Айтыс, оны трлері мен кркемдік ерекшеліктері 2 страница
«уезов йелдері»
азаты сз неріндегі «уезов йелдері» деп атауа болатын айырыша сем образдар галереясы лы эпопеяны жан тебірентер ажайып жаа бейнелерімен толыты да молыты. Трт кітапта лкенді-кішілі, ірілі-саты жзге тарта йел кейіпкерлер бар. Романны булара арналан беттері оырманны кзі мен кілін атар жаулап, жан-жрегін оса баурайды. Блар жрген жерлер кейде шетсіз-шексіз мхит бойын тгел жайлаан шарапатты жылы аыс (Гольфстрим) секілді, кейде иырсыз ке-байта рылыты ойы-ырын тегіс сулелендіре шлен шыласына блеген кн нры трізді, кейде кк жиекті керіп кеткен кербез теізді кз жеткісіз кк айдынына сн берген аппа а шаалалар сияты...
йел-ана ма, жар-жбай ма, бла-бойжеткен бе... йтеуір ияпаты блек аза ызыны мінез-лын, іс-рекетін, сыр-сезімін, имыл-ылыын дл, тере, нзік суреттеуге келгенде шіркін шебер алдына жан салмайды. Сонда р бейнені тастан ашаландай бедер табатыны сондай, райсысы - бір адам ана емес, бір топ адамны жиынты бейнесі боп оырманны кз алдында турады да, есінде алады. Сонда р кейіпкер - тип; ркімні ашаны таныс-бейтанысы боп шыады. Сонда бар ожданы тап-таза иманнан йыландай мейірім-шафхата толы Зере - желерді лгісі; салын анды, сарабдан, сабырлы аыл иесі лжан - аналарды лгісі; «сылдырлаан шолпысы лдеандай былдырлаан тілмен» бар сыры мен назын Абайа ана пия баян ететін «а еті атан тадай аппа» ару Тожан - алыстан арайлайтын ол жетпес арман секілді махаббат таыны лгісі; ні сніне, сні ніне астасан асыл, аяулы йгерім - жас жігітті на сйер слу жарыны лгісі...
Табиат бейнесі
Теізді сырын тамшыдан тануа болатыны сияты, эпопеяны кркемдік ерекшелігін, сіресе тілін тану шін бір ана пейзажа тоталса та жетіп жатыр. Пейзажды біз, детте, кркем шыармада суреттелген табиат кріністері дейміз. Рас, пейзаж - табиат. Біра бл жеткіліксіз. Наыз пейзаж - поэзия! Мінез! Адам! Неге десеіз, адамны абылдауынан, сезіну-тйсінулерінен, кіл кйінен тыс табиат суреті - пейзаж жо. Пейзаж жазушыны стилін де белгілейді. Ал стиль - адам. Пейзаж образ сырын ашады. Ал образ - адам. Дл осыны длелі - уезов эпопеясындаы пейзаж (Алдымен, бл неткен бай табиат!). Кітапты р бетінде р трлі тіршілік дниесі бар. Мнда аза даласыны хош иісті глі, ызыл шымай ызалдаы, ошыл-кермек жусаны, сида-бта шиі, домаланан абаы, шиыр-шалыны, кербез тауы, кк тіреген шыы, тпсіз тиы зы, клкішіл зені, а айдын клі, жасыл майса кгалы, торын аспаны, шудаланан блты, сіркіреген жабыры, а лпа ары, асау бораны, ерке желі, тентек йыны, шымыр сызы, шымшыыш ызырыы, слаан бел-белесі, ойшыл орманы, тынысты тоайы, а ару айы, жымыы кп жлдызы, млдір шыы, тнжыр тманы, алдамшы саымы... - кндізі, тні, - ысы, жазы, кзі, кктемі... - брі, брі бар. Осыны брі жан тебірентер ажап, мы былан трі бар, сан иірім сыры бар - ттас бір образ, адам мекені, халы мекені - дала образы! Жне, уезов пейзажы - бай палитраны трлі-тсті бояуларымен келістіре салынан сурет ана емес, шынында да дды жанды адам: дем алады, озалады, жадырайды, жабырайды, кледі. Жылайды - дл адамша рекет етеді. Бл шебер мелшиген ара таса тіл бітіріп, сйлетіп, н салызады. Жел сызыран бір тп уыл шиге немесе селдір ияа шежіре шерткізіп, ертек айтызып ояды. Суды кейде сылаласысыл клдіреді. Кейде ызаа булытырып, блынтып байлап тастайды. Тауы сыздап, тнжырап, ызар шашады. Кейде ааласыа етіп сізге наз айтады. Аспаны мен жерінде не ажап сыр бар. Айыны о ылыыны бірін алып араызшы: сізбен жасырынба ойнап, бірде бетін баса ап, бірде кзін сыырайтып, кле арап, лдырап болады: Енді бірде аппа адал пейілімен, бар ыыласымен ашытар жрегіні лпіліне нсіз ку болады... Мынау не деген сырлы поэзия, сонымен бірге не деген тере философия: «Кптен аладан шыпаан Абайа жаа кктем енді ана зіні келе жатанын баян етті. Сол жата, алыс ккжиекте, ккшіл мнар ішінде Семейтау крінді. ардан о да арылыпты. Кесек, жмыр бір ана атты толын бктетіліп, тйіліп кеп, мгіге мелшиіп, атып трып алана сайды. Айнала, сардала ортасында ошау бітіп, оыс трып алан бір зік тау. Мгі баи жым-жырт боп, жй созылан сахараны бір заманда лденеден булыып, лысып шыан ереуіл толыны ма? Ашу-ажыры ма? - сол бейнелі блек тау. Абай тау ажарынан осындай ошау бір бітім кріп, адала арап отырып тымаын алды. Пысынаан басына, бетіне Семейтаудан ескен оыр жел кеп, леп тиді. Абай жер кркін, з кілін еркін ле етіп кетті » Не деген сер, эмоция! Осыны енжар, селос оу, тебіренбей, толымай оу ммкін бе? Бл - трт кітаптаы табиатты мы суретіні бірі. Тіл андай, бояу, ажар андай? Жанды имыл, маыналы символ айда жатыр? Шеберлік сыры неде? Осы проза ма? Жо, прозадаы поэзия! Нзік те тере лиризм. Бл - жансыз табиат суреті емес, адамны жан толыны, жрек лпілі, сан иірім сезім тіл тапан. ысасы, кітапты пейзажды беттері - ааз емес, на тірі табиатты зі. Адамды йден шыарып алып кетеді. Бір жерде а кірпік борана адасып кетеміз, енді бір жерде ауадаы дымыл сыз бетке тиеді, таы бір жерде ай нрына малынып, тоайда жреміз, енді бірде мадайымыздан шаырая адалан кнге олымызды алалаймыз... Бл не нрсе, бл? Бл - біріншіден, уезов ра, сылдыр сйлем рмайды, е уелі зі тебірене толып алады да, сол тілсіз сезім тілімен сйлейді; екіншіден, Абай емес-ау, алдымен уезовті зі аны аын: ттанбай, шындамай, лапылдамай, ртенбей жаза алмайтын нзік діріл, сыршыл аын; шіншіден, уезов - суретші, наыз художник - аазды, кітап паратарын аспана, жерге, былыса, дние-тіршілікке айналдырып жіберетін шебер; тртіншіден, уезов - тере психолог, оырманны жан дниесін сілкіп-сілкіп жіберетін кш! Демек, «Абай жолы» секілді асырлы туындыны тек осындай абілет пен асиетті адамы ана туыза алады.
лы жазушыны лы туындысы
«Абай жолыны» энциклопедиялы сипаты туралы академик . И. Стбаев аса демі айтты: «аза халыны ткенін зерттегісі келетін алымны бірде-бірі бл кітапты жанап те алмайды: алым-филолог одан фольклорды бай материалдарына аныумен оса, аза деби тілі мен сздігіні аз басуы мен алыптасуын креді; алым-этнограф азір кне заманмен оса кнерген небір трмысты белгілер мен мір былыстарын біледі. с салып, саят ран, ыз затып, ас беруді, лік жнелтуді суреттейтін тараулар, билер айтысы мен билік шешкен азылы картиналарыны райсысы жеке-жеке-а ылыми-этнографиялы толайым ебектерге парапар; алым-экономистер азастанны XIX асырдаы халы шаруашылыыны рылысынан длме-дл наты млімет алады, ондаы тап айшылыыны зіндік ерекшелігімен танысады; алым-юристер шариаттан бастап, билер кесіміне шейінгі даланы за-жобаларынан баалы малматтар жинайды». Классикалы эпопеяда жан тебірентер кркемдік кшпен жинаталан мірді жиынты шындыы ылымны р саласындаы маман адамдар шін осындай таным-таылым айнары болса, алы оырман шін Абайдан Дрменге дейінгі барлы басты кейіпкерлер аыл мен сананы, арман мен ойды сарылмас кені секілденеді. Демек, шыармаа ауадай керек нрсе - парасат (интеллект) десек, «Абай жолын» оыан адам мірді нерге айналан академиясынан ткендей болады. Задында, таланттар тарихы мен тадырын барлай араса, басты жазушыларды брі мыр бойы зіні бас кітабын жазу масатында рекет еткен жне соларды талайы жазып лгіре алмай кеткен. Туан халына мгілік мура боландай асырлы туынды сыйлау тек адау-адау лыларды ана лесіне тиген. «Абай жолы» - лы жазушыны лы туындысы - бас кітабы, ол зіні лшеулі ана мырында лшеусіз шыармашылы ерлік жасап, зіні осынау мгілік кітабын жазып лгіріп кетті. Дананы з ортасынан рашан озы, ошау тратын даралыы да осы арада жатыр.
«Абай жолы» эпопеясы дние жзі халытарыны 116 тіліне аударылан (1993).
Кітап кейіпкерлері
1. Абай - (Ибраим) нанбаев (нанбайлы) (1845-1904) — аын, аартушы, жазба аза дебиетіні, аза деби тіліні негізін алаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси айраткер, либералды білімді ислама таяна отырып, орыс жне еуропа мдениетімен жаындасу арылы аза мдениетін жаартуды кздеген реформатор.
2. нанбай - би, аа слтан, Абайды кесі, крнекті айраткер. нанбай жасынан палуан, найзагер болды, атал да ділдігімен ерекшеленіп‚ кесі скенбайды трбиесінде ел билігіне араласты.
3. Зере - (1785 – 1873) – Абайды жесі. скенбай биді бйбішесі, нанбай ажыны анасы. Азан шаырып ойан аты – Тобала. скенбай би 5 йелінен 10 бала сйген. Зереден ттымхамбет (жастай айтыс болан), нанбай, Тайбала туан. Зерені Ырызбай тымдары, барша ауыл адамдары “крі же” деп атаан. артайан шаында лаы естімей алан Зере немерелеріне да оытып, шкіртеді екен. Абай жесін лемен шкірген. Аылды, зейінді, мейірімді Зере немерелеріні ішінде Ибраhимді ерекше жасы кріп, оны Абай деп еркелеткен. Ізгі жректі, лкенге амор, кішіге пана бола білген Зере же Абай міріне, аындыына игі серін тигізген.
4. лжан - нанбайды екінші йелі, Абайды анасы.
5. Біржан сал — йгілі аза аыны, сазгер.
6. Еркежан - Оспанны бйбішесі. Кйеуі елген со, мегерлік жолымен інісіні орнын баспа болан айнаасы Ткежана кеілі толмайды, Абайды ез басын кепілдікке апуды етінеді. Слу, ылыты, мінезді, кзі ашы Еркежан тіршілікте Абай шін кп жасылы жасаан адам. Байсалды, жарасты кілмен кейін олар ерлі-зайыпты мір срген.
7. Ділда - Абайды бірінші йелі.
8. Базаралы - Абайды кесі нанбаймен тартысып, айтысып ткен адам. ауменні баласы
9. Шже - шыншыл жыршы, аын.
10. Бжей - Жігітек руыны билеушісі
11. Тожан - алыстан арайлайтын ол жетпес арман секілді махаббат таыны лгісі; ні сніне, сні ніне астасан асыл ару.Тожан тазалыы, слулыы, пктігі Абайды семдік мратыны биік нысанасы секілденіп кетеді, ол анша сынса олы жетпес алып тыр, мгі тарамас лы саыныш, орны толмас арман секілді.
12. уанды - аын ыз
13. Салтанат - Абайды досы, аын ыз, Абай Семейде істі боланда кепілдікке алып, кмек олын созан.
14. йгерім - жас жігітті на сйер слу жарыны аяулы лгісі...
15. мітей - жас ыз, мірді сйгені
16. Керімбала - жас ыз, бойжеткен, сауымар, нші
17. Дркембай - кедей жататарды бас ктерер адамы, намысшыл,
18. Мкен - Абайды келіні, бдірахманны жары, шын аты Марипа
19. Ербол - Абайды жан досы; екеуіні арасында ле-лгенше сызат тспеген тамаша досты болды.
20. Тірберген - Абайды аасы, нанбайды лкен баласы, романда Ткежан деп атаан
21. скенбай Ырызбайлы - (1773-1850) - Абайды атасы, тобыты руыны ататы биі болан. скенбай заманы туелсіз аза хандыы мен Ресей империясыны отаршылды заманында мір срген.
22. Жмабай - нанбайа адірі бар жне Абайды Ахмет Риза медресесінен алып келген кісі
23. Байтас - Абайды медреседен алып келген адам
24. Майбасар - нанбайды тоал шешесінен туан інісі
25. алиа - Жманны йелі
26. Тобжан - Ызттыны йелі
27. Айыз - нанбайдыі тоалы, Абайды екінші анасы
28. Тонтай - Абайды наашысы
29. амысбай - Майбасарды атшабары
30. Байсал - нанбайды сенімді адамдарыны бірі
31. аратай - ел ісіне араласатын нанбайды сенімді адамы
32. Сйіндік - нанбайды туысы
33. Жиренше - Байсалды немере інісі, Шоаны баласы, Абайды досы
34. Оспан - Абайды кіші інісі
35. Ткежан - Абайды аасы
36. одар - жаыны жо, жалыз йлі бір Борса
37. Саит - молданы йіне баранда кедергі жасаан сотар бала
38. Солтабай тре - Сыбан елінен шыан, нанбайа одар мен ама жайын бетіне басып айтады
39. ама - одарды келіні, тжанны йелі
40. тжан - одарды баласы
41. Жмпейіс - одарды жиені жне бірге трады
42. Бектен ксе - Сйіндікті одара жіберген кісісі
43. Жетпіс - Жексенні інісі
44. Жексен - одарды аталас аайыны
45. йтімбет - одар мен ама ісіні мн-жайын білуге кмектеседі
46. Жмал - айбасарды атшабары
47. Байккше - Барласты шкірті, жыршы
48. Барлас - Абайды ауылына келген аын
49. Беркімбай - Зере мен лжан йіні жылышысы
50. Жарын - Зере мен лжан йіні жылышысы
51. Тсіп - Ділдні кесі, Жігітекті Бжейден со басты адамы
52. Кке - нанбайды лкен бйбішесі
53. Ташолпан - нанбайды тоал шешесі
54. Бопай - нанбайды крі жегесі
55. Абердіні шешесі
56. Ырсайды шешесі
57. Жортайды шешесі
58. дайберді - нанбайды Ккеден туан баласы
59. Жаып - нанбайды тоал шешесінен туан
60. ркер - нанбайды кесімен туысан аасы
61. Мырзатай - нанбайды кесімен туысан аасы
62. Жортар - нанбайды кесімен туысан аасы
63. Сгір - Бкенші руыны адамы
64. Асылбек - Сйіндікті лкен баласы
65. лынша - нанбайды онысымен тытап келуші, Торай руыны басы, "Бес асаны" кесі
66. Байдалы - Жіігітек адамы
67. ркімбай - Жігітек адамы
68. аумен - Бжейді жаыны
69. араша - Бжейді жаыны
70. Наданбай - лыншаты лы
71. Манас - лыншаты немересі,Трсынбайды лы, Бесасаны бірі
72. Жман - Ырызбай адамы
73. Тлепберді - Ырызбай адамы
74. Ктіба - Шыыста ыстауы бар кіші ауыл басшысы
75. Балааз - ауменні баласы
76. Абылазы - арашаны баласы
77. Бейсембі - Жігітектен нанбайа арсы шыан адам
78. бділда - Жігітектен нанбайа арсы шыан адам
79. Оралбай - Жігітектен нанбайа арсы шыан адам
80. ожаан - Бжей мен Байсал арамаындаы жігіт
81. Пшарбай - Бжейді рдасы, досы
82. Кмшат - Айызды ызы, Абайды арындасы
83. Смал - Айыздан туан, Оспанмен тйдей рдас бала
84. алел - Айызды лкен баласы
85. абитхан - скерден ашып келген татар жасы
86. азауар - араралыдаы татар саудагері
87. арабас - Майбасарды атшабары
88. Алшынбай - Абайды айын атасы, Ділдні атасы
89. Тіленші би - Алшынбайды кесі
90. Майыр - нанбайды о олы
91. аса - Майырды аза тілмашы
92. сбек - брыны аа слтан
93. Жамантай - брыны аа слтан
94. Хасен молда - мешіт имамы
95. Балта - Алшынбайды асында жретін аын
96. ділбек - Сйіндікті баласы
97. Кжекбай - Жамантайды баласы
98. анатжан - Сйіндікті йелі, Тожанны анасы
99. Масабай - жылышы
100. Мсызбай - Бесасаны бірі
101. Трсынбай - Бесасаны бірі, Манасты кесі
102. Садырбай - Бесасаны бірі
103. Чернов - орыс-казактарды араралыдан бастап келген шенеунік
104. Ырсай - жиына атысушы арт
105. Байла - Тоала ішіндегі мыты
106. Мырзахан - нанбайды араралыа барарында жанына ерткен сенімді адамы
107. сбек - араралыны жаа аа слтаны
108. Тінібек бай - Семейді лкен саудагері
109. Мкіш - нанбайды ызы, Абайды пкесі
110. Кккз - Алшынбайды пысы жігіті
111. Сергей - Майырды Керекудегі жаын ашынасы, кпес
112. Мишка - Сергейді пысы дабернайы
113. атша - Ділдні айттыруа баранда лжанны асына еріп баран йел
114. адырбай - Бжейді асына келген аын
115. апа - Керімбаланы жегесі, кіможа йелі
116. Аылбай - Абайды Ділддан туан баласы
117. Клбадан - Абайды Ділддан туан ызы, Абай оны "Сарышаян" деп атайтын
118. аражан - Ткежанны йелі
119. Абылазы - арашаны баласы
120. ділхан - арашаны баласы
121. Нраным - нанбайды тоалы,тртінші йелі
122. арашаш - Асылбекті келіншегі
123. Шкрім (Шке) - дайбердіні баласы
124. Шбар - дайбердіні екінші баласы
125. Нртаза - дайбердіні шінші баласы
126. Абас - Облысты лкен адвокаты
127. Кгадай - одарды інісі
128. Дрмен - Кгадайды баласы
129. дірбай - нанбаймен меккеге баратын адам
130. Даран - Оспанны досы
131. Кшір - лжанмен араралыдан айтан кісі
132. Бекей - Абай тотаан й иесі, Шекейді бауыры
133. Наймантай - Бекейді баласы
134. Еламан - Бекей-Шекей кйеуі
135. Мажан - Абайды е жасы кретін баласы (Мкіш)
136. бдірахман - Абайды баласы (біш)
137. Баян - ктуші йел
138. Есбике - ктуші йел
139. Саыш - Есбикені ызы
140. Бшібек - Есбикені кйеуі
141. Бркітбай - бие сауушы
142. Баймаамбет - Бркітбайды кмекшісі
143. Аай - Бркітбай баласы
144. Байсгір - озы баушы бала
145. Байторы - Байсгірді кесі
146. Зылиа - лжан жанындаы йелдерді бірі
147. мір - Абайды інісі, дайбердіні баласы
148. Балбала - Базаралыны кршісі, нет ызы
149. кіможа - Сгір баласы
150. Оралбай - кіможа інісі
151. Кшпесбай - Балбаланы туан айнысы
152. Бесбесбай - Кшпесбай аасы
153. Базар - Топай кісісі
154. Даданбай - Торай адамы
155. Кнту - Бкеншіні білімді жігіті
156. Жабай - Бжейді баласы
157. Марабай - Бкенші мытысы
158. ндыз - Марабай натан ыз
159. Кішкене молда - Абай балаларын оытушы
160. Малбай - Ткежанны баласы
161. Дндібай - Абайды брыннан танысы, Ералы ауылыны трыны
162. Еренай - Абайды брыннан танысы, Ералы ауылыны трыны
163. Тентек ояз - сайлауа дайындыа келген адам
164. Лосовский - советник
165. Андреев - Абайды адвокат досы
166. Михайлов - Орыс жерінен Семейге айдалып келген кісі, Абайды досы
167. Сергей - каталашкадаы кзетші
168. Николай - каталашкадаы кзетші
169. Хомутов - каталашканы надзирателі
170. лдеке - Салтанатты кесі,саудагер
171. Кошкин - Абайды тергеуге атысан, е лкен сот орны,окружной суд бастыыны кйеуі
172. ауменов - уезд начальнигі
173. Крім - Абайды абатыдан шыан со тнеген йі
174. Киізші Дйсеке - Салтанатты наашысы іспеттес жаын адам
175. Ыса - ызылмоланы болысы, Абайды бір анадан туан інісі, дайбердіге еріп, Кнкені олында скен
176. Тре - белгілі орашы ста
177. Траш - Абайды йгерімнен туан баласы
178. Кузмич - Михайлов кітаптарды беріп жіберетін адам
179. Дмелі - Ерболды йелі
180. Ысмал - Ерболды баласы
181. Дтбай - Алатай баласы, Ккше аратайды туысы
182. мір - мітейді сйген адамы, Абайды інісі
183. Мхамеджан - мірді досы, жас нші,аын,сері
184. Кенжеан - Нранымны бауыры
185. Мырзал - мірді жолдасы
186. Бшей - мерген, Шкемен еріп келген жас жігіт
187. Транбай - Абалармен ашылыа шыан е лкен бркітші, саятшы
188. діл - Бжейді тоалынан туан баласы
189. Дйсен - Тожан отыран ауылды она ктуші аайыны
190. Молда - Дйсенні асында жрген жігіт
191. Найман - Тожанны айын атасы
192. Аозы - Тожанны кйеуі
Сырты сілтемелер
Абайды ара сздері
Абайды кркемдік, леуметтік гуманистік жне дінге кзарастары тере білінген ебегі - ара сздері. Абайды ара сздері (алия) - лы аынны сз неріндегі кркемдік уатын, философиядаы даналы дниетанымын даралап крсететін классикалы стильде жазылан прозалы шыармасы. Жалпы саны ыры бес блек шыармадан тратын Абайды ара сздері таырыбы жаынан бір баытта жазылмаан, р алуан. Оны алты-жеті лгісі ыса болса, айсыбіреуі мазмн, таырып жаынан згешелеу, ауымды болып келеді. Абай зіні ара сздерінде шыарманы ажарына ана назар аударып оймай, оны тередігіне, логикалы мніне зер салан.