Айтыс, оны трлері мен кркемдік ерекшеліктері 4 страница

Жсіпбек Аймауытовты деби мрасыны е салматы саласы — прозалы шыармалар. Кішігірім гімелерден бастап жазушы аламынан «артожа», «Абілек» романдары туды.

«артожа» романы 1926 жылы ызылордада кітап болып басылып шыты. Роман жиырмасыншы асырды басындаы аза ебекшілеріні, оларды леуметтік аласапыран тсындаы тадырын бейнелеген алашы крделі шыармаларды бірі болды. Онда 1916 жылы Ресей патшасыны аза жастарын майданны ара жмысына алу туралы жарлыы кезіндегі аласапыран, патшаны татан лауы алдындаы аза ауылыны крінісі, адамдар психологиясы кркем бейнеленген. Жазушы осы тартыстар арылы аза кедейіні оамдаы тесіздікті сырын уы, леуметтік ділетсіздікті себептерін тсінуі секілді ояну процесін крсетуге мтылады.

Романдаы оиалар бас кейіпкер артожаны басынан ткен наты жадайлара негізделген. Сол арылы жазушы 1916 жылы лт-азатты озалысыны басталуы мен оны патшаны татан латан 1917 жылы апан ткерісіне ласуы, аза азаматтарыны ел ішіндегі леуметтік тартыса араласуы, алаш озалысыны мірге келуі, атар мен ызылдарды соысы, азан ткерісі, азамат соысы тсындаы жайларды баяндайды. Осы оиалар тсында роман кейіпкері артожа да есейіп, ес жинайды, ала арайды, болашаа бет алады.

Ж. Аймауытовты «Абілек» романы кезінде кітап болып шыкпаан. 1927—1928 жылдары баспасзде жарияланан. Таырыбы жаынан ол «артожа» романымен ндес. «артожада» ктерілетін крес, азатты идеясы «Абілекте» одан рі жаласады.

Романда ескі ортадаы жікшіл тартыстардан орлы крген аза ызыны ткерістен кейінгі жаа сипатты заманны ммкіндігіне сай з ыы шін кресу жолы баяндалады. Шыарманы бас кейіпкері Абілек шіккен адамдарды кесірінен а скерлеріні ттынына тсіп, неше илы орлы креді. Елінде де алуан иындыа жолыады. Кейін ткерістен со алаа кетіп, оу оып, з баытын табады.

Абілекті басынан тетін осы оиалар арылы Жсіпбек сол бір илы-ыстау кезедегі аза ауылдарындаы мір шындыын, адамдарды илы-илы тадырын ке бейнелейді. Роман кейіпкерлері заман згерістерімен ілеседі, оамдаы з орындарын іздейді. Тпті тбінде дегендеріне жетеді.

ысасын айтанда, «Абілек» романы — бір ана аза ызыны крделі тадыры негізінде леуметтік ткерістер тсындаы аза ауылыны згеру процесін суреттеген алашы аза романдарыны бірі.

Сол кезедегі леуметтік ділетсіздік пен аза йеліні трагедиялы тадыры Ж. Аймауытовты 1928 жылы жазылан «Кнікейді жазыы» атты хикаятына да арау болды. Хикаятты бас кейіпкері Кнікейді тадыры арылы жазушы ел мірін, кшпелі жртты еш нрсеге бас атырмай, жайбараат кешіп жатан тіршілігін кзге елестетеді. Шарасыздытан, рекетсіздіктен сатандырады. Ескіге арсы кресу идеясын ктереді.

Хикаятты бас кейіпкері Кнікей кедей ызы болса да, еті тірі, пысы. ПІыарманы басында оны сынсыз кйін, араы йде жатанын креміз. Маында адам жо. зі ауру.

Жазушы осы тста шегініс жасап, Кнікейді ткен міріне іледі. ызды скен ортасы, отбасыны жпыны тіршілігі суреттеледі. кесі лтума—байды малын баан момын адам. Шешесі Шекер — й трмысын берік стаан шира йел. Кнікейді жаратылысы да ешкімнен кем емес. релі, нерлі жас болып седі. Трмысты са-тйек етекбастылыынан зін жоары сезінеді Арын таза стайды. Сйтіп жргенде арам ойлы аскнемдерді астандыына тап болып, кеудесін ашу мен ыза, намыс пен кек кернейді. зі шін кресе жріп, затылан жерінен ашып кетіп, сйген жігітіне осылады. Баытына енді олым жетті дегенде, сйген жігіті Байман да опасызды жасайды. Кнікейді ауру еткен осы жадайлар болатын.

Кнікейді басынан ткен бл жайларды жазушы сол дуірді тарихи-леуметтік шындыымен сабатастыра суреттейді. Ескілікті бауын бзып, ызды затылан жерінен ашып шыуын, сйгені Баймана осылуын баяндау арылы жазушы сол кезедегі адамдар санасында оянан азатты, бостанды идеясын жеткізуге тырысады. Біра лі де болса шын бостанды жо, аза ауылына шынайы азат мір жеткен жо еді. Кнікейді соы тадыры, Байманны опасыздыы осыны аартады.

зін осылайша талантты прозашы ретінде танытан Жсіпбек Аймауытовты аламынан біратар кркем гімелер де туды. 1918 жылы жазалан «Бетім-ау, даи ой» атты гімесінен бастап, 1927 жылы жазылан «Ханалар тарихына» дейінгі аралыта мірге келген «Елес» (1924), «нші» (1925), «Боранды болжаыш улие» (1926) трізді імелеріні ай-айсысынан да зі мір срген дуірдегі елді трмысын, ой-арманын, заман тынысын жетік білетін рі оны кркем тілмен, парасатты оймен рнектеп жеткізе алатын тамаша прозашыны олтабасы айын байалады.

“Боранды болжаьпп улие» гімесінде аза ауылыны ысты бір боранды кніндегі мірі суреттеледі.

… Саылдаан сары аяз. арадан арап трып бірдеме шарт ете тседі. Не терезені шынысы шатынайды, не жер, не мз а айырылып, ырсиып алады. Жермен бірге мзда ар да жарылып кетеді. Аырында сары аяз мрныды ариды. Жеінен шыарса, олы илікпей, тас боп алады. Тнде пешке ойып кептіріп алан етік, биені бір сауымында ааштай аиып, таяпен аса са-с етеді. Осындай кндерде біз мал жаямыз.

ысты аязды кнін жазушы осылайша дл рі кркем тілмен суреттейді. Бдан рі йтып соан боран, ыан мал, адасан малшылар жайында баяндайды. Сол боранда біратар мал ырылады. гіме кейіпкері: «Шіркін, блай боларын алдын ала болжап білсем-ау», — деп армандайды. Кейін алаа барып барометр туралы естиді. Соан олым жетсе деген армана беріледі.

Шаын ана гімеде авторды мір кріністерін суреттеудегі тамаша шеберлігі байалады. Жазушы сынып отыран суреттер тура мірдегідей арапайым рі тсінікті. Шын талантты аламынан туаны байалады.

Жазушыны «нші» гімесі де дл осындай наты оиаа, мірде болан тарихи адамны тірегінде рылан.

…Жетішатыр — жасы ала. аптап жатан аза. Жазы-ысы—ымыз, ойын-сауы— «кататься». Айт, той, далы, ат жарыс, крес. Маскнем. Тбелес. й ыдыран кле-кле а жаулы… Жаз шыса— пароход, паром, желайы, жасыл арал, алы орман… Ккке шыан, гулйт соан, масайраан шат кіл… Сырнай-керней… ызы думан… айткенмен сергек ала.

гіме Ертісті жаасындаы Жетішатыр аласыны мірінен алынан осы суреттермен басталады. ала трындарыны кнделікті тіршілігі осындай ыса-ыса образды ымдармен берілген. Адам туралы бір ауыз сз болмаса да, ала адамыны жай-кйін бден жеткізіп тр.

Одан рі ымыз дастараны. ымыз юшы ыз Шекет, ымыза мартан алалытар. Осындай бір стте дастарана гімені бас кейіпкері нші жігіт міран келеді. н салады. Кейін міран ала жастары дайындаан спектакль-концертке атысып, кпшілікті ошеметіне бленеді.

Оиа желісі гімені баяндаушы мен міранны арасындаы достыа ойысады. Екеуіні сырласуы, міран мен слу ыз Атаматы арасындаы ашыты хикаясы, жігітті ызды алып ашуы, орта жолда ола тсіп, сйгенінен кз жазып алуы, ншіні кз жасы, жабыраан сті баяндалады.

гіме оиасы тетін Жетішатыр аласы — Семей, ал нші міран — азаты жезтадай ншісі, йгілі міре ашаубаев еді. Жазушынын кркем бейнелеу шеберлігі міран — мірені ншілік кдіретін, н айтан кездегі сипатын суреттеуге келгенде аса ажайыптанып крінеді. …шатын стай ымтанып, омданып алды, Отырандар аузын ашып аырды. нші жіберді. Бір бірауыздан н салды, Азда болса бірегей болды.

Смірейте, ылмита соты; желдете тырта соты. Лебізі лаа жаып кетті, жректі тербетті, тамырды желпіндірді; бойды шымырлатты.

Бл — н айтып отыран ншіні бейнесі. Жазушы аз-алпындаы сем сурет жасайды. ншіні асыра матамайды, дл баасын береді. Ж. Аймауытовты суреттеуіндегі міран елден ошау тран ерекше адам емес. Кппен бірге тыныстап, айналасына нерін сыйлап, ойын-сауы рып жрген арапайым жандарды бірі. Оны уанышы да елмен орта, згенікі секілді зіне жетерлік арман-мы да бар.

Ттастай аланда, Жсіпбек Аймауытовты кркем гіме жанрындаы ебегі аза дебиетінін кркемдік-эстетикалы ккжиегін кеейте тскен былыс болды.

Драмашы ретінде Жсіпбек Аймауытов ерте танылды. Семейде оып жргенде жастарды ойын-сауы кештеріне атысып, нер крсеткен, басты рлдерде ойнаан. 1917 жылды аяында оны «Ескі тртіппен бала оыту», «Рбиа» атты тыш пьесалары жазылып, сахнада ойылды. Кейінірек 1925 жылы «Ел ораны», «Мансапорлар», 1926 жылы «анапия мен Шрбану», & laquo;Шернияз» атты драмалы шыармалар жазады. Жсіпбектін драмалы шыармаларына оамдаы леуметтік айшылытар негіз етіп алынады. Оларды негізгі таырыбы — азатты, бостанды идеясы. Халыты оу-нерге шаырады. Ел азаматтарын белсенді имыла ндейді. йелдерді тедігін орайды.

Жсіпбек Аймауытов — з дуіріні келелі мселелерін ктерген кптеген мнді маалаларды авторы. Кезінде «Абай» журналында, баса да басылымдарда жарияланан маалаларында ол аласапыран згерістер заманыны шындыын насихаттауа мтылды. Сонымен бірге, дебиет мселелері тірегіндегі мселелерді озап, біратар деби-сын маалалар жазды. 1918 жылы М. уезовпен бірігіп жазан «Абайдан соы аындар», 1923 жылы жазан «Мажанны аындыы туралы», 1925 жылы жазылан «Сар жыры», «Аударма туралы» атты маалалары арылы ол дебиет сыншысы ретінде танылды. Оларда Жсіпбекті деби шыарманы жазушы мір срген дуірмен, тарихи кезе ерекшеліктерімен байланыстыра отырып талдау шеберлігі айын байалады.

Жсіпбек Аймауытов оу-аарту мселелеріне атысты біратар ылыми ебектер де жазды. Оны халыа білім беру орындарында стазды, жетекшілік ызмет атара жріп жазан жас рпаты жааша трбиелеу, жааша білім беру масатын кздеген «Трбиеге жетекші» (1924), «Психология» (1926), «Жан жйесі жне нер тадау» (1926) атты елеулі кітаптары мен оу ралдары кезінде халы тадыры шін ерекше рл атаран ебектер болды.

Жсіпбек Аймауытов кезінде аудармашы ретінде де танылды. Ол аударан А.С. Пушкинні, Н.В. Гогольді, А. Дюманы, Дж.Лондонны, Г. Мопассанны, В. Шекспирді, К. Берковичті, С. Чуйковты шыармалары жаа алыптасып келе жатан аза аударма неріні рісін аншалыты кеейтсе, жазушыны лем дебиетіні крнекті туындыларын аза тіліне аударудаы тамаша аудармашылы талантын да соншалыты айын танытты

 

Айтыс — ауыз дебиетінде ежелден алыптасан поэзиялы жанр, топ алдында олма-ол суырып салып айтылатын сз сайысы, жыр жарысы.^[1] Айтыс — синкреттік жанр, ол трмыс-салт жырларынан бастау алып, келе-келе аындар айтысына ласан. Айтыста осыан орай лирикалы, эпикалы, драмалы сипаттар мол шырасады. Сол арылы бл жанр ауыз дебиетіні зге трлерімен анаттаса дамып, бір-біріне елеулі сер-ыпал жасап отыран. Батыр жне лиро-эпос жырларына да серін тигізіп, зі де арнасы ке мол салаа айналан.^[2]

Айтыс, оны трлері мен кркемдік ерекшеліктері

азаты ауыз дебиетінде ерте заманнан келе жатан айтыс жанрыны туу негіздері мен зіне тн ерекшеліктері, даму тарихы бар. Айтыс – халы ауыз дебиетіні ерекше бір трі. Айтыс азатан баса арабты бдеуилер тайпасында жне трік тілдес елдерді біратарында, ірі аындар айтысы ндістан халытарында бар. Кейбір зерттеушілер айтысты алашы шыу тегі те ерте заманнан келе жатанын айтады. Оны уелгі элементі кркемнерді трлері сараланып, бір-бірінен лі ажырамай, брі бірігіп бір бтін нер саналып, ні де, леі де, оны шыару да, орындау да, имыл, бет былысы, таы басалары да осыла жрген дуірде туса керек деп топшылайды. Айтысты алашы адымы осы кезеде басталса керек.

Айтысты ескі трі деп есептелетін бдік айтысыны негізінде адам баласыны табиата сер ету масаты жатса, баса айтыстарды ішінде айсысы ерте, айсысы кеш туды, оны айту иын. Дегенмен, кейбір айтыстарды мазмнына, лексикасына, сйлем рылыстарына арап, ай заманда пайда боланын топшылауа болады. Мысалы, жануарлар айтысына, лі мен тіріні айтысына араада, жмба айтысыны анарлым кеш туандыы аны.

Салт айтысыны ескі трі ыз бен жігіт айтысында негізгі таырып – жасты кіл кйі мен нер сынасу болса, аындар айтысында нер салыстыру, сз сынасуды стіне р аын з руын дріптей жырлаушылы келіп осыланын креміз. сіресе бл XIX . етегін кеірек жайан. Осы дуірде мір срген ататы аындар: Шже, Балта,Орынбай, Кемпірбай, Тезекбай, Сйінбай, Тбек, Омарл, Тбия, Мрат, Сгір, Жаскіле, Бала Омар, Біржан, Сара, т.б. трлі таырыпта шыаран ыса ледерімен атар, айтыса тсіп, сан алуан сз тартыстарын бастарынан кешірген жне тарихта кпшілігіні аттары осы айтыс арылы саталан. Айтыс жанры аза ауыз дебиетінде саны жаынан да, сапасы жаынан да айрыша орын алады. Тек азата ана емес, бкіл Шыыс елінде бар айтыс азір зіні жанрлы асиетін, трін аза дебиетінде ана сатап алып отыр.