Айтысты кркемдік ерекшелігі 1 страница

лшеусіз талант рі нші екі салаты шешен сздері – зіні кркемдік жаынан кні бгінге дейін лгі. Бл айтысты сздері аныты, тазалы, длдік жаынан болсын, кркемдік, слулы жаынан болсын аза поэзиясыны трінен орын алады. здік тееу, эпитет, жалпы троп пен фигураны бл айтыстан небір шрайлылары табылады.

Аиы, мзбалапын жерге тспес, Ке олты арымапын алымы іспес, –

деген жолдардаы эпитеттік метафоралар, "ырандай желді кнгі аспандаймын" деген жолдаы тееу здік образдар екені сзсіз. Біржан зін де, біреуді де дріптегенде, те шебер жне кбірек олданатын дісі – метафора, сіресе оны лайан трі. Сол кркем сз айшытарын екі аын да з арман-мраттарын, м-шерін айтып беру шін шебер пайдалана білген. Біржан сздеріндегі алуан трлі эпитет, метафоралар, Сара сзіндегі здік тееулер соны да кркем. Біржан мен Сара айтыстарында аынды кркем тілді жне бір трі — ирония мен сарказмды шебер де тымды олданан. сіресе айтысты соында Сараны Жиенлды шаыр деген жеріндегі сз, сйлем рылысын алса, тгелдей ирония, сарказма рылады.

Крінсін Біржан сала ай секілді, А йры кіл ашар шай секілді, сынса, ол жетпейтін арымаым, Біржана баламаймын тай секілді...

Мнда сйлемні сырты рылысы кркем, асыра матау болса да, ішкі мазмнында Жиенлды шын суреті мен шын асиеті бл матауды жоа шыарады да, оны иронияа (жуаа) айналдырады. Мнда сырт жаынан болса да матау бар. Ал екінші зіндіде Сара Жиенлды ашы шенейді:

онжиып мінер ла жора барса, Келе алмас ол шірігі ораласа, Ол бізді шын масара ылар сонда, орс етіп бармаймын деп йде алса.

Алдыы зіндіде ішкі мазмнына сырты рылысы керісінше келсе, соы зіндіде зіні барлы кйін ашы, улы сарказммен айтып, Жиенлды лтіре сынайды. Сол арылы з басын мала сатып, сймеген адамына бергелі отыран айналасына да наразылыын білдіреді. Сйтіп, "Біржан мен Сара" айтысыны негізгі тйіні – йелді бас бостандыы. ткен асырда екі салаты н осып, йелді бас бостандыын жыра арау етуі, ескі феодалды салта арсы шыуы з дуірі шін прогресшіл идея еді. рылысы, трі жаынан аланда, бл айтыс – салт айтысты е биігі.

Айтыс — Дстр

Айтыс - дебиет жанры боланымен, ертеден алыптасан халыты дстрді лкен трі. Ойын, той, ас, ыз зату, келін тсіру сияты аза тойлары жйрік ат, білекті палуандармен бірге айтыс аындары да атысып, олар айтыс арылы той ызыы мен мртебесін ктере тскен. рине мндай жерде айтыстарды з масаты, талабы, шарты бар. Кшпелі елді ызы-уанышын блісіп келген айтыс халымызды сан алуан ойын-той, р трлі дстрлі думандарда уана ызытайтын театры іспеттес болан. Жрт кпшілік алдында сз сайысына тскен екі аынны жеіске жету жолындаы тапырлытары мен алырлытарына ку болып, соларды біреуіні намысын жыртып, тілеуін тілейтін жанкйеріне айналады. Бан айтысты сауышылды, эстетикалы лззат беретін сипаттары да айтарлытай ызмет атарады. “Атты жалы, тйені омында” дегендей кп дайындыты керек етпейтін айтыс кез келген жерде те береді де, мны тыдаушысы да, баасын беріп трелік айтушысы да халы немесе адірлі ел асаалдары болады. Айтысты дстрлі нерге айналуына кшпелі мір салты тікелей сер еткені байалады. Кшпелі елде шілдехана, ойын-тойа ерекше мн беріліп, она кдеден бастап, кішігірім ауыл айтыстары да тіп отыран. Блар ертегі крнекті айтыса бастайтын дайынды трізді бкілхалыты сипат алан. Аралы айтыс аындары бірін-бірі іздеп келіп айтысатын дстрге жаласты. Бір де бір лкен жиын, ас-той аындар айтысынсыз тпейтін болды. Бл дстр айтысты сан алуан мазмнды, мол ауымды жанра ласуына олайлы жадай жасады.

Айтыс аындары

аза оамында аынны аын болып танылуы да тек айтыс арылы жзеге асан. Кбіне-кп айтыста жеілген аын ткен айтысты ел арасына таратуа міндетті саналан. Сйтіп, бір-біріне логикалы ой-жйемен тере жымдасан екі аынны ледері бірттас дниеге, исса, дастан секілді желілі шыармаа айналан. Айтыс аындарыны ымында ле белгілі бір кісіге онатын нер саналан. Кемпірбай, Базар, Бдабай, Батыбай, Сйінбай, Жамбыл трізді аындар лені “киесі бар, иесі бар” деп білген. Мысалы, Бдабай, Батыбай, Жана аындар тсінде бір асаалды улиені “ле аласы ба, кген аласы ба?” деген тадатуынан со, здеріні леді алаандарын айтады. Бл табиатынан осы нер тріне бейім жаратылан аындарды ой-иялыны жемісі болуы да ажап емес.

нер жарысы

Айтыс – аынны талантын шыдайтын лкен нер жарысы. ткен асырда Жана, Сабырбай, Шже, Сйінбай сияты ажайып айтыс аындары болан. Бл лкен дстрді азір сия, селхан, онысбай, Баянали, лфия, Абаш, Мхамеджан сияты айтыс аындары жаластырып келе жатыр.

Жанры

Айтысты алашы бла кзі трмыс-салт жырларындаы “Жар-жар” мен “Бдік” жырларынан басталан. Кейін ыз бен жігіт айтысына да (айым ле) ласан. Келелі аындар айтысы — екі дай жртты ортасында бетпе-бет отырып, олма-ол шыарылып айтылады. аза айтыстары жанрлы сипаты жаынан тре айтыс, сре айтыс болып екіге блінеді. Алашысына бір-бір ауыз лемен айырылатын айтыстар жатса (“Жар-жар”, “Бдік”), кейінгісіне келелі, кесек аындар айтысы енеді (“Аслу мен Кеншімбай”, “сет пен Ырысжан”, “Сйінбай мен атаан”, “Жамбыл мен лмамбет”, “Молда Мса мен Манат ыз”, “Кемпірбай мен Шже”, “Орынбай мен Тожан”, “Біржан мен Сара” таы баса). Айтыс мазмнды сипатына арай, дет-рып айтысы жне аындар айтысына жйеленеді. Соысы таырып аясына арай жмба айтыс, мада айтыс, таы баса болып жіктеледі.

Маызы

Айтысты негізгі салмаы да, тйіні де мір шындыы. Бетпе-бет келген екі аын да сол орайда жеуді сан алуан жолдарын, амал-тсілдерін арастырады. дегеннен амандасу, ел жадайын срауды зінде айтыс боларлы тйін, сын таарлы мселелер іздестіріледі. арсыластарды ай-айсысы да негізгі уж, аталы ойларын бірден жайып салмай, аысын адап, рылан тор, айлалы апана тсіруді кздейді. Оны алдын орап, матап, шырмап, исынды да ужді сзбен тоспа болады. Машыы мол, айла-тсілі кп, аталы сзді орнымен олдана білген аын ана мрелі жеіске жетеді. Суырып салма леге ысылан, аыл-тегіл жыр иесі айтыста сз таппааннан жеілмейді, аталы сзден, жйелі ойдан, блтартпас шындытан тосылады. Мны анша кінішті болса да жрт алдында ашы мойындауа, кейінгі жырлау кезінде жасырмай айтуа мжбр болан. Бл шыншылды ойды “Аталы сзге арсыз жауап айырады” деген мтелімен айтысты діл азысы болан халы зі тйіндеп отыран.

Кне деректер

Айтыс тркі елдерінде кне дуірден белгілі. Махмд ашариді “Диуани-лат-ат трк” атты ебегіндегі “Жаз бен ысты айтысы”, ожа Ахмет Иасауиді “Диуани хикметіндегі” Жма пен Дозаты айтысы” бл жанрды асырлар ойнауына жол тартатынын аартады.

уезовты зерттеу ебегі

«аза дебиетіні тарихына» енген (1-том, 2-кітап, 1960, 671-714-беттер). Ал уезовті 1948 жылы жазан «Айтыс ледері» атты ебегінде ол «Совет аындарыны айтысы» деген атпен берілген. Ебекте автор аза халыны ежелден келе жатан тл нері - айтысты жаа заман, жаа кезедегі зіндік ерекшеліктерін айындайды. Егер ткен дуірлердегі айтыстарда аынны негізгі ара сйері ру, ата-баба сияты ескі дет-салттар болса, кейінгі аындар здеріні елі, жымшар, аудан, ала, облыс жайын тілге тиек етеді. Сол арылы сын мен зара сынды ткірлеп, рістете тседі. 1922 жылы Семейді екі аыны (Иса мен Нрлыбек)бірі ала, екіншісі ауыл атынан айтысанын, «Шашубайды асырмен айтысын» (1932) мысала келтіріп, айтыс неріні жааша мазмн, тр сипата ие бола бастаанын сз етеді.Осы сияты «асыр мен ойды айтысы», «арагер ат пен директорды айтысы», «Бай мен кедей айтысы» туралы, 1939 жылы Алматыда ткен Нартай мен Нрлыбекті айтысына жне 1943 жылы республикалы клемде ткен лкен айтысты кейбіріне ысаша тоталады. Жазушы кеес кезеіндегі айтыстарда оамды-леуметтік, шаруашылы мселелері мейлінше ке, тере толаныспен сз болатынын атап крсетеді.[3]

уезовты айтыс туралы ой-пікірлері

уезовті айтыс жанры туралы сбелі ебегіні бірі - 1946 жылы Жамбылды 100 жылды мерейтойында жасаан «Жамбылды айтыстаы нері» дейтін баяндамасы («азКСР ылым академиясыны хабарлары. дебиет сериясы», 1948, N2 55). Бл ебегінде автор аындар айтысыны ш халыта - аза, ырыз, араалпатарда бар екенін айтады. Аындар айтысына сас жанрды кшпелі араб тайпаларында бар екеніне (малаат) тоталып, азір ірі жанр ретінде жо боланмен, ертерек уаыттарда Еуропа халытарында да айтыса сас жанрлар боланын атап крсетеді. Айтыскер аына тн асиеттер ретінде алыр импровизаторлы асиет, дниетанымны кедігі, тапырлы, батылды таы баса асиеттерді санамалап айтан. Жамбыл айтыскерлігін мысала ала отырып, айтыстаы демократиялы рдісті дамуын жне жыршылы дстрді айтыс ішіне кіру ерекшеліктерін талдаан. Айтыс жанры - 19 асырда Ш. Улиханов, В. Радловтардан басталан лкен ылыми-зерттеу тарихы бар жанр. уезовті сіресе 50-жылдардаы зерттеулері бл саланы жаа сапалы биікке ктерді. аза КСР ылым академиясыны М. уезов атындаы дебиет жне нер институтыны 1960, 1964 жылдары шыаран «аза дебиеті тарихында» (1-том, 1,2-кітаптар) дстрлі айтыса жне кеес дуіріндегі айтыстара арналан тарауларында айтыс жанрыны зерттелуі туралы салиалы ойлар келтірілген. Ондаы «Айтыс» тарауын, 60-жылдарда шыан 3 томды «Айтыс» жинаыны алы сздерін уезов жазып, айтыс поэтикасы туралы озы ойлар, тартымды тжырымдар айтан. Айтысты жиналуына, зерттелуіне ал-адерінше ебек сіірген алашы алымдар Ш. Улиханов, В. Радлов, . Диваевтарды ебектеріне тоталан. уезовті «Аындар айтысы - кпшілік алдында, тындаушы, сыншы журтты кз алдында туып, орындалады. нмен не р аынны арнаулы сарынымен: обыз- а, домбыраа, гармона осылып айтылады.Аындарды бірі жеіп, біріні жеілгеніне трелік айтушы да сол жиынны зі болады» деген пікірлерін айтыс поэтикасыны негізі, ліппесі деу керек. Тыдаушы орта жайындаы пікірлері де лі кнге дейін те маызды. «Оны стіне, кбінесе, тыдаушы жрт екі жа болып, екі аынны туысы, тілеулесі, жаын ортасы болады. Сондытан тартыс, талас тек екі аын арасында ана емес, бсеке тілеулестік екі жарылан жиында да болады» деген аидалар усынады. «Осы айтылан ерекшеліктерді барлыы, аындар айтысын, тыдаушы кпшілік шін р кезде театрлы, драмалы аса ызу сері бар, нер тріне айналдырады» деп, айтыста драматизм элементтері, театрлы белгілер бар екеніне ден ояды. уезов аындар айтысы салт айтысыны дамуы негізінде шыанын, 16-18 асырлардаы аындар айтысыны бізге жетпегенін айтады. Арабтардаы«маллаат», ндістан, Иран елдерінде «мшайра» жанрлары талданан Еуропа халытарындаы импровизация белгілері бар деби фактілер келтірілген. Аындар айтысы (азіргідей, бірден жазып алынбаан)дл айтылан алпында саталмайды, айтушылар аынны зі, одан ып алан баса аындар,шкірттері негізін сатай отыра жырлайды, біра брібір згеріске шырап, редакцияланады. Жеу мен жеілу мселесіне талдау жасалып, р шешендіктен, ткпеліктен грі логикалы арым негізгі себеп екенін длелдеген. Айтысты таырыбы мен идеясына келгенде, тапты, халыты мселелерін арап, аынны идеялы кзарастарынан барып туындайтын айтыскерлік бітім, шыармашылы ерекшеліктері талданады. уезов айтысты негізінде - дет-салт айтысы жне аындар айтысы - деп екі трге жіктеген. Аындар айтысын -тре айтыс жне сре айтыса блді. алымны айтыс трлеріне берген анытамалары лі кнге айтыс трлерін ажыратудаы негізгі пікір болыпмкеледі. Тре айтысты бір шума леін екі трге ажыратан. Бірі - айым ле, екіншісі - ара ле. дет-салт айтыстары «аса ескісі, жекелеген айтыс емес, топ-топ болып айтысан, салттан туан, ескілікті наным деттерден туан айтыс» деп, бл айтыстарды діни салт айтыстарына (бдік), йлену салт айтыстарына (жар-жар) жіктеген. «... дет-салт айтыстарында «жеу», «жеілу» сияты орытындылар болмайды» дейді. Аындар айтысына тусуші аындарды зіндік стилі, ерекшеліктері боланымен, кп аындара тн таырыптар, мотивтер болатынын айта келіп, е алдымен кп жадайда аындар алдымен здерін мадатайтынын,белгілі бір ру, тайпаны мддесін кздейтіндігін,белгілі бір леуметтік топты жошысы болатындыын айтады. Бір топ аындар ауатты стем тап кілдеріні мддесін кздесе, екінші бір топ аындарды жалпы халы мддесіне жаын тратынын мысалдармен длелдеген. Бл ебекте Жамбыл, лмамбет, Майкт, Сйінбай, Біржан-Сара айтыстарына баа беріліп талданан. Тарауды соында діни айтыстарды табиатына тоталады.«аза дебиеті тарихыны» 1-томыны 2-кітабындаы «Айтыс» тарауында кеес дуіріндегі айтыстар аралады. Бул дуірдегі айтысты дстрлі айтыспен арым-атынасы, сайтын, самайтын жатары арастырылып, осы ерекшеліктерді тудыратын себептер айтылан. оамдаы ірі згерістерге, белгілі оиалара байланысты жаа таырыптарды тууы, аындарды зіне баа берудегі згешеліктер, жаа жадай туызан аынды этика нормалары, шаруашылы мселелерін таырып ету, белгілі оиа, таырыпа бейімдеп айтысу, жазып айтысу таы баса айтыс проблемаларын уезовті зерттеулерінен креміз. Кеес кіметі кезіндегі аындар айтысы туралы ойларын сол кездегі идеологиялы талаптара сйкес талдаан жерлері де бар. Иса Байзаов, Шашубай ошарбаев, Нрлыбек Баймуратов, Кшен Елеуов, Нартай Бекежанов таы баса аындарды айтыскерлік ерекшеліктеріне жан-жаты баа берілген. уезов 1943 жылы Алматыда ткен 1-республикалы аындар айтысына ылыми орытынды жасап, баа берді. 1961 жылы ткен халы аындарыны республикалы мслихатын да басарады. Осы кнге дейін уезовті айтыс жанры туралы, сіресе айтыс поэтикасы туралы зерттеулері аза дебиеттану ылымындаы е озы ебектер болып саналады.

"Айтыс аяталды, жмыс жаласуда" маала

«Литературная газетада» 1959 жылы 24 апанда жарияланан. Мскеудегі Орталы дебиетшілер йінде збек дебиетін талылау туралы жиында уезов бл туысынан дебиетті сол кездегі жадайы мен дамуы жнінде келелі пікір озап, салиалы ойлар айтан. Орыс дебиет сыншысы А. Караваева сынаан П. адыровты«ш тамыр» романына зіні жылы пікірін білдірген. Сондай-а уезов бкіл збек дебиетіні жай-кйіне де діл баа беріп, оны алдаы уаытта даму процесі туралы наты сыныстарын ортаа салан. КСРО кезінде лтты дебиетті одатас республикалар дебиеті мен неріні он кндігін ткізіп туру дстрі лтты дебиетті дамытуа игі ыпалын тигізген еді. Ол лтты дебиетті жетістік-кемшіліктерін кеінен талдауа ммкіндік берді. Сйтіп жазушы немесе аын з шыармасына назар аударыланын бірден сезінді. Сондытан уезовті бл мааласы бауырлас збек аламгерлеріне шабыт беріп, жаа шыармаларын тере лшыныспен жазуа жетелегені аны.

Айтыс ледері

«Айтыс ледері», жазушыны зерттеу ебегі. 1948 жылы шыан «аза дебиетіні тарихына» (1-том, 237-267-беттер) арнап жазан. Кейін уезовті «р жылдар ойлары» атты (1959, 318-359-беттер), 12 томды (11-том, 1969, 421-471-беттер), 20 томды (17-том, 1985, 279-336-беттер) шыармалар жинаына енген. Ал 1960жылы шыан «аза дебиетіні тарихына (1-том, 1-кітап, 671-714-беттер) енген нсасында айтыс лендеріні жиналып, зерттелуі жайлы жне баса аздаан толытырулар осылан. 1948 жылы нсадаы «Совет аындарыны айтысы» атты тарауы «аза дебиетіні тарихы» 1-том, 2-кітабына (1964, 194-240-беттер)«Айтыс» деген атаумен еніп, оны О. Нрмаамбетова жаластырып, толытыран. Айтыс ледері туралы уезов алаш рет 1927 жылы шыан «дебиет тарихы» кітабында жне 1939-1940 жылдары Л. Соболевпен бірге жазан «аза халыны эпосы мен фольклоры» («Эпос и фольклор казахского народа») атты ебегінде ысаша тоталан. уезов кейінгі зерттеуінде айтыс ледеріні жиналып, зерттелу тарихына жне баса халытарды ауыз дебиетінде кездесетін кейбір сас жанрларына ысаша шолу жасап, аза айтыс ледеріні зіндік р алуан ерекшелік, згешеліктерін ашып айындайды.Айтыс ледері ауыз дебиетіні сонау ескі замандардан келе жатан е кне рі ке тараан мол трі болумен атар, онда халы театр неріні де «аны, дл рыы бар деуге болады» деген пікір айтады. Айтыс лендерін автор дет-салт айтысы жне аындар айтысы деп, лкен екі трге бліп, райсысына жеке-жеке тоталып, талдаулар жасайды. дет-салт айтысын те ескіден келе жатан трлі наным, салттан туан, топ-топ болып айтысатын «бдік айтыс» жне «жар-жар» деп екі трге бліп арастырады. Аындар айтысын сырты клеміне, тр ерекшелігіне арай «тре айтыс» жне «сре айтыс» деп екі топа бліп, тре айтысты зін «айым ле», «ара ле» деп екі лгіге жіктейді. Мнда жазушы айтыс неріні жйрігі ретінде аты шыан Біржан, Сара, Майкт, Сйінбай, лмамбет, Шже, Жамбыл, сет, Ырысжан,Кемпірбай, Шдітре, Манат ыз, Тбек таы баса аындар айтысыны кейбір лгілеріне тоталан.[4]

 

"Аан сері – Атоты" – абит Мсіреповты 1941 жазан тарихи шыармасы. Пьеса аза дебиетіні дараматургия саласындаы шотыы биік туындыларды біріне айналды. Шыармада ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басында мір срген аза халыны йгілі нші-композиторы, рі аыны, сал-серісі Аан орамсалыны мірін суреттейтін жне замана шындыын танытатын тарихи шынды сипатталады. Бл пьеса 4 перделі, 5 суретті драма. Драматург осы шыармасыны 2 трлі нсасын жазан. Пьеса романтизм лгісінде жазылан. Пьесада Аанны кішкентайынан бастап нер жолына шыуы,тыныс-тіршілігі тгелімен крініс табады. Аан жас кезінде кбінесе махаббатты, слулыты жырласа, есейе келе сйіспеншілік таырыбына ел мселесі де осылады. Ол бай-болыстарды араы халыа крсеткен озбырлыын, астандыын ашы трде айтады. аза еліні Ресей осылу тарихыны маызын теренен тсіне алмады жне осы жайлар кейбір айшылытара да келіп сотырды.мірде Аан серіні з басыны айы-асіреті де кп болан адам. Оны сйіп осылан жарыны мірі ыса болып, жалыз лы мылау болады. Атотыдай слу ыза ашы болып, йленбек мратына жете алмайды. Сйтіп ол рия деген ыза йленіп, ш айдан кейін шешек ауруынан ол да айтыс болады. Бір басына осы жылы айы тым ауыр тиеді. Оны ыран сы араторай леді. асыра салан уды жеп тазысы да леді. лагердей пыраы опасыз байларды олынан мерт болады. Аан патшаны отаршыларынан да опасызды, зорлы кріп, туан жерінен айырылып, жалыз мылау лын асына алып, млы жрегіне домбырасы жбаныш болып, елден безіп, кл жаасында айырып кн кешеді. Оан елді «Аан сері періні ызымен кіл осыпты» деген сздері жаралы жрегіне бата тседі. Аан орамсалы мірден осындай ауыр айы-асірет пен азап креді. Ол артайып, за уаыт науастанып 1913 жылы жездесіні олында айтыс болады. «Аан сері - Атоты» трагедиясы жайлы аза зиялыларыны пікірлерін назарларыыза сынамыз.

абдеш Жмаділов: «абені прозасы з алдына. Ал дебиеттегі лкен ыры – драматургтігі. Кейде «Жазушыны прозасы мыты ма, лде драматургиясы мыты ма?» деп ойлаймын. арап трса, екеуі те тсетіндей.Мысалы, «озы Крпеш– Баян слу», «Аан сері–Атоты», «ыз Жібек» пьесалары андай! Баса біреуді олына тскенде, «жібекті тте алмаан жн етеді» демекші, блдіріп алар ма еді? Осы туындыларды брін абитті жазаны дрыс болды. ас шеберді олына тскен халыты асыл азынасыны айта ел алдына шыаныны зі бір баыт дер едім. абені драматургиялы шыармаларыны сонау 1930 жылдардан бері сахнадан тспеуі – аза фольклорымен, трмысымен байланысты болуында. Мселен, Аан сері – халымызды ымында крнекті бейне. Оны басындаы трагедияны крсету, Атотымен арадаы махаббатты бейнелеуі стті шыан. Ал «озы Крпеш–Баян слуы» – шедевр туынды. Бір міні жо. «Аан сері–Атотыда» заман аымына байланысты бір-а ттеген-ай бар. Ол уаытта дінді, хазіреттерді жамандау снге айналандытан, Аанны стазы болан Науан хазіретті жаымсыз бейнелеген абе де сол араа кішкене «ілініп» алан. Шындыында, Науан хазірет – лкен айраткер болан адам. Кейін Аан сері жайлы роман жазан Скен Жнісов те Науан хазіретті намсыз кейіпкер ретінде бейнеледі. Болаша рпа осы ателікті тзететін шыар.»