Айтыс, оны трлері мен кркемдік ерекшеліктері 3 страница

Сйтіп кркемдік шеберлік пен ылыми зерделік арылы кркемдік сана мен философиялы сананы штастырады. Абайды ара сздеріндегі гуманистік, аартушылы, леуметтік ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, ттас бір аза халыны философиялы концепциясын райды. Абайды кара сздері сондай-а жалпы адамзат баласына орта асыл сзге айналды.

Оны ара сздеріні бірнешеуі е алаш 1918 ж. Семейде шыан "Абай" журналында жары крді. Кейіннен, Абайды ара сздері орыс, ытай, француз, т.б. кптеген лем тілдеріне аударылды.

ара сзде айтылан ой

Абайды "Жетінші сзінде" шырасатын "жанны тамаы" деген крделі философиялы ым бар. Оны Абай бізді санамыздан тыс мір сретін объективті дниені санада сулеленуі нтижесіде пайда болатын ылым, білімні жинаталан оры ретінде арайды.

Осы себептен де Абай: "... марланып, жиан азынамызды кбейтсек керек, бл жанны тамаы еді",— деп айыра тсінік беріп отыр...

Абайдай стаз аынны бл "Жетінші сзде" кздеген масаты адамны бойыда туа пайда болатын жан мары арылы з рпаыны санасына тек ана жанны пайдалы таматарын сідіру еді. Міне, Абайды аартушылы кзарасыны тамыр алан бір саласыныайнар кзі осы жата жатыр.

Абай бл баыттаы ойларын зге сзбен "ылым таппай матанба" т.б. ледерінде айтан. Мнда ол "жанны тамаы туралы" ымды з заманынын трысынан келіп, "адам болу" шін ажет кп керектермен ауыстырады. Аын толы адам болу туралы зіні жйелі де алыптасан кзарасыны тезисін сынады. Онысы:

Адам болам десеіз...

Бес нрседен ашы бол...,—

Бес нрсеге асы бол, - деген жолдарда жатыр.

Аынны бкіл шыармаларындаы негізгі бір ттас таырыпта зекті идея болан. Абайды пікірінше, ішкі рухани казынамызды молыуы тікелей зімізді олымыздаы іс. Осы реуішті пікір Абайды "Он тоызыншы сзінде" де айталанады. Абайды дние танымы бойынша сананы, аылды пайда болуы кнделікті мір тжірибесіні нтижесінен ана туындайтын табии былыс. Содытан да Абай "Он тоызыншы сзінде":

"Адам ата-анадан туада есті болмайды: есітіп, кріп, стап, татып ескерсе, дниедегі жасы, жаманды таниды-даы, сондайдан білгені, кргені кп болан адам білімді болады. Естілерді айтан сздерін ескеріп жрген кісі зі де есті болады... Сол естілерден есітіп білген жасы нрселерді ескерсе, жаман дегеннен сатанса, сода іске жарайды, сонда адам десе болады", — деп жоарыдаы ле зіндісендегі ойын осы сзіде одан ары кеіте отырып дамытатынын круге болады.

Абайды публицист ретінде арастыран алым-зерттеушілер, олар кп емес — саусапен санарлы ана, негізінен арасздеріне тоталып, солар жніндегі пікірлері мен пайымдауларын білдірумен шектеледі. Мселен, тамаша алым М.И.Фетисов «Национальное и жанровое своеобразие публицистики Абая Кунанбаева» деген мааласында гімені «Абаю Кунанбаеву и по стилью цикл назидательных рассуждении под общим названием «Гаклия», деп гімені бірден арасздерден бастайды. Ол Абайды публицистік сипатын е алашыларды бірі болып ашып крсетті. йткенмен, бл алым Абайды оамды ой-пікірлерін білдіретін шыармаларына тек арасздерін ана жатызумен жасатыа рынды деп есептейміз. Аталан зерттеушіні ебегінде Абай арасз жазбаса публицист болмас та еді деген пайымдаулар бой крсетеді.

Абайды публицист деп е алашыларды бірі болып атап айтан Х. Бекожин де з зерттеуіне арасздерді зек етеді: «Стиль, идеялы мазмны жаынан аланда Абайды ара сздері — наыз публицистикалы шыарма» дейді ол. Біздіше, осы пікірлерді барлыы да «Абай –публицист» деген анытаманы толы дйектемесі бола алмайтын сияты.

Абайды публицистігі туралы гіме озаанда ел естімеген жаалы ашуды масат етіп отыран жопыз.

йткені, адамзат ардатысыны публцистік ыры – азіргі тада длелдеуді ажет етпейтін аиат. йкенмен аза аудиториясында публицистиканы кемсітетін, оны дебиеттен кш тмен оятын теріс кзарас алыптасанын айтуа тиіспіз. Біз «Абай — публицист» деп сипаттама беріп, осы трыдан з ой-пікірімізді ортаа салар болса, кейбір дебиеттанушы алымдарымыз лы тла зіні аынды, ойшылды тырынан тсіп алатындай кріп, бл сзді оны тірегіне жолатысы келмейтіні шынды.

«Абай – публицист» деп соыра тая статандай ашып крсетпесе де лы Мхтар: «Жалпы ара сздерден мазмн, таырып жаынан згешерек тратын — ыры алтыншы сз.Ол тарихты маала — очерк трізді» деген пікірімен, Абайды публицист боланын аартады. Егерде уезов «Абай – публицист» деп астын сызып жазбаса, оны да зіндік себеп-салдары бар деп ойлаймыз. Оны е бастысы — публицистика деген атауды тірегінде кні бгінге дейін ызыл-кеірдек пікір сайысы жріп, дау-дамай рбіп» дл анытамасы берілмеуінде деп білеміз. Біра бір аны нрсе: оам дамуына н осып пікір білдіретін дуір тынысын танытатын шыарма — публицистика. Ал ондай шыармалар Абай мрасыны негізгі блігін райды.

Мхтар Абай публицистикасына баса ден оймауына аынны з тсындаы мерзімдік басылымдармен байланысы жніндегі деректерді жеткілікті аныталмауы да себеп болуы ммкін.

Соы отыз бес жылдай мерзімде Абайды публицистік болмысына тоталып, оны. шыармаларыны публицистік сипатын крсеткен ауыз тщытатын ебек дниеге келген жо десек, шындытан аула кетпейтініміз аны. Тіпті Абайды — публицистігі жайлы гіме озаан кезді зінде оны мрасы тар ауымда зерттеліп, ой-пікірлер тек арасздер жайлы айтылды. Ал біз публицистік сарынды Абайды.. бкіл шыармасынан арастырып, мселент ке клемде зерделеген жн деп есептейміз.

Абай — публицист. Оны публицист еткен зіні ортасы, Абай дуірінен кп брын басталып, кні бгінге дейін жаласып келе жатан сананы мешеулігі, лтыны талайсыздыы мен лтыны талапсыздыы еді. Сондытан да М.уезов оны арасздері жайлы гімелей келіп:

«… Абайды з тсындаы кнделікті мір шындыына олма-ол атынасып, жрдем етсем деген талабын крсетеді. ледік шыармаларында з заманыны шындытарымен олма-ол байланысты болып, онны сынау арылы пайдалы іс етемін деген аын, жааы арасзінде сол леуметтік, кімшілік алпына натылап араласысы келеді» дейді.

Бл бізді Абай жаратылысынан публицист, оны аынды діреті публицистік болмысынан бастау алады деген ойымызды натылай тседі.

Белгілі алым Т.ожакеев: «Абайды «алы елім, азаым, айран жртым», «артайды, айы ойлады, йы сергек», «Байлар жр жиан малын оралатып», «Кілім айтты достан да» дшпаннан да», «Сабырсыз, арсыз, еріншек», «Менсінбеуші ем наданды», «айы шыар ілімнен», «арашада мір тр», «Бойы бла» деген ледерінде де ел ішіні бзылуы, ондаы жікшілдік, бамарлы, алауызды, тірікшілік, секшілік, пайда іздеу рлы ылу, смды-сриялы істеу сияты асиетсіздіктерге арыс табасы басылан» дейді. Міне, блар оама, оны мшелеріне баа беретін, сын айтатын шыармалар. Олай болса, публицистика дегеніміз осы. Бл пікірді сл згертіп лы Мхтар да айтан: «Абай скенде, ортасынан асанда осы сияты тарихты, оамды айшылытарды тере аарып танып барып седі… барлы аыл ойын мынау ортаны мінеп, шенеп, нрсіздік, нсыздыын ашуа жмсайды». Осыдан кейін Абайды публицист болмаса амалы да жо еді.

Абай бір-а кнде, тек арасздерін жаза бастаан сттен бастап публицист болды деуді исыны келмейді. лемдік ркениетті айнаан ортасынан тысары алан жартылай кшпелі елді топыраында кіндік аны таман болаша классикті кзін тырнап ашаннан кргені кк брідей жлысан, тіршілік шін жаа жыртысан айастар еді. Оны таразылап, терісін-теріс, оын о деп обьективті баа беруге Абайды аылы тек орыс демократтарын оыаннан кейін ана жетті дегеніміз де аатты болар. Оны табии дарынын стеуге Мха крсеткен ш арнаа оса оамдаы ралуан айшлытар да белгілі дрежеде ыпал жасааны ха. Ислам леміні лкен айраткерлеріні бірі ли ибн би Талиб «Мен зімні за мірімні барысында адамдарды туан келерінен грі здері мір срген замана кбірек сайтынын жиі байадым» деп айтуы тегін емес. Сйтіп Абайа е алдымен заманы ыпал жасап, публицист етіп сірді. Оан дуірді ызалы, ащы сзін айтызды.

М.уезов: «… Жаманшылыты жайын жалтарып айтпай, Добролюбов гіттеген жол бойынша ызалы шабытпен, тура шабуылмен айту керек деп ынады. Сондытан з бойындаы ажуа мен сатираа толып келген ызалы, толынды ойларын Абай мысалсыз –а ашы, аны ледерімен шыарады» десе, ол да Абайды-публицистігін ашы мезгегені.

Бл арада М. И. Фетисовты «Абаевские назидательное рассуждения представляют классический образец нациальной публицистической прозы. Закладывая основы казахской демократической литературы, Абай чуткий по всем современным народным запросам, не мог, естественное, миновать и оперативных жанров не мог не использовать их для активного воздействия на сознаниее своих современников, на общественную жизнь в Казахстане» деген пікірін келтіріп жатуда зі арты болар. гіме болып отыран оперативті жанрлара тек Абайды ара сздері ана емес, сонымен бірге, уаыт, оам тынысын білдіретін ледері де жатады.^[1]

 

Аынды мені Асуым,

Аырып лі аасы,

Аиланан ашумен,

Атарды асар сабасын.

Тас тарпуын, шапшуын,

араса айран аласы,

Жалыз жазы бір кеште,

Жааладым жаасын.

Тнжыраан торын тн,

Тндім слу суына.

Таырап тау-тас тамсанып,

Жымиды жлдыз мыма.

Смиген сгі срша тал,

Шомылды тауды суына.

Таймандаан тайпа ай,

Желегі ме, туы ма?

Шйке шарбы блтты

алалай алды ылмия.

Аспанды, ай алтын шаы,

усыра айы шады.

арамай айы, алайша

аужиан шсын бтаны?

айы мен суле сйіссін,

Сймегенді нысабы:

Итмрыны меіреп,

удырлап оыз шады.

Бауырлаан аынны,

Сумадап суы сылдырайд;

удиан оыр раты

Саусаы суда судырайд;

Суа тнген бір шыбы

Дірілдейд, суда сырылдайд;

Оан онан бір шымшы

Ши-ши етед, шырылдайд...

 

Аймауытов, Жсіпбек (1889—1931) — азаты крнекті жазушысы, аза дебиетін алыптастырушыларды бірі.Туып скен жері Павлодар облысыны Баянауыл ауданына арасты брыны «ызыл ту», азіргі Жсіпбек Аймауытов ауылы.кесі Аймауыт кедей боланымен, ары аталары Дндебай мен уан ата-абыройлы, бай, ел арасында білікті кісілер екен.

Жсіпбек жастайынан арабша хат тану, оу йренген. 1907 ж. бастап Баянауылдаы орысша-азаша екі класты мектебінде, Керекудегі (Павлодар) азыналы ауыл шаруашылы мектебінде, Керекудегі екі класты орыс аза мектебінде тиіп-ашып оиды. Бір жаынан бала оытып, аражат табады.

1911—1914 жж. ауылда малім болып істейді.1914 жылы Семейдегі оытушылар семинариясына абылданады. Оны 1918 жылы аятап шыады.Мнан со алашордашыларды істеріне араласып, Семейде «Абай» журналын шыарысып, . Стбаевпен, М. уезовпен танысады.

Кейін Алашордадан блініп, Коммунистік партия атарына теді (1919). азастан Кеестеріні рылтайы съезіне делегат болып атысып, аза АСР Халы аарту комиссариаты комиссарыны орынбасары болып таайындалады (1920). Мнан со Семей губерниялы оу бліміні мегерушісі (1921), «аза тілі» газетіні редакторы.

араралыда мектеп малімі (1922—1924), Ташкентте шыатын «А жол» газетіні блім мегерушісі (1924—1926), Шымкент педагогикалы техникумыны директоры (1926—1929) ызметтерін атарады.

1929 ж. басталан кеестік уын-сргін кезінде азастандаы лтшылды йыммен байланысы бар деген жаламен ттындалып, за тергеуден кейін 1931 жылы ату жазасына сырттай кім шыарылан.

Жсіпбекті аламынан туан мол мраны М.О. уезов атындаы дебиет жне нер институтыны алымдары жинастырып, ылыми зердеден ткізіп, 1996-1999 жылдары бес том етіп жарыа шыарды. Сйтіп, аза оырманы йгілі суреткерді шыармаларымен арада 60 жылдан астам уаыт ткенде айта табысты.

Жсіпбек аз ана мырында дебиетті р трлі жанрларында німді ебек етіп, нарлы шыармалар алдыран. Бес томды шыармалар жинаында оны ледері мен «Нр кйі» поэмасы, «Рабиа», «Мансап орлар», «Сыла ыз», «Ел ораны», «анапия Шрбану», «Шернияз» атты пьесалары, кптеген гімелері мен «артожа», «Абілек» романдары, «Кнікейді жазыы» повесі, балалара арналан ертектері, сын маалалары мен аудармалары енген.

Бларды сыртында «Трбиеге жетекші» (1924 ж.), «Психология» (1926 ж.), «Жан жйесі жне нер тадау» (1926 ж.), т.б. ірі ылыми ебектері бар.

Жсіпбек Аймауытов аламынан туан мраларды ай айсысы да оны кесек дарын иесі екендігіні, гуманист суреткерлігіні, жалтасыз лтжандылыыны жарын айаы. Оны шыармалары зі мыр кешкен заманны, зі араласан оамны мтажын теуге, оны а арасын парытауа арналан. Сйте тра кркемдік тегеурінні уаттылыы, идеялы станымдарыны сонылыы, сз олданудаы шеберлігі Жсіпбек шыармаларыны міршедігіне кепіл болма.

***

Жсіпбек Аймауытов (1889ж., Павлодар обл., Баянаулы ауд., ызылтау мекені, — 1913) — аса крнекті аза жазушы. 1907!1913ж. Баянауыл, Кереку (Павлодар) мектептерінде, 1914-1919ж. Семей малімдер семинариясын оыан. 1920-1921ж. азССР халы аарту комиссариатында блім бастыы, коллегия мшесі. 1921-22ж. Семей губерниялы оу бліміні мегерушісі, Семейдегі «аза тілі» газетіні редакторы болып істеген. 1922-1923ж. араралыда мектеп малімі, 1923-1926ж. «А жол» газетіні редакциясында (Ташкент) блім бастыы. Ташкент институтында малім, 1926-1929ж. Шымкент пед.техникумында директор. 1929ж. «азастандаы лтшылы йыммен байланысы бар» деген сылтаумен ттындалып, 1931ж. атылан.

Аймауытовты дебиетпен уестенуі 1910ж. басталады. Оны алашы ледері мен гімелері, маалалары «аза», «Сарыара» газеттерінде, «Абай» журналында жарияланып трады. 20-жылдар ішінде респ. Газет-журналдар бетінде шыармалары кп басылан. «артожа» романы (1926), «Ел ораны» (1925), «Мансапорлар» (1925), «анапия мен Шрбану» (1926), «Шернияз» (1926) пьесалары, «Нр кйі» поэмасы (1929) жне бір топ аударма кітаптары жары крген. Аймауытовты жаа дуірдегі аза прозасын, сіресе, роман жанрын бастаушы есебіндегі орны лкен.

«артожа» — аза кеес романыны басы, онда 20 асырды басындаы леум.революциялар кезінде тартыс жолыннан тіп, оамды шындыты тсінуге мтылан аза жасыны мірі суреттеледі. Аймауытовты екінші романы «Абілек» кітап болып басылып лгермеді. зінділері «йел тедегі» журналында жарияланан «Абілек» таырыбы жаынан «артожамен» ндес. Алдыы романда жазушы жаа оамды жадайда азатты жолына шыан аза жасын крсетсе, соы романда осы леум.згерістер легінде аза йеліні тедік жолындаы ізденістерін суреттейді. Аймауытовты лкен проза саласындаы таы бір елеулі ебегі — «Кнікейді жазыы» повесі.

Ол «Жаа дебиет» жарналында жариланан. Кітап болып басылып лгермеген. Бл шыарманы таырыбы да йел тедігі, негізі кейіпкерлері — кедей ызы Кнікей. Аймауытовты ыраты прозасы — аза дебиетінде а ле лгісін туызуа жол бастады. Аймауытов драмалы шыармалар жаза ерте талпынан. Ол Семейде оыан жылдары жастарды ойынсауак йірмелеріне белсене атысып, домбыра тартып, н салып, спектакльдер ойан, зі басты рольдерде ойнаан. Аймауытовты пьесаларыны негізгі таырыбы да халыты азаттаы идеясы. Ол ескі мірді мешеу кріністерін сынай отырып, халыты оуа, нерге, білімге ндейді.

Ел адамдарын оятып, жаа тіршілікке шаырады «Рбиа», «анапия мен Шрбануда», «Ел ораны», «Мансапорлар». Аймауытов пьесалаларыны е елеулісі — «Шернияз». Мнда жазушы айшылыты оамды ортада крделі мір кешкен нер адамдарыны тадырын бейнелейді. Аймауытов — деби творчествосын ле жазудан бастаса да, кезінде жина бастырмаан. Оны ледері кнделікті баспасз бетінде саталан. ле — лкен проза мен драматургияа ден ойан жазушыны алашы тжірибесі сияты. Бларды кбі ескі мірді келесіз суреттері мен жаару идеясын жырлайды.

«Нр кйі» поэмасында анасынан соыр боп тан баланы нерпаз, кйші болып суі, дрігерді кмегімен кзіні жазылуы суреттеледі. Аймауытов «Интернационал», «Жас скер» сияты революция дуірінде ке тараан крес жырларын азашаа аударан. Жазушыны балалара арнап жазан «Жаман тыма», «Шал мен кемпір», «Кк гіз», «ш ыз» атты суретті кітапша ертегілері бар. міріні кбін баспасз маында ткізген жазушы лкен публицист есебінде де белгілі. Сол кездегі мерзімді баспасз беттерінде ол жазан маалалар, ошау-фельетондар, хат-хабарлар кп.

ХХ асырды басында лтты дебиетті барлы жанрында бірдей німді ебек еткен аламгерлерді атарында аын рі прозашы, драмашы рі аудармашы, сыншы рі публицист Жсіпбек Аймауытовты есімі айрыша орын алады. дебиетті р алуан жанрларында алам сілтей жріп, ол аза дебиетіні жаа ріске шыуына мол ебек сіірді.

мір жолы. Жсіпбек Аймауытов 1889 жылы азіргі Павлодар облысыны Баянауыл ауданында дниеге келген. Он бес жасына дейін туан ауылында болан ол уелі ауыл молдасынан оып, хат таниды. Бдан кейін де р трлі молдаларды алдын кріп, ескіше едуір білім жинайды. Соны нтижесінде ауыл арасында зі де азды-кпті молдалы рады. 1907 жылы молдалыты тастап, Баянауыла барып орыс-аза мектебіне тседі. 1911 жылы Павлодардаы екі сыныпты орыс-аза мектебіне тсіп, оуын жаластырады. 1914-1919 жылдары Семейдегі малімдер семинариясында оиды. Семейде жріп алаш озалысына атысады,» Абай» журналын шыаруа ат салысады.

1919 жылдан бастап Жсіпбек Семейде, Павлодарда кеес кіметіні жмыстарына араласады. Семей губерниялы оу бліміні мегерушісі, «аза тілі» газетіні редакторы болады. 1922-1924 жылдары араралыда мектеп малімі болады. 1924-1926 жылдары Ташкентте шыатын «А жол» газетіні редакциясында істейді. 1926-1929 жылдары Шымкенттегі педагогикалы техникума директор болады. Ара-арасында р трлі саяси жмыстара араласады. 1929 жылы жазысыз ттына алынып, «халы жауы» деген жаламен 1931 жылы лім жазасына кесіледі.

Ж. Аймауытовты мірі мен шыармашылыы бдан кейінгі алпыс жыл бойы ауыза алынбайды. Кеес кіметі тсында ол туралы айтуа да, жазуа да тыйым салынды. Тек кеес кіметі ыдырап, коммунистік идеологияны рсауы босааннан ейін ана аламгер мрасы халына жете бастады. 1989 жылы бір томды кітабы жары крді. Зерттеу жмыстары ола алынды. 1997 жылдан бастап Жсіпбек шыармаларыны бес томды жинаы басылды.

Шыармашылы мрасы. Сан ырлы талант иесі Жсіпбек Аймауытовты артында алан шыармашылы мрасы аса бай. Оны ішінде кптеген ледер, «артожа», «Абілек» романдары, «Кнікейді жазыы» хикаяты мен «нші» секілді біратар кркем гімелері, «Рбиа», «Мансапорлар», «анапия мен Шрбану», «Ел ораны», «Шернияз» пьесалары, «Нр кйі» поэмасы, сондай-а бірсыпыра сын маалалар мен аудармалары бар. Газет беттерінде жарияланан публицистикалы маалаларыны зі бір тбе.

Жсіпбек шыармашылыы уел баста ле жазудан басталады. зіні деректері бойынша ол тыш леін 13 жасында жазан. Оны аынды жрегінен туан «Жазушылара», «Неып отыр?», «Ах-ха-ха-хау», «ран», «Ебекшілер раны» секілді ледері мен «Нр кйі» поэмасында аын брыны мірді келесіз жатары мен з дуіріні кріністерін аынды сезімталдыпен жырлайды. Ол былыстарды жанды да нанымды суреттер арылы крсетуге мтылады. Мселен, «Кшу» леінде аза ауылындаы кш суреттері, кшті сн-салтанаты крінсе, «ршы» леіндегі ршы иірген кемпірді монологы арылы арапайым мір крінісі бейнеленеді.

«Нр кйі» поэмасы 1929 жылы ызылордада жеке кітап болып басылады. Онда адамны кіл кйі, уанышы мен мы жырланады. Поэма жастарды мірді сюге, иындыа арсы тра білуге шаырады.