Айтыс, оны трлері мен кркемдік ерекшеліктері 1 страница
Абай бейнесі
Алашы кітапта адам, азамат ретінде алыптасан Абай кейінгі кітаптарда аын, айраткер ретінде иян-илы имыл-рекеттерге кшеді. Осы желіні зына бойында оны тарам-тарам су, даму жолдары, белес-белес рістеу, шарытау биіктері жатыр. Бір кереметі - осыларды брі тек ана сырты сарт-срт, ыли олма-ол «имыл-кшпен емес, шыармашылы іспен» (уезов), яни ішкі кіл кйіндегі нзік аыстар мен толындар арылы, соларды сан трлі иін-иірімдері арылы ат-абат астарлы крініс табады. аарман іштей тлеп седі. Демек, рухани маынасында Абай, бір жаынан, сыр мен сезімнен, ой мен санадан йылып жасалан тере психологиялы тла. Бас кейіпкерді парасат пен философияа толы болмыс-бітіміндегі айталанбас адыр-асиетте осында жатыр. Абай - ке лашты, мол тынысты эпикалы тла. Бл тланы автор эпопеяны басынан аяына дейін рмек тоыандай, бір де бір тінін збестен тартып, асыпай ріп шыады. Кл-ксір наты да затты деталь, шан-теіз психологиялы анализ, сан-сала іс-рекет, имыл-харекет - осыларды брі Абай тласын сомдауа ызмет етеді. Осыларды брінде де автор з аарманыны «жан диалектикасын» бойлап, ілгерілейді де отырады. Абай тласы оырманны кз алдында кктей сіп, авторды зі айтандай, з-жартасты жарып шыып жапыра жайан шынара - символ бейнеге айналады.
Эпопеяны басында Абай зін оршаан дниеге кіршіксіз сби сезіммен, кнсіз бала кзімен арайды. Семей аласынан Шыыс баурайындаы аулына айтып келе жатып, зі туан лкені жан жректен «жабыса, саына сйеді!». Бл ке жазирада мейірбанды пен туысандытан баса, елдік пен ерліктен зге оаш мінез бар деп білмейді, анішер аталды, жауыз жендеттік болады деген ой ш йытаса тсіне кірмейді. «Есенбай жырасында ры жатады» дегенге сенбейді де мн бермейді, айта асындаы Байтас пен жора Жмабайды зі «ры» боп орытады. Жас Абайды туан дала туралы осынау уыз ымы з кесі нанбай ктемдігінен рбан болан одар лімін кргенде ткеріліп тседі. згеріс осыдан басталады. Енді ол нанбай мен нанбайшылдар ісіне кдікпен, іштей арсылыпен арай бастайды. Бан осымша з басындаы хал де осы ортадан тбінде тілуге сайандай. лгі бір арашоыдаы анды оиадан ауруа шалдыып, тсек тартты; Бжей йінде тірі жетім ып кесі «ит жемеге тастатан» кішкене мскін Камшат тадыры мны жанын жегідей жейді: аяулы ашыы Тожана осыла алмай, таы да ке шешімімен зі сймеген Ділдаа йленуі... Осыларды брі Абайды о бастаы млдір тныын сел басандай лайлай береді.
Ке мен бала
нанбай болса, Абайдан зіне ізбасар дайындама. Сол оймен баласын р іске бір салып, з арамаындаы ру басылара жмсап, сынап та крді. Тумысынан зерек, абілетті, нерлі жігіт оттай жанып, шотай маздап, ке сынынан срінбей теді. Баран ауылдарында Абай туралы намды ым, жасы ата, кейде тіпті жептуір аыз алып отырады. «Жігітті жрт матаан ыз жатаан» дегендей, Тожанны махаббаты да тыш рет Абай Сйіндік йіне баранда - жас онапен кесіні гіме-насихатыны стінде ттанандай... Абайды ел ішіндегі есті жас Ерболмен достыы да осындай, азаматты ат стінде жрген шатарында тапан рухани олжасы. Абайды з басы, ой-санасы, ым-нанымы, жалпы ішкі дниесі де, рине, бір орында трып алан жо. здіксіз згеру, рбу, жаыру, жаару стінде болатын. Романда бл процесті ішкі дйектері, детальдар, психологиялы анализ дегендер аттаан сайын кездесіп отырады. Ру аралы жанжалдар, таластар, оларды ршіп, асынып барып ласан жері - Топамбеттегі, Мса лдаы арулы атыыстар - Абайды зі мір сріп, сіп келе жатан ортаа леуметтік кзарасын алыптастырады. Бара-бара жас азамат з жнін іздеп, баытын бадарлайды. Осы жайларды ай-айсысында болмасын, осынау мір оршауына автор Абай кзімен араса, Абай з бойындаы асыл асиет - нер кзімен арайды, длірек айтанда, Абай аиатты аын кзімен таниды. нанбайды анды ол атыгездігі, одан туындайтын жолсыз жаза мен жауызды, лып табысан брілер секілді йлыан ыры руды ыры ккжалы - жмылан ыры ждыры, таылыпен латырылан ыры тас кесек; осы кріністерді жан тілтер жыртышты мні; осындай «жаны ашымасты асында басы ауырандар» - жта шыраан жарлы-жаыбайлар, ира кезік л-тандар, басында билігі жо йелдер ауымы, еріксіз затылан ыздар, алы мала тскен келіндер, трліше лу-тірілулер, шу-жанулар, осылар алыптастыран салт-сана, дет-рыптар... Осыларды брін Абай сырттай баыламайды, бар аынды болмысымен іштей толына сезінеді, тебірене тйсінеді жне осыларды бріне бейтарап арай алмайды, алыс алмайды, р былыса зіні арым-атысын белгілейді, не птайды, не арсы болады, сол ретпен белсенді имыла кшеді...
Адамдарды араатынасы ана емес-ау, тіпті табиат былыстарыны зін Абай статикалы хлде емес, динамикалы кйде аны аынды тйсікпен тура тірілтіп тсінеді. Айталы, ырдаы кеш, оыр іір «бны бір ымсыз міршісі, сйсіндіре млгіткен зор мдасы трізді»; кеше ана зара жауыан рулар бір-біріне сойыл сермеп, шопар сілтеп, бір-бірін соыа жыан тау бктерінен «соан салын ызар атал мінездерді ызырыы трізді»; енді бірде «Абай біртрлі сейіліп, іштей серпіліп алып, тау жотасынан биіктеп, аспана арады. Толы ай ашы ккті алып, сызып келіп бір топ шоыр ара блта кірді. Кірді де ызы кйге тсті. Абай соан арап зге жайды брін мытып, аырап телміре алды». Абайды аынды бітімі, ішкі дниесі осылайша нзік жне тере ашылады. Дл осы тсілмен эпопея авторы бас кейіпкерді іштей тлеуін, згеруі мен суін крсетеді. Кітап басында аладан келе жатан Абайа жерйы боп крінген кктем кркіндегі кербез дала кітапты аяында а ар астында а кебінге оранан лік секілденеді. Бл - шейін кзге крінген сурет ана емес, кілге ялаан шынды. Бл шындыа енді Абайды кзарасы да басаша... ке мен баланы арасындаы жол айырыы осы тста біржола белгіленеді. Бл брылыса келген романны н бойындаы психологиялы длелді кші сондай, оырман Абайды р ылыы мен имылын дл з имылы мен ылыындай алтысыз абылдап, татаусыз тйсінеді. Сондытан ол ке мен баланы ажырасу себебіне сенеді. 1-кітапты аяында ке мен бала бір-біріне бетпе-бет келіп, ой, пікір, ым сайысына тскенде оырман Абай жаында болады. Абай, сйтіп, з міріні биік иясына арай адымдап, рлеп келе жатады: «ияа адам басаны рас. Бір кндерде жала зды басындаы таыр м мен тастаты жарып, лсіз нзік шешек атып, жас шынар пайда болан. Сондай бір мір гл шашан. Енді бір кнде сол шыа шыан жалыз шынар балын тартып, жас уата толыпты. азір оан ыс пен аяз да, тіпті тау дауылы да атер болудан алан еді»[5]. 1-кітапта Абай осылайша азамат ретінде алыптасса, екінші кітаптан былай арай енді нер адамы - аын Абай, шын мніндегі азамат-аын крінеді. Бл тста автора «шыармашылыы арылы Абайды зі кмекке келеді» (уезов). Ендігі мір Абай аындыыны айнар-блаына айналады. Ендігі жерде кп-кп деталь Абай неріні психологиясы - кптеген ледеріні туу пиясын ашуа ызмет етеді. Асылы, Абай аындыыны ары тамыры зіні туан топыраындаы тл дебиетте - халы нерінде - зін сби кезінен иял-ажайып ертегілермен лдилеген Зере-жеде, мшыл жырау Барласта, сыншыл жыршы Шжеде... жатса, бергі бтаы мен жасыл жапыраы орыс дебиетінде - Е. П. Михаэлис секілді орыс достары арылы олы жеткен Александр Сергеевич Пушкинде, М. Ю. Лермонтовта... жатыр. Романда осы сыр тере жне жан-жаты толамын табады. Таланты мен танымы, ымы мен білімі, жалпы ой-санасы, аыл-парасаты осындай ос арнадан оректенген азамат аынны рухани дамуы, айраткер ретінде суі одан рі жаласады. Мыс., алашы кітаптарда Абай з келесіндегі келесіздікті, з ортасындаы ділетсіздікті, феодализмні то мойындыын сынаушы болса, кейінгі кітаптарда ол шеберден шыып, енді кллі Шыыс керітартпалыын шкерелеуші дрежесіне ктеріледі.
Екінші кітап
Орыс классиктеріні шыншыл дстрінен сусындаан Абайды ендігі крес жолыны бір шы Россиядаы азатты озалысымен жаласа жаздаандай. Біра реалист-жазушы тарихи шынды шеберінен шыпайды. Абай алдынан тадырды тартары - революционерді улесі емес, аартушы аынны сыбаасы екенін мытпайды. Дей транмен, аза оамындаы леуметтік тесіздіктер мен крес таырыбы соы кітапты кллі идеялы мазмнын кеулеп, сюжеттік арауына айналып кеткен. Жаа мен ескіні тартысы енді осы арнада жреді. Бл тайталастар брын ауыл аясында болса, енді ала тіршілігін де амтиды. араы аза даласында рауандаан та жарыындай Абай аартушылыынан тараан осынау крес сулесі брын даладаы Дркембайлар мен Базаралылар стіне тссе, енді аладаы бендер мен бділер, Сейіттер мен Сейілдер маын нрландырады. «Абайды» 2-кітабы мына сздермен аяталан еді: «Алда - мір, тартыс. Сол тартыста бл жалыз... бір уаты, бір міті бар... уаты - аынды, міті - халы».[6] «Абай жолыны» екі кітабында осынау негізгі идея кркемдік жаынан жан-жаты жинаталады. 4-кітапты аяында Абай дниеден кетеді, біра 2-кітапты соында образ-символа айналан «Абай кемесіні» желбіреген жалауы сол алпында, сапары тотар емес: «Ке жайын лемде тзу жол сызып, маып барады... Жалауында «Тартыс», «міт» деген ран бар. Халы мітін стіне аралаан сол кеме «Келешек» деген жааа тартты». Клді теізге отарандай, авторлы идеяны объективті идеяа мншалы шетсіз, шексіз айдынмен айналдыру - асан шеберлік. Абай тласы уезов талантыны осы діретіне кепіл. Ал, нанбай ше?
Нанбай бейнесі
нанбай тласыны жасалу шеберлігі бкіл дние-жзілік дебиет тарихында сирек шырасады. деттегі тсінікпен атаса, нанбай - жаымсыз кейіпкер. Дрысында да солай, кері кеткен кер заманны жанкешті жатаушысы, рулы-феодалды жйені бір тінін згісі, бір рімін ыдыратысы келмейтін шынжырлы шонжар - жааны жауы, кні ткен, тозыы жеткен кнені жамап-жасаушысы... Авторды айтуында да нанбай тласы идеялы жаынан алып араанда, сол дуірде аза даласына енді-енді еніп келе жатан жааны жолындаы кедергіні - ескіні крсету нтижесінде туан. детте осындай намсыз типтер бізде (тек бізде ана емес) бірыай ара бояумен атастырыла, ыли жаманды жаы азбаланып, кейде тіпті іске алысыз дкір, дрекі кйде крсетілетін. рине, мндай жадайда да авторды идеялы масаты болатыны даусыз. Біра сол идеяны кркемдік шешімі даулы, жасанды жне жалааш. Ал, нанбай ондай емес. Мейлінше шыншыл суреткер бл образды мінездеу мен мсіндеуге, жинатау мен даралауа зіні бай палитрасындаы бір (ара) емес, бірнеше (а, кк, сары...) бояуды оса, атар жмсап, трлі-тсті табии кескінде, алдымен адам ретінде барлы кнгей-клекесімен жан-жаты, толы, ттас тлаландыран. Автор намсыз кейіпкер бойындаы намды асиеттерді кзеп не тонап кетпейді, зіне береді, зінде алдырады. нанбай - азулы ана емес, аылды: шопар мен сойылды ана емес, ріден толайтын ойды адамы. Кзі дара боланмен ккірегі сара - креген: ашуы мен айратын атар стайтын, аталдыыны ары жаында айсарлыы жатан асарма, сын адаанды сілейтпей тынбайтын азымыр, ырыс кісі. Арыстанны айбаты да, жолбарысты жрегі де бір зінде; жыртыштыы да сондай; бргені тылмайды, тылса мынаны тырнаы сонымен бірге кетеді. Мнысы да айтпас айсарлыа саяды. Осыан енді амалы мен айласы осыланда нанбайды улыы мен смдыына, сыла зымияндыына найза бойламай шыады. Мнысы - аылдан туан тсіл. нанбай алыс-жлыса, арпалыса ана емес, сзге де жйрік, шешен, тілі ткір, тиген жерін тіліп тседі. Осыларды брі нанбайды з ортасынан биік, ошау тран жоталы тла екенін крсетеді жне оны осындай згеше блек бітімін з ортасы да бден мойындап болан. нанбайды кп ырлы асиетін досы тгіл дшпаны да жоа шыара алмайды. Длел ретінде романны 1-кітабынан Абайа Байдалы айтып берген бір ызы жйтті мысала келтірелік. Байдалы Абайа: «Тап соны ішінде кп ойма жатыр, не керек», - деп аратайды матай отырып былай дейді: «не бір кндерде аратай, Бжей, Байсал бар - барлыымыз аумен йінде тстеніп отыр едік. Жиын бір сзден бір сзге тсіп, шалып отырып, аыр аяы «Ж, зіміз кргенде мырза кім?» дегенге келді. Жрт ойланып алды. Байсал кншуата жатан таыдай кзін бір ашып, бір жмып, бк тсіп сырт арап жатан. Жааы сзге ол атысан жоаласыты. «Мырза кім?» дегенге аратай жауап беріп, «Мырза - нанбай» - деді. Таы біраздан со ол жиын: «Шешен кім? - деді. Таы аратай жауап беріп, «Шешен - нанбай» - деді. Екі бел асты. Аздан со жне бір оралып кеп: «Жасы кім?» десті. лгі аратай жне жауап беріп: «Жасы - нанбай» - деді. Сол кезде Байсал басын жерден жлып алып, са етіп: « - Уай, Ккше, не оттап отырсы зі?» - деп, аратайа адала тсіп.- Мырза нанбай екен, шешен нанбай екен, жасы нанбай екен! Ендеше не ккіп алысып жрміз онымен? - деді. Соан аратай іле жауап беріп: «й, тйір-ай, мен нанбайды зге жаынан мін тауып алысып жрмін бе? Жалыз-а «не ылайыны» жо ой, сондытан кетіп жрген жо па?» - деді.[7]
нанбайды кім екенін бдан дл м діл айту иын.
нанбай - тек зі билеп отыран аза сахарасын ана емес, осыларды брін баылайтын, патша кімдерін де мысын ртып, уысына алып алан жмулы ждыры. Мселен, піскен бас Майырды згеге илікпейтін ырсытыы нанбайа келгенде блтыдап кетеді. «Майыр, сені атаны аты Тобыты емес еді. Осы араралыа келіп бауыр тапаннан аманбысы? Бжейді айдату керек, аазын дрыста деп ем, сары аурудай созды да кетті ой. Соны жан кйері сен болып, бауыр тартып, бауыры езіліп жр ме осы, немене?!»
Осылайша зі билік жргізген атыраптаы азаты бтырып, орысты ытырып, брін з алдында рдай жоралатан нанбайды философиясы да, дипломатиясы да бір басына жетерлік. нанбай осындай кесек кейіпкер, ия жартастай мыты тла болмаса, онымен креске тскен Абайды да ірілігі крінбеген болар еді. Абай осындай алынбас амалды алан алып боп шыуы да жазушыны намсыз тип жасау тсіліндегі нсалы шеберлікті нтижесі. нанбай жалыз емес. Оны маында р руды басы, р ауылды асаал-арасаалдары - Бжей, Байдалы, Сйіндіктер бар. з іргесіндегі Майбасар, Ызтты, Ткежан, Жиреншелер бар. Оразбай, Шбар, зімбайлар бар. Дуірлік белестен алып араанда осылар - бір лагерді адамдары. Абайды арсыластары, Абай бастаан жааны ата дшпандары. Сонымен атар осылар зара да ыри-тыри: баастар, бсекелестер, баталастар. араан басты амына келгенде булар бірін-бірі аямайды, біріге бере талап тастап, бліне бере ттіп жеп жргендері... Бл - адам адама дос емес, асыр болан нанбай заманыны заы. Майталман суреткер нанбай маындаы бар адам жне р адам арылы солар мір срген заман кескінін де зергерлікпен бейнелеп крсеткен. Байлар мен билер тепкісіндегі аза оамыны «алтыбаан алауыздыын» патша отаршыларыны алай пайдалананын да тымды аартады. Біріні тізгініне бірі жармасып, біріні шалайынан бірі тартып, біріні аяынан бірі шалып ора жыып, крге тыып жатан нанбайлар, рине, з заманымен бірге тарих сахнасынан кетеді. Біра е ауіпті жері - «нанбайшылды» алып ояды. Бдан арылу шін адамдарды за уаыт шомылдыру, тазалау, аып-сілку, тіпті кейбір кеселді денеден сыдырып алып тастау керек, нанбай тласын жасау арылы авторды оырмана берер сабаы осындай.
Халы бейнесі
Жалпы XIX асырды соы елу жылындаы аза міріні кркем шежіресі боп табылатын лан-айыр эпопеяда барлы ыр-сырымен халы бейнесі жасалды десек, сол халы кілдеріні ішінен айрыша атап айтарлы бедерлі бейнелер - Дркембай мен Базаралы. Балааз бен Абылазыдан Дрмен мен Сейітке дейінгі ондаан кейіпкерлер - Дркембай мен Базаралыны леум. ортасы, оамды оршауы. Бл екеуі жрген жерлердегі келешек шін кресті де сыр-сипаты блек, арсыластарды ара жігі а пен арадай айын. Осылар арылы автор романдаы жздеген типтер мен характерлер ішінен уаыт сынынан тіп сетіндерін де, келешегі жо шетіндерін де мірді зіне іріктетіп, срыптатып отырады.
Дркембай - кедей. Малы жоты халы жо, соры кп, баы байланан заманда Дркем- байды малдылардан, кштілерден кргені - зорлы, орлы; мірден алан сыбаасы - жошылы, тапшылы. Абай айтандай, Дркембайды мірге ыран кзіндей ып кзін ашан да жошылы. Оны кп мірі Сйіндік пен Сгірді малын баып, кшіне ілесіп текке ткен. Соны кейін ааран Дркембай з ебектерімен жер жыртып, дн сеуіп кн кріп отыран жататара осылады. ыры йлі жататы Сйіндік пен Сгір сияты зімен «атасы туыс емес, тірлігі туыс. Крген кресі, кешкен соры туыс» деп осылады. «Кйі бірді кні бір,- дейді Дркембай.- Туысым-аталасым емес, зіммен мы бір, бейнеті бір жататар; руым, раным да осылармен!» Демек, Дркембайды зі секілді кедейлермен тадыр табыстырады. Бл оны байлармен іргесін біржолата ажыратып, ат йрыын кескені, з мдделестерімен біржола бірігіп, тілекке тілек, білекке білек осаны еді. Шаруаа икемді, ресі жеткен жерге дейін ойы да ояу, тілге де біршама жйрік Дркембай осыдан былай жататара аылшы аа, кдімгідей кшбасшы болады. з ортасына айтар аылы жрт жадындаы наыла айналатын Дркембай: «Кштілер нені айтады? Кшсізге еткен зорлыын айтады. Кшсіз нені айтады? Кштіден крген орлыын айтады?» - деп, шейін аузымен ора орып, ол усырмайды, сол кштіге арсы бел шеше тіктесіп те алады. «Орта жаса келген, зор денелі адамды» оырман алаш рет нанбайа кезелген шиті мылтыты шріппесін басалы жатан жерінен креді. Бл пиылдан оны Бжей айтарып, нанбайды Дркембайды оынан арашалап алады. Енді бірде, жетегінде одардан тігерге алан тя сияты жетім Дрмен, ажылыа жргелі жатан нанбайа алы жртты кз алдында іскіндеп кеп, атал талап ояды. Дркембай талабыны ділдігі сондай, кесі шін Абай жерге кіре жаздайды. Аыр-аяында, жта шыраан жарлы ауыла амсау болам деп, Ткежан секілді ккжалдара арсы кзсіз ерлікке басады. Бл арада да Дркембайа Абай ол шін беріп, кмекке келеді. Осыларды брі Дркембайды тіршілікте крген трмыс тепкісі анша ауыр болан мен, атыгез тадыр талысына асарып, айратын ле-лгенше ккке айрап ткен ер де, табанды крес адамы екенін крсетеді. Дркембайды кемшін жері болса, наыз «батыр тлалы, ке иы, зор кеудесі тменшіктеп иілмейтін; рі байсал, рі мааз, тіпті нанбай алдынан тсе де «тіп-тік бойы ымсынбай, ысылмай кететін» Базаралы толтырып трандай. «Ойшыл сергек кзі, аср жзі, бетіні ызылына» дейін бір трлі «балыандай боп нрланып туратын... ер жігітті сырт сымбаты да соншалы згеше», ішкі мінез-лы, аыл-парасаты да блек «бітімді, жасы туысты білдіреді».
Ал, Базаралыны стемдермен сілкісуі, алы бараны анаушыларына арсы кш сынасуы тіпті ошау - бл мада брын-сонды болып крмеген жаа лгідегі жойын рекет. Ол жуандарды зорлыын кре-кре, орлыына тзе-тзе бден шыдамы таусылан кп кедейден ол рап, тыюсыз да жиюсыз кеткен Ткежанны бір йір жылысын уып алып, ырып салады. Бл кесек имыл бар атырапты тгел сілкіндіреді. Бай ауылдарды тндіктері желпілдеп, болыс-билерді бойлары алтыраандай болады. Тесіздік тепкісіндегі алы бараны креске кзі ашылып, зін-зі, з кшін ты сипатта, жаа маынада тани бастайды. зі ана емес, зге туралы таным да тередей тседі: «Мен,- дейді Базаралы,- нанбай баласы да зіміздей адам баласы екенін таныттым. рса оан да тая тетінін, жлыса оны да жыртылатын жаасы барын таныттым. Тіпті онан рі батыл, бекем ра берсе, тікейіп тра бере алмай, омааса жыылып, луге де бар екенін таныттым». Абайды Дркембайлар мен Базаралылар арылы зіні туан халымен, оны езілген ебекші барасымен, дл осы тілектестігі м жректестігі - халыты эпопеяны шырап шыан идеялы шыы.