банкті таза халыаралы резервтері 58 пайызды 4958,9 млн. долл. Дейін лайды, бл 4,8 айдан астам тауарлар мен ызмет крсету импортыны орнын жабуды амтамасыз етеді. Елді халыаралы резервтері ттастай аланда 69,3 пайыза 8565,2 млн.долл. дейін сті.

лтты банкті таза халыаралы резервтеріні суі аша агрегаттарыны кееюіне алып келеді: аша базасы 52,2% а 316,9 млрд. Тенгеге дейін, олма ол аша 47,6% а дейін 238,7 млрд, тнгеге дейін лайды. Нтижесінде 2006 жылы экономиканы модернизациялау 17,3 % дан 22%а дейін сті.

 

2006 жылы екінші денгейдегі банктерді жиынты активтері 46,5 а 1,7 трлн. Тенгеге дейін ( 11,7 млрд. АШ долларына жуы), ал жиынты меншік капиталы 45,1% а 233,9 млрд тенгеге дейін лайды. 2006 халыты (резидент еместерді есептегенде) салымдарыны суі жаласа тсті, олар 33,4% а 343,2 млрд тенгеге дейін (2,4млрд АШ долларына жуы) сті. 2006 жылы банктерді ресурсты базасыны айтарлытай суі банктерді экономиканы наты секторына несиені 45,5% а 978,1 млрд тенгеге дейін суне ыпал етті.

Барлы адаалау ызметтеріні 2004 жылы 1атарда рылан аржы нарыын жне аржы йымдарын реттеу мен адаалау жніндегі агенттікке берілуіне байланысты лтты банк з ызметін сапалы дамытуды келесі сапасына тті. Енді негізгі кш жігер з аша несие саясатын жне валюталы реттеуді дамытуа шоырландыратын болады. Таяу жылдардаы басым баыт ретінде аша несие саясатын Еуропалы Ода стандарттарына барынша жаындату айындалды.

2006 жылдан бастап лтты банкті негізгі масаты ретінде бааларды тратылыын амтамасыз ету аша несие саясатындаы млдем жаа айындама болып табылады.

Негізгі масатты орындау шін лтты банкке келесідей міндеттер жктелген:

- мемлекетті аша несие саясатын зірлеу;

- тлем жйелеріні жмыс істеуін амтамасыз ету;

- валюталы реттеуді жне валюталы баылауды жзеге асыру;

- аржы жйесіні тратыыын амтамасыз етуге ыпал ету.

лтты банкті негізгі масаты мен міндеттерін осылайша тйіндеу инфляция бойынша масатты крсеткіштер шін лтты банкті жауапкершілігін кшейтеді жне лтты банк жариялаан Еуроода стандартына жне инфляциялы таргеттеу принциптерін пайдаланатын кптеген елдер инфляция жнінде ойылан масаттара ол жеткізу жауапкершілігін кшейту жадайларында инфляция бойынша бадарлар ретіндегі ттыну бааларыны индексіне сйенбейтін болады. Оны орнына инфляциялы рдістерді негізгі баыттарын крсететін баа индекстерін арастырады жне монетарлы емес трыдаы трлі дрежедегі кйзелістерді ыпалын жояды.

аржы жйесіні тратылыын амтамасыз етуге ыпал ету брыныдай лтты банкті зыында алады. Осы міндетті шешуде лтты банк з ызметін азастан Республикасыны арды нарыын жне аржы йымдарын реттеу мен адаалау жніндегі агенттігімен тыыз йлестіріп отырады.

2007 жылы Америкадан басталан аржы дадарысы лемні кптеген мемлекеттерінде з серін тигізіп отыраны аны. Соан орай барлы елдер здеріні аржы жйесін орап алу масатында іс шаралар жасап жатыр. Бізді кімет те аржы тратылыын орау шін банктерге олдау жасауда. Альянс Банк, БТА Банк, Халы Банкі жне Казкомерцбанк кіметті олдауына ие боды.

Жалпы, банктерді аржы айналымын траты жргізудегі ызметтері алуан трлі болатыны аны. Атап айтанда, нерксіп орындарына, шаын ксіпкерлік иелеріне, жеке тлаларды й алуына жне баса да жобалар бойынша несиелер береді. Банктерді ызметі сонысымен арынды жргізіледі. Алайда, ондай ызметтерді ке клемде жргізуге азіргі тада банктерді аражаты жетпей жатыр. Сондытан кімет трт банкке олдау жасап отыр.

Берілген аражатты банктер тиімді пайдалануы ажет. Яни, ел азаматтарыны сранысын амтамасыз етіп, шаын ксіпкерлерге, баса да жобаларды жзеге асыруа, рылысы жріп жатан ірі нысандарды жмысы тотап алмауы шін несие беруі керек.

кіметті «азастанны Халы банкі» А жне «Казкомерцбанктеріні» несиелік саясатындаы е басты артышылытарды бірі азастанны барлы аумаындаы наты секторлар жобаларын аржыландыру болып табылады. Мселен, биылы 2008 жылды 1 азанындаы банк жйесіні активтеріні лесі -34,8 пайыз, займда -36,9 пайыз, жеке тлаларды депозиттерінде -41,6 пайыз жне зады тлаларды депозиттерінде 42,6 пайызды райды. 2007 жылы бл екі банк з акциялары мен депозитерлы олхаттарын Лондон ор биржасында орналастыран атты белгі банктер блып саналатындытан кп нрседен хабар болып отыр.

кімет атынан келісімге ол жеткізген «Самры -азына» лтты л ауат оры «Халы банк», «Казкома» акционерлік капиталды 25 пайызы клеміндегі жай акцияларды осымша эмиссиясына з атысуын шектейді.

аржы саласын басару тетіктері баылауды тр. аржы жйесіндегі тратылыты сатау шін лтты ордан 10 млрд. АШ доллары клеміндегі аражат блінді.

«Самры -азына» лтты л ауат оры рынокты аидаларды басшылыа ала отырып, инвестор ретінде ызмет етпек. Банктерді корпоративті органдары з жмыстарын азіргі занамаа сйкес жргізіп, акционерлік капитал мен акцияны сатып алуды лайту жмыстары «Акционерлік оамдар туралы» заа сйкес жргізілмек.

аржы дадарысын болдырмау жніндегі іс шараларды жргізу бірінші кезектегі мселе.

 

 

Орытынды

Нарыты экономика ерекшеліктері банктік емес мекемелермен йлестіре отырып кп дегейлі банк жйесіні, оларды аша-несие жне делдалды ызметіні формалары мен трлері бойынша кп трлілігіні, Орталы (бірінші дегей) жне баса банктер (екінші дегей) арасындаы функцияларды за жзінде блуді ажеттілігін тудырады.

азастан Республикасыны лтты банкі (бдан рі лтты банк) азастан Республикасыны орталы банкі болып табылады жне азастан Республикасы банк жйесіні жоары дегейін райды.

Банк ісіні лемдік тжірибесі крсетіп отырандай, барлы елдердегі несиелік институттарды ішінен елді бкіл несиелік жйесін басаруда басты роль атаратын орталы банктер блініп шыатын болды.Ал оларды басшылы ролі мемлекет берген ке ауымды кілеттіліктерге байланысты. Банктерді банк функцияларын, аша – несие эмиссиясын жзеге асыруына байланысты орталы банктер коммерциялы банктерді, яни екінші дегейлі банктерді ызметіне кімшілік баылау мен наты экономикалы ыпал ету ыы несиелік мекемелер міндетті трде олдануы тиіс норма шыару ыы бар. Коммерциялы банктер несиелік саясат жргізуде жне з клиенттеріне толыымен дербес ртрлі ызметтер крсетуде.

Нарыты экономикада арнайы банктік емес институттар рылмаан жадайда кез келген елді несие жйесі аяталмай алады. Халы салымдарын толыымен тарту мддесі мен згеріп отыран нарыты экономика талаптарын толы анааттандыру бл институттарды рылуын талап етеді, ал олар несие жйесін толытырып, байытады, экономикадаы згерістерді икемді жне сезімтал ете тседі.

Мемлекет, экономикаа жетекшілік жасай отырып, лтты банк арылы бірегей аша – несие саясатын жргізеді. Бл принцип айналыстаы аша массасыны клемін реттеу жолымен лтты валютаны ішкі жне сыры тратылыын амтамасыз ету шін, аша-несие саясатын жалпы экономикалы саясатты жзеге асыру жне оны лемдік экономикаа интеграциялау саласында республика мдделерін орау шін ажет.

лемдік тжірибеде, нарыты экономика жадайында Орталы банкіні жмысын йымдастыруды р трлі ыты формалары бар:

· оны капиталыны алыптасуы 100% мемлекетті аражаты есебінен болатын унитарлы банк;

· акцияларыны блігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекетті атысуынсыз) акционерлік оам;

· бірлестік типтес йым (мемлекетті атысуымен немесе атысуынсыз);

· Орталы банкіні ызметін бірігіп атаратын туелсіз банктер жйесі.

АШ-та орталы банктерді капиталына мемлекет атыспайды, оларды капиталы Федералды резервтік жйені (ФРЖ) мше банктеріні жарна пл тлемдерінен трады.

Негізі лтты банк унитарлы орган болып табылады. Мемлекет – жарылы орды жалыз иесі. Негізгі ор – имараттардан, рылылардан, клік жне баса да ндылытардан трады, ал айналым аражаты – банкіге тиесілі аша аражаттарынан трады. лтты банк резервтік жне баса орлар рады. Резервтік ор жарылы клемінде рылып, ол зіндік табыс есебінен толтырылады жне осы ора байланысты нормалара сйкес жргізілетін операциялар бойынша шыындарды жабуа арналады.

азастан Республикасыны лтты банкіні негізгі міндеті – азастан Республикасыны лтты валютасыны ішкі жне сырты тратылыын амтамасыз ету болып табылады.

Коммерциялы банктерді баса аржы институттарынан айырмашылыы жне ерекше бір абілеті ол ашаны жасауы мен жоюында болып табылады. Бл жерде аша деп, тек олма – ол ашалар ана емес, сондай-а талап етуге дейінгі салымдар тсіндіріледі. Банктерді аша жасау ммкіндігі экономика шін те маызды. Ол тиімді несие жйесін іске асыра отырып, экономиканы суіне ажетті жадай туызады. Банк несиелеріні жетіспеушілігі жне те жоары пайыз млшерлемесі тсында ндірісті кеейту ммкін емес. Халы шаруашылыындаы осы сияты іс – тжірибелер тиімсіз, себебі бір жаынан, мынадай ірі аша сомасы белгісіз уаыта озалыссыз жататын болса, екінші жаынан, мндай ашалар ажетті емес.