Айтысты кркемдік ерекшелігі 2 страница

Дулат Исабеков: «Драматургияда таырып жне таырыпты игеру деген бар. Игеруді де бірнеше тарматары болады. аза тіліні діретін сезінгііз келсе, ара сзбен жазылан поэма – «Аан сері–Атотыны» оыыздар дер едім. абе Аанны трагедиясы халыты трагедиясымен астасып жатанын Аанны домбырасын сындыру арылы керемет бейнелейді. Жалпы, Мсіреповті «Аан сері–Атотысы» – аза драматургиясыны шыы.»

Срсенбі ДУІТЛЫ: «азаты трмыс-салтын, дет-рпы мен ауыз дебиетін білген адам пьесаны да майын тамызып жазады. абені драматургиялы ебектері сол себепті биіктен жарырай крінді.»

Трсын Жртбай: «Драматургия ол кісіні жазу мнері мен кркем ойлау жйесіне барынша жаын жанр болды. ыз Жібек те, Аан сері мен Атоты да – тарихи тлалар. Ал тарихи тлаларды жазуда мірлік шындытан кркем шындыты ажыратып бейнелеуі – абені лкен шеберлігі. Дегенмен оларда азір згертуге болатын тарихи кркем исындар кездеседі. Мысалы, «Аан сері–Атоты» пьесасында Науан хазіретті жеккрінішті етіп сипаттаан. Шындыында, ол кісі 1904-1906 жылдары азаты азаттыы мен рухани бостандыы шін кресіп, Сібірге айдалып кеткен. Аан серіні дінге арсы кресі де жалан. Мажан Жмабаев Аанны Шкерімнен брын да жалыз мір сріп, сопылы рып, діни насихата рылан ледер шыараны жайлы жазан. Алайда абені пьесасында Аан сері бейнесіні солай крінуі – заманына араанда зады. кінішке арай, сол кзарастарды кесірінен Аанны діни иссалары мен шыармалары, ледері жоалып кетті. рпаты бейнесінде ол тек сері кйінде ана алды.»

Шыарма кейіпкерлері:

«Аан сері – Атотыны» барлы кейіпкерлеріні мінез-лытары, іс-рекеттері жалындап сйлей жнелетін шешендіктері пьесада нанымды суреттелген. Мнда за монологтар, аармандарды з-зімен сырласып кету сттері жиі кездеседі. Шыармадаы басты кейіпкерлері тарихта болан адамдар.

Аан - аыл-ой иесі, жалынды, айратты жас, слу сезімі, лкен жаны бар, з заманында, з ортасында озы білім алып, мірді маынасын іздеп толанан адам. мір шындыын дін жолынан, дайа лдытан іздейді. Біра, ол дін жолынан шынды таппайды.

Атоты - Аанны ауылдасы Ботабай деген байды ызы. Аанны ашыты ндері Атотыа арналан. Атоты Аанды сйген, оан трмыса шыуа уде беріп, Аан оны алып ашады. ызды аайын-туыстары ызды орытып, ркітіп оны айнытып тастайды. Сйтіп, Атоты сертінен тайып, Ааннан кетуге рсат срайды. Аан з сйгеніне зорлы жасай алмай, бл азапа кнеді. Атоты зін атастыран жерге трмыса шыып, бірнеше баланы анасы болып, жасы жетпістен асанда айтыс болады.

Жалман - Атотыны мірде айттыран кйеуі,Стемеген деген байды баласы.

Сердалы - аын. Ол кптеген иссалар, ледер жазан аын, Аанны рдасы рі жерлесі. Ол кншіл, іші тар адам болан.

Балта, Мрзия, Жылкелді, Мрат, Балуан - халы кілдері.Бларды бойында айнаан айрат, ауарлы кш бар.

Сейіт, Дмелі, оай, орамса -халы кілдері. Біра кш-уаты аз, айраты кем арт адамдар.
Науан - Аанны немере.

 

Аулар йытаанда - поэма. Авторы Маали Маатаев. Бл поэма 1973 жылы жазылан.

ысаша мазмны

Бл поэмада бір жаняны жалыз баласы ауыр сыратпен сыраттанып алады. Туіп шал баланы тек ауды анатымен аластаса ана дертінен айрылады деп айтады. кесіні ауды лтіруге дті бармаандытан оны орнына анасы мылтыын алып, асиетті аулар мекендейтін клге барады. Клге келгенде ананы олындаы мылтыы абайсызда атылып алады да, мылтыты оы ауа тиеді. Шуды естіген арт жылышы клге арай келеді де, ау лтірген анаа аыл береді. алай болса да ана ауды йге келеді,алайда йге айтып ораланда баласынын айтыс боланын тсінеді.

Шыарма кейпкерлері

· Ана - баланы анасы. Ержрек, батыл,зіні баласына деген махаббаттан киелі ау сты атып лтіргендіктен баласынан да айырылды.

· Бала - сыраттанып жатан бала. Оны мірі ыл стінде болды.

· Туіп шал - емші. Есінен ауысан адам, баланы ата-анасына тірік айтты.

· ке - баланы кесі. оянжрек, ар-намысты. дайшылы жолынан тспеуді жн кріп, киелі ау сты атудан бас тартты.

· Жылышы - жылы баып жрген адам. Парасатты, аылды, данышпан. Ол анаа аыл айтып, оны дрыс жола оюды тырысты.

Авторы туралы

Маали Слейменлы Маатаев 1931 ж. 9-апанда Алматы облысы, азіргі Райымбек (брыны Нарынол) ауданыны, арасаз ауылында дниеге келген. Алайда, жаттар бойынша аынны туан кні апанны 9-нда тойланады. Бан тиісті аынны анасы Наиман апа былай деген: «Маалиым 1931 жылы наурыз айыны 8-інде дниеге келген болатын. Жаылысуым ммкін емес. Себебі,балам мынау фниді есігін ашаннан біраз уаыт кейін Наурыз тойы болады, наурыз кже жасаймыз деп ктіп отыранбыз.» Маали Маатаев атындаы деби сыйлыты лауреаты Оразаын Асар аынны екінші ту­ан кніне байланысты мынадай сз айта­ды: «Ал жат бойынша Маали 9 апан­да дниеге келген. Бл кулікті аын ес білген кезде сол кездегі сайлау науанына байланысты зі жаздырып алан екен». Азан шаырып ойылан аты - Мхаметали.[2] кесі арапайым шаруашы:колхозда сушы, шалышы болып істеген. Маали йді тышы болан, оны артынан бір ыз жне ш л туан. Аынны арындасы мен алашы інісі ерте кз жман. Соыларыны есімдері - Тотарбай мен Крпеш. аза дстрі бойынша йді алашы баласы ата-жесінен трбие алуы тиіс, сондытан Маали жесі Тиынны олында сіп, анасын жегесіндей абылдайды. Балалы шаы соыспен атар ткендіктен, аын тадырды ащы дмін ерте татады("Неді сені асаймын,бала шаым?"). Маалиді кесі 1941ж Калиниград майданында аза табады. Ол 1973 жылы "Aулар йытаанда" поэмасын жазды.

 

Аса киік
Араны Бетпа деген даласы бар,
Бетпа - шл, ойлы-ырлы панасы бар.
Сол шлде ел жо, кн жо сіп-нген
Жндікті киік деген баласы бар.
Бетпата ысы-жазы ел болмайды,
Ел-жайлау, зен яки кл болмайды.
Бтасы у баялыш, ара жусан,
Кгала бетегелі бел болмайды.
Бетпаты клденеі сегіз кштік,
Сайланып ыс ішінде талай кштік.
Азамат, ат пен айыр, атан ана
Шыдар деп оста отырып, талай дестік.
Бетпата елсіз-клсіз сіп-нген,
Жалыз-а лан, киік шлге кнген.
Казаты малдарындай ыбырласып,
р ойдан топ-топ болып жусап рген.
Жалыз-а ел жылында кшіп тер,
Асыып ар суымен "несіп етер".
аптасып, кшкен елмен дамыл алмай,
Мергендер а ауласып ксіп етер.
Мергендер дамыл алмай киікті атан,
Ауылды ан сасытып топырлатан.
Киікті ойлай ма екен таусылар деп,
Азайып бірте-бірте келе жатан!..
Бетпаты ккпек, жусан, шбі сйы,
Сол шпті орек ылан байс киік.
Таы - аппа, екі кзі млдір ара,
Тигендей емес адам кзі иып.
Киікті аза жне дейді бкен,
Бетпаты бл бейшара ылан мекен.
Бкенді атып мерген лтіргенде,
Жазасыз жан лді деп ойлай ма екен?
Бкеннен слу ады мен крмедім,
зге аа жануарды те крмедім.
Кздері млдіреген абкенді
Адамны баласынан кем крмедім.
ап-ара екі кзі млдіреген,
демі екі танау желбіреген.
Еледеп жас балаша жалтадайды,
Жел трткен жусаннан да селдіреген.
Азайды соы кезде байс бкен,
Мы-мынан баяыда реді екен.
Бл кнде келе жатан жолаушыа,
Кез келеді анда-санда сая-некен.
Кей аза дет ылан киік атып,
Мйізін пайда ылып, шетке сатып.
Сандалан бір киікке шырастым,
Бір жылы Бетпа шлде келе жатып.
Бетпата келе жатты аса киік,
Сандалып аыратап басын иіп.
Пана іздеп шыбын жана сйретіліп,
Мергенні кеудесіне оы тиіп.
Тамады ара жерге аан аны,
иналып ентігеді шыбын жаны.
Боялып а денесі ызыл ана,
Келеді лі кетіп жыылалы.
иырсыз, Бетпа дала... ураан шл...
Жалыз-а сырандайды оылта жел.
Меіреу... тірі жан жо... жып-жылмаай.
Ел айда? Ел алыста - шулаан ел!
Сандалып келе жатты аса киік,
Бір тотап, анда-санда лін жиып...
Абкен сахаранын бота кзі,
Атты екен андай мерген кзі иып?
Келеді аылатап жалыз зі,
Тілі жо, р жректе айтар сзі.
Шаады шыбын жанны иналанын
Жалыз-а млдіреген екі кзі.
Жапанда еш сая жо шыбын жана,
Моншатап жерге таман ызыл ана.
Жапанда басын сйер тірі жан жо,
л кетіп сорлы киік жыыланда!..
Бота кз сахарада ына терген,
Кім екен жапан тзде сені крген?
Аяныш сезімі жо бір аза-ау,
Дл кздеп жрегіе атан мерген!..

 

 

Ауыз дебиеті — халы шыармашылыыны айрыша саласы, ауызша шыарылып, ауызша тараан кркем-деби туындыларды жиынты атауы.
аза халыны мндай сз нерін алымдар ауыз дебиеті деп атаан. Сонымен бірге ылым мен мдениетте “халы шыармашылыы”, “халы поэзиясы”, “халыты ауызша сз нері” дейтін атаулар да осыан жаын маынада олданылады. 1846 жылы аылшын Вильям Томс сынан “фольклор” (аылшынша lolk — халы, lore — білім, даналы) сзі де ауыз дебиеті атауы шін халыаралы ылым атау ретінде орныан. Бларды ай-айсысы да біріні орнына бірі олданыла береді. Біра маыналары бір емес.[1]

Мысалы, “халы поэзиясы” дейтін ым ле трінде айтылатын поэзиялы жанрларды жинатап атауа лайы болса, “халы шыармашылыы” — халы шыармашылыы мен неріні барлы трлеріні жалпы атауы, “ауызша сз нері” — прозалы та, поэзиялы та шыармаларды орта ымы. Блара оса “халы даналыы”, “халы білімі” деп аударылатын “фольклор” терминіні мн-маынасында да елеулі айырма бар. Батыс Еуропа, Америка, Австралия халытарыны ымында бл сзді маынасы тым ауымды. Ол халыты киім-кешек, рал-жабды, дет-рып, трмыс-салт, наным-сенім, сондай-а трлі кркем нерін (поэзия, музыка, би, ою-рнек, тоыма нері, т. б.) ттастай атау шін олданылады. Бл жаынан аланда ол тек ауыз дебиетін ана емес, “этнография”, “этномдениет” дейтін ымдармен де сабатасып жатыр. “Фольклор” атауы орыс алымдарыны зерттеулері арылы халыты ауызша поэтикалы шыармашылыы деген маынада алыптасан. аза дебиеттану ылымындаы “ауыз дебиеті” деген ым да “фольклорды” осы мнімен сабатас.[2] Блар бірін-бірі толы алмастыра береді.[3] Ауыз дебиетіін зерттейтін ылымды “фольклортану” деп атау да осыан байланысты. аза халыны ауыз дебиеті зіні кркемдік-идеялы нрімен, эстетикалы уат-тегеурінімен, трі мен жанрларыны молдыымен, таырыпты жне сюжеттік байлыымен, оамды-леуметтік жне трбиелік тере мн-мазмнымен ерекшеленеді. Ол — кне тас дуірінде пайда болып, тркілік ттастыты бастан кешірген, одан бері де аза халыны алыптасу тарихымен біте айнасып, бірге жасап келе жатан тедесі жо рухани мра. Байыры ата-бабаларымызды наным-сенімдерінен, тарихынан, трмыс-тіршілігінен, жасы мен жаман туралы тсініктерінен, асыл арманы, биік мратынан жан-жаты малмат береді. рі лтты рухани мдениетті асырлар тізбегіндегі тарихи згерісін, этникалы санамен арайлас жріп ткен жолын да кз алдымыза елестете алады. Ауыз дебиетіні шыарушысы да, таратушысы да, тыдаушысы да — халы. Сондытан ол, шын мнінде, халыты з еншісі болып табылады. Ауыз дебиетіні осы згешілігі оны леум. бітімін де айын сипаттайды. 20 асырды басына дейін кшпелі оамда туып, кшпелі оамны талап-таламы мен леуметтік ажеттілігіне толы жауап берген ауызша сз нері зіні барлы даму жолдарында айрыша жк аралады, кркемдігі мен леум.-оамды ызметі бойынша е биік тыра ктерілді. Кшпелі оам мдениетінде табан астында туып, тыдаушысын тнті етпеген леді, мнерін таппаан жырды нер деп танымаан. Осындай тіршілік аясында алыптасан ауыз дебиеті барлы белгілері бойынша классик. дегейге ктерілген. Сондытан да аза халыны ауызша сз нері отырышы елдердегі кп нерді бір тармаы ретінде дамыан фольклорлы шыармашылытан ошауланып трады. Кшпелі оамда фольклор белгілі бір леум. топты ана шыармашылыы емес, жалпы халыты ханы мен арасына, батыры мен биіне, байы мен кедейіне орта нер, мбеге тиесілі мра. Бан себеп кнделікті тіршілікті нер дрежесіне, кез келген былысты бейнелі де бедерлі жеткізуге дала перзентіні бейім труы еді. аза даласындаы кшпелі оам мдениет пен ылымны біраз салаларынан кенжелеп жатанымен, ауыз дебиетіні та аларлытай ттас, оамды дрежеде дамуына мейлінше толы жадай жасады. Ауызша айту фольклорды тек ана шыарылу, таралу жолы емес, бкіл оам тарапынан олдау тапан нерді басты шарты болды. лкен де, кіші де ауызша нер дстріне дадыланды, жасынан санасына сііріп, соны ана мойындады. Бкіл оам ауызша нер мектебі болды. Осыан лайы ауыз дебиетіні ктерген жгі де орасан зор еді. Халыты тарихи зердесі, философиялы ой-тйіндері, педагогикалы тжірибесі, адамгершілік нормалары, ксіптік дебиетке тн кркемдік сраныстары, театрлы нерге тиесілі есесі ауыз дебиетіне жктеледі. Іс жзінде оны араласпайтын саласы алан жо. Шілдеханадан бастап рулар арасындаы дау-дамайлара, бесік жырынан бастап жотауа, ем-домнан бастап лирикалы ледерге, ырым-тсініктерден бастап оамды дниетанымды аыз-гімелерге, мифтік сенімдерден бастап оамды ой-пікірлерге дейінгіні брі де фольклора тоысты. Сондытан да ол ай заманда да белгілі бір топты (немесе тапты) ана мрасы болан жо. Бан ткен оамдарда аза ауыз дебиеті туралы пікір білдірген адамдарды р трлі маманды иелері болуы да длел бола алады. Олар здеріне ажет елді тарихы, дет-рпы, наным-сенімі, мінез-сипаты, дниетанымы, моральды-этикалы нормалары, задары, діні, дрігерлік тжирібесі, ару-жара, киім-кешек, жер-су, мекен, тау-тас, кл, сімдіктер мен жануарлар туралы мліметтерді алдымен осы фольклордан тапан. аза А. -ні уатты айнар кзі ауызша жырлауды небір салатарын дниеге келді. Есімі тарихтан белгілі сонау 14 — 15 асырлардаы Сыпыра жырау, Асан айыдан бастап кешегі Жамбыл, Нрпейіс, бгінгі халы аындарына дейінгі аралыта ауызша жырлаан аын, жырау легіні даы аза мдениетіні тарихында біржола орын тепті. Бл іс жзінде халыты фольклорлы мраны ауызша даралы ксіптік нерге дейінгі жріп еткен жолы еді. Авторлы ауызша деби мраны ауыз дебиетіні атарына оспаанымызбен оны тл тарихы содан басталатынына ешбір кмн жо.[4] аза фольклоры бізді заманымызда ткен оамдардаыдай дамуды айнар кзінде, сіп-ркендеуді е биік сатысында трмаанымен азір де лан-айыр леум. жк аралауда. лтты рухани болмысын, мінез-сипатын, трмыс-тіршілік тынысын лі сол фольклор арылы айна атесіз танимыз. Елімізді трбиелік, эстетикалы, адамгершілік мраттарыны айын айаы, рухани лшемі де сол фольклордан бастау алады. Ауыз дебиеті жанрлы рамы жаынан да сан-салалы болып алыптасты. Трмыс-салт ледері (ебек-ксіп, ашылы, йлену, жерлеу салты, наным-сенім т. б.), ертегілер, аыздар, псаналар, мифтер, эпосты жырлар, тарихи ле, ара ле, лирикалы ле, тірік ле, маал-мтелдер, жмбатар, айтыс, шешендік сздер, жаылтпаштар, драмалы лгідегі шыармалар... — міне, ауыз дебиетіні негізін райтын осы бір жанрларды зі рі арай тр-трге блініп кете береді. Бларды ай-айсысы болса да сзбен айтылатын шыармалар жне оларды негізгі ралы сз. Сондытан ауыз дебиеті, е алдымен, сз нері. Рас, ауыз дебиетінде сзден баса ншілік жне орындаушылы нер де айрыша ызмет атарады. Аынды, музикалы жне театрлы шыармашылыты мнда абаттаса олданылуы табии жадай. Алайда ауыз дебиетінде сзден баса нерді трлері осымша ызмет атарады. Себебі ауыз дебиетіне жататын шыармаларды идеялы кркемдік мн-маызы, эстетикалы уаты, трбиелік мні, е алдымен, бейнелі сзге негізделген. рине сз неріне жазба дебиет те жатады. Фольклор мен жазба дебиет айтылу, таралу ерекшеліктері жне идеялы-кркемдік рнегі бойынша бір-бірінен блек дниелер. Бл згешелік кркем шыарманы жаратылысындаы мезгілдік жне мекендік лшемдерден айын крінеді.[5] Ауыз дебиеті табан астынан тыдаушыа арналып айтылатындытан (немесе орындалатындытан) жне суырып салып шыарылатындытан мезгіл жаынан шектеулі болады, яни р жолды, рбір шуматы, бейнелі тіркестерді айтушыны за уаыт ойланып-толанып отыруына ммкіндік жо. Сондытан кркем шыарманы алаш шыарып отыран мезгіл де, оны ауызша орындау уаыты да бл арада бірдей.[6] Себебі ауызша шыарма тыдаушы алдында олма-ол шыарылатындытан оны жазба дебиетіндегідей здік-созды, бірде жылдамдатып, бірде зіліс жасап, за ойланып шыаруа ммкіндік жо. Сйте тра табан астында шыарылан ле-жырды эстетикалы уаты, нысанаа дп тиіп жатан серлілігі, нер ретіндегі згешелігі тыдаушысын ашанда тнті еткен. Бл жаынан жазба дебиеттен оны ызметі бір де кем емес.[7] Дегенмен, ауыз дебиетіні импровизаторлы сипаты оны кркемдік табиатыны згешелігін крсетеді. Атап айтанда, ауыз дебиеті шыармаларында орта сюжеттер, сарындар, ттас шуматар, бейнелі тіркестер, лені даяр лгілері мен йастары жиі кездеседі. рі мндай айталаулар мен орта белгілер ауызша жырлауды белгілі бір дрежедегі “алыпты” сипатымен байланысты, яни ауызша айту алыптасан лгілер арылы жзеге асырылады. Ал жазба дебиет табиаты бл жаынан млде блек. Жазбаша шыарманы жазылу процесінде тыдаушыа туелді уаыт шектеушілігі мнда болмайды. Жазушы мен жазба аынны кркем шыарманы жарату кезіндегі уаыт еркіндігі мол. [8] Осыан орай даяр лгімен шыару, шыарманы трлі дегейлеріндегі айталаушылы пен біркелкілік жазба дебиетке жат. Бл згешелік сз неріні осы екі тріні кп нсалы болу-болмау сипатына да тікелей атысты. Ауыз дебиеті. ауызша шыарылып, ауызша тарайтындытан шыарманы немі згеріс стінде болатындыы зады былыс. Себебі ауызша айту, брын шыарылан тексті орындау — ешбір згеріссіз айталап шыу емес, керісінше, ол — шыармашылы процесс. Онсыз шыарманы заман аымына лайы айта тлеп отыруы ммкін болмайды. сіресе, ірі жанрлара тн осы ерекшелік шыарманы бір айтушыдан екінші айтушыа, бір дуірден екінші дуірге ауысу барысында айрыша крінеді. Ауыз дебиетіні кпнсалы болуына ыпал ететін жадайларды бірі — тыдаушылар ортасыны згеріп отыратын леум. талап-тілектері мен кркемдік аза халыны ауыз дебиетін жинау жмысы 18 асырдандан басталады. Ресейден аза даласына шыан трлі эскпедицияларды масаты фольклорлы жне этнографиялы деректерді де жинау болатын. Алайда, фольклор лгілерін жйелі трде жинау жмысы 19 асырда жзеге асты.[9] В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, Ш.Улиханов, А.Е. Алекторов, А.В. Васильев, сияты алымдар ауыз дебиеті жанрларын жіктей отырып, оларды текстол-сына да кіл блді. Тптеп келгенде фольклорлы мраны жинау жне жарыа шыару халыты трмыс-тіршілігін, дет-рпын, салт-санасын, наным-сенімін, дниетанымын білуді негізгі дерек кзіне айналды.[10] Ал 20 асырда фольклорды жинау мен жариялау жмысы, мейлі ол идеологияны ралына айналса да, мемл. тарапынан олдау тапты. 20 асырды басындаы .Диваев бастаан бірнеше экспедициялардан бастап, жер-жерден жинау жмысы здік-созды кні бгінге дейін жаласып келеді.сраныстары. [11] Кшпелі оамны мндай ажеттіліктерін жан-жаты рі ттастай атаран нер ауыз дебиеті болады. Фольклор лгілерін жинау ісі оны жарыа шыару жмыстарымен атар жріп жатты. 19 - 20 асырларды басында азан, Уфа алаларында азаты батырлы жырлары, діни жне ашыты дастандары кптеп жары крді.[12]