Айтысты кркемдік ерекшелігі 3 страница
“Ер Тарын, “ыз Жібек”, “Алпамыс”, “Бозжігіт”, “Млы - Зарлы”, “Шкір - Шкірат” т.б. жыр- дастандар дркін-дркін айта басылып шыты. Ал, кеестік дуірде ауыз дебиетітіні кптеген лгілері белгілі бір тзетулер мен редакциялаулара шыраса да, кпшілікке жол тапты.[13] Эпостар, дастандар, ертегілер, аыз-гімелер, маал-мтелдер, айтыстар, шешендік сздер, жмбатар т.б. тізбелі болып та, жеке де жарыа шыып келеді. Бларды ішінде, сіресе, “Алпамыс”, “озы Крпеш - Баян слу”, “ыз Жібек”, “амбар батыр”, “обыланды батыр” эпостарыны екі тілдегі ыл. (азаша жне орысша) басылымыны шыуы фольклор текстол-сындаы ірі жетістік болды. Бан оса ауыз дебиетіні кптомды басылымын (1997 жыла дейін 17 томы шыты) шыару ола алынды. М.уезов, Е.Ысмайылов, .Жмалиев,М.абдуллин, .оыратбаев, .Марлан, Б.Кенжебаев, М.Дйсенов, Н.Трел, Р.Бердібаев, М.Маауин, С. асабасов т.б. алымдарды бірнеше іргелі ебектері жары крді. Ауыз дебиетіні тарихы мен методологиясы жан-жаты зерттелді. аза ауыз дебиетініні озы лгілері ксіби лтты нерді зге трлері (опера, театр, кино, кескіндеме т.б.) шін де айнар бла, нарлы таырып саналады. Алашы аза опералары (ыз Жібек, Айман — Шолпан), аза театры мен киносындаы стті шыармаларды кпшілігіне ауыз дебиетіндегі туындылар арау болды. лтты дниетаным мен тлім-трбие жйесін алыптастыруды ана тілін, лтты тарихты зерделеуді масат ттан ыл.-зерттеулер де ауыз дебиеті лгілерін айналып те алмайды. Ауыз дебиетіні кейбір жанрлары азіргі замана сай жаа сипаттармен дамуда. Олар айтыс, беташар, жар-жар жне т.б.[14]
Ахмед Игінеки, Югнаки Адиб Ахмед ибн Махмуд (12 асырдысоы, Тркістан ірі — 13 асырды басы, сонда) — ортаасырлы аын, хакім, ойшыл. Игінеки (азаша Жйнек) аласында туып скен. Ахметті туан жері Тркістана арасты Иугнк деген ыста. азатар ол жерді Жгенек деп атаан. Ахмет жас шаында араб, парсы тілін мегерген білімді адам болан.
мірбаяны
Ахмед Игінекиді мыры, мір срген ортасы туралы деректер тым тапшы. Заип болып туып, фни жаланны жары сулесін крмей баиа озан Ахмед жастайынан ілім-білімге мартып, тркі тілдері мен араб тілін жетік мегерген. Шариат аидаларын жан-жаты зерттеп-танып, тере іліміне сай “диб Ахмед” деген рметті ата ие болан. Аыл-ойы толысып, діни танымы бден кемелденген шаында Ахмед Игінеки ысаша таырыптара бліп, ислам ндылытарына негізделген ле-жырларын мірге келтіре бастайды. Кейін бл ждігерліктерді басы біріктіріліп, “ибуат-ул-хааи” (“Аиат сыйы”) деп аталатын дидактикалы ледер жинаына айналан. Мазмны, танымды нрі жаынан аланда “Аиат сыйы” — бу Насыр л-Фараби, Махмуд ашари, жылы Баласани, ожа Ахмет Иасауи мраларымен іштей астасып, 9 — 13 . аралыындаы тркі дниесіні рухани азыналарыны жарын туындысына айналды.
Мралары
Ахмет Игінекиді “Аиат сыйыны” тпнсасы бізді заманымыза жетпей, біржолата жоалып кеткен. Ахмед Игінеки мрасыны 14 — 15 асыр жасалан 3 трлі кшірмесі, 3 трлі зіндісі бар. Оны ішінде е ескісі — 1444 жылы Самаранда Арыслан ожа тархан мірді алауымен Зйнл бідін бин Слтан Баыт Журжани сайын кшіріп жазан нса. Кне йыр, арагідік арабша хата тскен нсаны жалпы клемі — 508 жол. Бл мра азір Стамблдаы Айя-София кітапханасы орында сатаулы; 2-нса Стамблда 1480 жылы Шайх зада Абд р-Раззаты йыр жне араб жазуымен кшірген, 506 жолдан тратын лгісі. Парсыша, тжікше тсініктемелері бар, Стамблдаы Айя — София кітапханасында сатаулы бл ждігерлікті Н. сім 1915 жылы, ал аласыны Мамудов 1972 жылы алаш жариялаан; “Аиат сыйыны” шінші арабша нсасы 14 асырдыаырында, немесе 15 асырдыбасында 524 жол ле клемінде кшірілген. Ол Стамблдаы Топ-апы сарайында сатаулы. Сол сияты “зын кпірдегі Сейіт лі” деген кісіні кітапханасынан табылып, Анкара кітапханасына табыс етіліп, кейін млдем жоалып кеткен Ахмед Игінеки мралары туралы дерек бар. Анкарадаы Маариф кітапханасынан табылан (клемі 4 бет), Берлин ылым Академиясында сатаулы тран (1 бет) зге нсаларды із-жосытары Ахмет Игінеки. ебектеріні аншалыты ке клемде тараланын длелдей тседі. “Аиат сыйыны” бірнеше нсасын тауып, зерттеп, жариялауда — Н. сім, Р. Арат (Тркия), В. Радлов (Ресей), Т. Ковальский (Польша), жылы Дени (Франция), Х. Сйіншлиев, . Айдаров, . рышжанов, М. Томанов, Б. Саындыов (азастан), Н. Маллаев, аласыны Мамудов, С. Мутталибов (збекстан) т.б. шыыстанушы алымдарды ебегі зор. Ахмед Игінеки “Аиат сыйыны” 14 асырдаы тпнсасыны фотокшірмесі, транскрипциясы аза тіліне ара сзбен жолма-жол жне лемен аударылып, 1985 жылы жары крді.
Ахмед Игінеки з шыармаларында дние жаратылысы мселелерін ислам аидалары негізінде тсіндіреді. “Барлы нрсе бір Алланы еркінде” екендігін жне оны даралыын дріптейді. Сол шін де аын мгілік лім ымы жо, ол мірмен алмасып отырады дейді: “Жо едім. Жаратты. Жне жо ылып, екінші бар етерсі” немесе “ліні тірі, тіріні лі етеді”. Ал тірлікті лшемін білім арылы белгілейді. Яни, білімдіден пайда бар, пайдалы нрсе — тірі, ал пайдасызды — бос, лі нрсе. Олай болса, білім арылы мгілік мірге ол жеткізуге болады, йткені “білімдіні зі луі” ммкін, біра “аты лмейді”. Ахмед Игінеки шін білім — кп білу емес, таным, аиатты білу. Ал аиатты негізі Аллада болса, оны да “білім арылы тануа” болады. “Баыт жолы білім арылы білінеді”. Білім ойдан, ізденуден шыса, оны пішіні —сз. Тіл — жаратушымен байланыстырушы рал, адам “кн сайын ерте трып, тілге жгіну арылы лшылы етеді”. Біра сз адама пайдасымен атар зиянын да тигізуі ммкін, ол таы да адамны зіне байланысты. Сз адамны ойлау абілеті мен адамгершілік бейнесін бедерлейді. Ахмед Игінеки пайдалы мен пайдасызды,аиат пен жаланны нарын кініш айыратындыын “андай іс істесе де білімсізді еншісі — енші, оан одан баса кініш жо”, “Кп сйлеген кп кінеді”, “Ашкздікті соы — кініш, айы-асірет” деген жолдары арылы байатады. кініш мнда этик. нормаларды ара-жігін ажыратушы ым. Осы ыма сйене отырып, біз Ахмет Игінекиді этикалы кзарастарын анытай аламыз. Ахмед Игінеки шін бл дниеде траты ешнрсе жо, брі де згереді. “Жас артаяды, жаа ескіреді”, “Барлы толан нрсе азаяды, тгел кемиді”. Сол себепті бл дниені ызыы да жалан, ткінші. Мнда “менікі” деген жо. йткені “менікі дегені ” ерте “згелерді еншісі” болып шыады. Сондытан дниеорлы пен ашкздік адама бос бейнет келеді, ал оны ойлай берсе, ол сені тек “уайым-айыды кбейтеді, «одан да ебек ет» деп тжырымдайды. Кішіпейілділік пен жомарттыты, сабырлылы пен кнбістікті мадатайды.
Ахмед Игінеки гуманизмі
Ахмед Игінеки гуманизмі діни этикалы аидалармен абысып жатады: “Біреу збір-жапа жасаса, арымына рахат крсет. йткені анды анмен анша жуса да тазармайды. Адамгершілікті басы — осы”. Яни, злымды злымдыты тудырады деген аиданы хадистеріні азыы ете отырып, кешірімді боланды хош креді: “Бір айыпа бола бас кесуші дниеде тірі адамсыз алады” дейді. Біра дние мен адамдарды кемелсіздігіне орай айтылан “Мы досы болсын мейлі, біреуі де адалемес”, “Дние бір олмен бал, бір олмен у статады” немесе “Шыра, сыры зіде саталып трмаса, досыда сатала ма?” деген сздерінен мітсіздік сарындар да аарылып алады. Ахмет Игінекиді наыл сздері тркі жртында бгінге дейін маал-мтел трінде саталып, айтылып келеді.[1]
Ахмед Йгінекиді «Аиат сыйы» ебегі жне аынны леуметтік-саяси кзарастары
Адамзат тарихындаы прогресс ылымны дамуымен лшенетіні белгілі. ылымны дамуындаы негізгі сипаттамалар мен задылытар леуметтік-мдени контексте арастырылып, ылымны масаты, алынан нтижелеріні маыздылыы аныталады. оам жне оны мдени жадайы ылыми-зерттеушілік процестерге баынышты. Дарындылар шыармашылыы лемдік мдениетті дамуы, жетістіктер шыыны рбір тарихи прогресіні лшемі болып табылады. Осы шыармашылыта барлы нды жне маызды, адамзатты ылымдаы, нердегі, тжірибелік ызметтегі жетістіктері крініс табады. Оларды идеялары, нер туындылары, азаматтарды мтылыстарын білу арылы, біз оларды сол дуірдегі дниетанымын танимыз. з дуіріні танымал тлалары алыптастыран шыармашылы ебектері зі мір срген кезені бейнесін береді. Ал, ылым – жаа идеяларды ала жылжытушы алымдар ызметіні нтижесі болып табылады. Оларды масаты біреу ана, ол – ылыми жаалы ашу. Олар оама ажетті ерекше нім, яни, жаа ылыми білімдер алыптастырады. Саяси ылымдар мен саяси білім беру жйесінде саяси ілімдер тарихы жеке ылым жне оу пні болып табылады. Берілген саясаттанулы дисциплина шеберінде осы ылымны пні ерекше трде зерттеледі. Саясат туралы тередетілген білімді берудегі тарихи процесіні логикалы-тсініктік кзарастары крініс табады. Саясат пен билік, мемлекет пен саяси жйе, саяси теорияларды тарихы туралы теориялы білімні пайда болуы мен дамуыны тарихы амтылады. Сондытан саяси ілімдер тарихыны пнінен тыс трлі ойшылдар мен саяси айраткерлерді пікірлері мен станымдары жеке теориялар дегейінде дами тседі. Саяси ілімдерді ткені мен азіргісін саясаттанулы талдауды жалпы жиынтыында ол ерекше орына ие. Саяси ойды азіргі ілімдері мен теорияларыны дамуына ортаасырлы Шыыс ойшылдарыны ебектері айтарлытай ыпал етті. л-Кинди, л-Бируни, л-Фараби, Ахмет Яссауи, Ибн Сина, О. Хайям, Низами, . Науаи сынды осы кезені крнекті кілдеріні саяси кзарастары саяси ілімдер тарихында кеінен олданылады. Ендеше, осы мааламызда Ахмед Йгінеки (кей дебиеттерде Жйнеки деп аталады) жазан «Аиат сыйы» ебегіні ылыми мрасы адамзатты саяси ойларыны дамуына з серін тигізетіндігі жне шыармадаы леуметтік-саяси кзарастар туралы жазылады. Аталмыш шыарма ле трінде жазылан дастан жне оны негізгі мазмны тлім-трбие беретін дидактикалы ойлара рылан философиялы толау болып табылады жне имандылы пен адамгершілік туралы ойлара тола танымды жне насихатты сипаттара ие. Сз басында айтарымыз, А. Йгінеки билік шін крескен, халыты басаруа мтылан, олара стемдік жргізгісі келген саясаткер емес. Ол з дуіріні ылыми мдениетіне тн ойы бар жоары дрежедегі интеллектуал ойшыл. з ортасыны білімпазы есебінде ол «диб Ахмед» деген ататы да иеленеді. Бл арабшадан аударанда «трбиелі, оымысты, жазушы, дебиетші» деген маынаны береді. Сонымен атар, ол Йгінекиді лаап аты ретінде де олданылан. Тркістан шаарыны кнбатыс бйірінде кне Йгінек (Югнек) ыстаында туып скен, зіні «Аиат сыйы» («Хибатул-хакоик») дастанымен даы жайылан Ахмед Йгінеки (Югнеки) ертедегі тркі поэзиясыны крнекті кілі сипатында лемдік дебиет жртшылыына кптен таныс. Оны мірі мен шыармашылыы жнінде тркі, орыс, збек алымдары арнаулы зерттеулер жазан. Ахмед Йгінеки есімі энциклопедиялар мен дебиет тарихы кітаптарында да траты аталады. Зерттеушілер Ахмед Йгінекиді туан, лген жылдарын дл басып айта алмайды. Аын жнінде малмат тым аз саталан. А. Йгінекиді мір кешкен заманын ХІІ асырды аыры мен ХІІІ асырды басы деген тжырым шындыа жаын болса керек. асырлар тереінен еміс-еміс жеткен деректер Ахмедті кзі крмейтін заип боланын, зіні зерек, зерделілігіні арасында ана ізденіп, білім жианын, тркі тілдерін, араб тілін мегергенін, з кезіні е білімдар адамдарыны бірі боланын млімдейді. Ал аынны клемі бес жз жолдан арты «Аиат сыйы» дастаныны кшірме нсалары Стамбл, Анкара, Самаран кітапханаларында саталан. Аын шыармасындаы алашы сзін мейірімді, рахымды Аллаа шексіз мада айтумен бастап, Мхаммед Пайамбар (с..с.) хадистерін пайдаланады. Сондытан, Ахмед Йгінекиді леуметтік кзарастарындаы е басты жне негізгі орын лемді жаратушы Алла таалаа арналады. Ол адамзатты аиата жету жолында осы оамды жаратушы Алла деп тануын жне барлы леуметтік болмысты базалы негізі ретінде есептейді. Бл ерекшелік Ахмед Йгінеки заманында мір срген ойшылдар М.ашари, Ж.Баласан, Ахмед Ясауи ебектерінде Дидактикалы сипаттаы лені бірінші блігі білімні пайдасы мен надандыты зияны туралы аыл сздерден басталады. Екінші блімде тілді маызы, сйлеу мдениетін дамыту жнінде кеестер берсе, шінші блімде дниені бір алыпта трмай, згеріп тратындыы сз болады. Дастан жомарттыты, арапайымдылыты, сыпайылыты, ршілдікті дріптеп, менмендік пен надандыты, сарады пен дрекілікті айыптайды. Автор сол замандаы адамдарды осы іспеттес намды, намсыз моральды-этикалы ерекшеліктерін атап ана оймай, сонымен бірге мінез-лыты жасы асиеттерін алайша трбиелеу, сондай-а оны теріс асиеттерін жою жнінде бірсыпыра пайдалы кеестер мен сыныстар береді («Егер кіметке олы жетсе, матанба», «Басты болса, жайса бол, кріге де, жаса да рмет крсет», «Айтар лебізіді алдымен ойлап ал», т.т.). Осындай лаатты лебіздер бейнелі салыстырулар мен тееулерге, наылдар мен маалдар-мтелдерге толы. «Білімдіні сзі гіт, насихат, гіт-неге», - дейді бір сзінде білімдар аын. Баыт жолы білім арылы білінетіні, білімді азамат оам шін баалы, ал білімсіз наданны ны жо екендігі туралы баян етеді. Демек, білімді салыртсынбай йрену арылы оам міріні ала жылжитындыына кзімізді жеткізеді. Азаматтара сзбен ыпал ету тек білімдіні олынан келетіндігін тсінеміз. Жалпы оамны даму сатыларына, сіресе, бізді ткен тарихымыздаы оам мшелері шін данышпандарды сздері жоары дрежеде з серін тигізді. ле, толауларда елді ораныс абілетін ныайту, ел іргесін берік аайындар жымымен кшті болуы насихатталды. мір туралы, атамекен, туан елді леуметтік жне оамды жадайы жырланып, жаымды, жаымсыз тстары, атерлері мен ммкіндіктері суреттелген керемет туындылары бгінгі кнге дейін жеткендігі кілімізді уантады. «Егер кіметке олы жетсе, матанба», «Басты болса, жайса бол, кріге де, жаса да рмет крсет», - деген пікірлері сол кезедегі басшылара айтылан кеесі секілді. Осыдан «Аиат сыйында» айтылатын лидерлік феноменіне ызыушылыымыз туындайды. леуметтік процестегі басшы, лидерді орны мен рлі, тарихтаы объективті жне субъективті факторлар диалектикасы мен оамды мір диалектикасын айындау шыарманы оу барысынан кейін орын алады. Бгінгі кнде лидерлік мселесі барлы ылымдарда толыанды зерттелуде. Мселен, психология лидерді тлалы ерекшеліктерін зерттейді. леуметтану лидерлікті леуметтік жйені негізінде арастырады. леуметтік психология лидерлікті леуметтік жне психологиялы факторларды зара ызметтік процесі ретінде зерттейді. Ал саясаттану саяси лидерлікті билік феномені ретінде арастыра келе, оны табиатын, ызмет ету механизмдерін, оама ыпалын зерттейді. Сонымен бірге, тиімді басаруды дістері мен тжірибелік сыныстары айындала тседі. Жалпы азіргі лемдегі оамды дамуды маызды мселесі ретінде саяси лидерлікті тсіну болып табылады. Саясат зіндік ажеттіліктері мен мдделері, идеалдары, білімдері, тжірибесі, ндылытары, эмоциялары мен мдениеті бар субъектілер мен объектілерден ралады. Сонымен бірге, лидерлікті саяси салада саяси басару негізінде тсінілетіні белгілі. Саяси лидерлікті мселесі наты саяси шарттар мен бостандытар алыптасанда ана айындала тседі. азіргі оырман А. Йгінекиді осы кзарасы арылы сол кезедегі басшылар шін ажет станым екенін айындап, оны азіргі кндегі негізгі биліктік ымдара жат еместігін ынамыз. Осы тсінікке сипаттама беруде лидерлікті стап алу жне иеленудегі задылытар А. Йгінеки пікірінше жайсадылы пен рмет етушіліктен ажырамайды. Ал оны ажырамас негізгі алышарттары ретінде азіргі оам саяси плюрализм, кппартиялы, партия ішілік жне партияны сырты ызметін таниды. Ебектегі «... дниені злымды пен жамандыа толуы, лшылыты риякерлікке айналуы, мсылмандарды кр еліктеушілікке (талит) салынуы, мешіттерді аырап алуы, шарапханаларды толып-тасуы, алымдарды амал-істен, захидтерді кндан, даналарды (арифтерді) «ракс пен самадан» (зікір салудан) олы тимеу, жаманды-індетті жайылуы» сияты наразылытары мен жан айайы сол дуірді саяси-леуметтік трасыздыынан крініс береді. азіргі оамда ынтыматастыты алыптастыруды негізгі факторы ретінде саяси тратылыты атай аламыз. Саяси тратылыты амтамасыз ету саяси институттарды маызды ызметі болып табылады. Осы масаттарды орындауда билік орындары трлі саяси механизмдерді олданады. Тратылы тсінігін саяси жйеде олдану барысында ол ішкі жне сырты згерістер шарттарында з рылымын сатап, тиімді ызмет пен дамуа жол ашатын ымды білдіреді. Теорияа сйкес, траты саяси рылым оамны кп блігі сол жйені олдауда жоары дегей танытумен атар, билік пен халы арасындаы атынастарды келісімдік трде жргізілуін айшытайды. оамды згерістер мен тратылыты араатынасы мселесі саяси ылымдардаы зектілерді бірі болып саналады. Саяси жне леуметтік тратылыты амтамасыз ету реформаларды бараны толы олдауы арылы орын алады. Кез келген жйені абсолютті трде тратылыы ылыми жне тжірибелік трыда дйектелмегендіктен, ол ммкін емес. Сондытан оны райтын элементтеріні толы озалысына кедергі келтірумен бірге, сырты ыпалдардан ажырайды. Дегенмен, азіргі саяси ылымдарда тратылыты жоары дрежедегі жйелері де айындалан. Аынны жоарыда айтылан ойлары арылы біз бгінгі оам шін е негізгі ажеттілік саяси тратылы екенін тсінеміз. Шыармаа атысты адамзатты материалды жне рухани саласындаы эталонды ндылытар жйесіндегі жетістік жиынтыындаы мдениетін де атап те аламыз. Мдениет жетістіктеріне жету жолында бл шыармада кптеген ой-пікірлер айтылан. Сондытан аынны леуметтік-саяси кзарастарында сол кезені саяси мдениетіндегі олылытар туралы айтылып, о нтижелерге мтылуды оам мшелеріне жктейді. Аын мдениетті жалпы органикалы блігін райтын тсініктерді алыптастыруа тырысады. Сонымен бірге, «Ахмедті дниеге кзарасыны барашылы сипаты мына тжырымдардан жасы байалады: «кімдерді игі жмса, а кіл екен деп сеніп алуа болмайды, олардан рдайым сатанып жру керек, йткені оларды олында шексіз кшті билік бар: кейде тіпті алжыойды зілсіз, бейкн алжыыны зі оны басын жтар болар, пайдасыз дау-шар мен алжынан аула бол». Жйнекиді этикалы-педагогикалы ой-толамдары кейде наты леуметтік жадайлардан тыс пайымдаланмен, бларда адамгершілік ізгі мраттарды, жалпы адамзатты мінез-лы нормалары мен аидаларды гуманистік кріністері айын аарылады». Ата-бабаларымызды міртанымы мен сиетін мегеру, тілін тсіну тез арада тындыра салатын шаруа емес. Ол тыылыты іздену мен ажырлы ебекті талап етеді.Бл шыарманы бгінгі жастарды патриотты сезімде трбиелеудегі маызы зор деп атап те аламыз. йткені, бгінгі азастанны даму шарттарында отансйгіштікке трбиелеу маызды шаруа болып табылма. Сондытан «Аиат сыйы» ебегіні азастандаы патриотизмді трбиелеу мен алыптастыруда нды ебек екенін атап туіміз ажет. Осыан байланысты азіргі азастандаы оамды біріктірудегі негізгі фактор жне тратылыты амтамасыз ету мен мемлекеттілікті бекітуде патриотизмні орны зор. Сондытан бгінгі кндегі патриотты трбие азастанды азаматтарды саяси санасындаы е негізгі мселе болып табылма. Патриотизм (гректі – отандас, жерлес, - отан) тсінігіні негізгі мні р азаматты лтын, Отанын сюден туындайтын саяси принцип жне леуметтік сезім. Патриотизм Отаныны жетістіктері мен мдениетіні ерекшеліктерін матан ттып, оны ндылытарын сатаумен сипатталады. Оны тарихи айнар кзі тіл мен дстрде бекітілген ндылытарда жатыр. лт пен лтты мемлекетті ру шарттарында патриотизм мемлекет дамуыны жалпылтты сттерін танытатын оамды сананы бір блігі болып табылма. зіні тарихи даму ерекшеліктеріне арай патриотизм бірнеше формаларда крініс табады: полистік патриотизм – антикалы ала-мемлекеттерде орын алды; империялы патриотизм – империя жне оны кіметіне лоялдылыты крсететін сезімдік белгі; этникалы патриотизм (лтшылды) – з халына деген сезім; мемлекеттік патриотизм – мемлекетке деген махаббат сезімі; ура-патриотизм – мемлекет пен оны халытарына баытталан сезім. Жалпы бл тсінікті зі р трлі анытамалар арылы з дуіріне сай тсініліп отыран. Антикалы дуірде patria термині («Отан») тек туан ала-мемлекетке байланысты олданыста болды. Рим империясындаы патриотизм жергілікті «полистік» патриотизм мен империялы патриотизммен шектелді. Полистік патриотизм трлі жергілікті діни кілдерден олдау тапты. Орта асырларда бл термин азаматтар жымына лоялдылыты білдірді. Американды жне французды буржуазиялы революциялар дуірінде бл ым «лтшылдыпен» байланысты болды. Осы себептерге байланысты Франция мен Америкада бл тсінік «революционер» ымымен синонимдес болды. «Патриотизм» тсінігіне ке трде анытамалар берілгенімен, оны жалпы сипатына атысты наты анытамалар жо. Мселен, С.И. Ожеговты редакциясында жары крген сздікте: «Патриотизм - з Отанына, халына деген адалды пен махаббат», - деп анытама берілген. Философиялы сздікте: «Адамгершілік жне саяси принцип, леуметтік сезім. Оны мазмны – Отана сйіспеншілік, оан адалды, оны ткені мен азіргісіне деген матаныш, Отан мддесін орауа лшыныс», - делінген. Дегенмен, «патриот» тсінігіне біз трлі мазмнда анытамалар берілгендіктен, «патриотизм» сипатына жан-жаты нсадаы тсініктемелер сынылады. Бл аталмыш былысты крделі табиатымен тсіндіріліп, мазмныны кп ырлылыымен сипатталады. Сонымен бірге, патриотизм мселесін білім беруді барлы салаларын амтыан жне Отана деген атынастаы авторларды тарихи, леуметтік-экономикалы, саяси шарттарындаы азаматты кзарастары негізінде арастырылады. азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаевты 2006 жылы азастан халытары Ассамблеясыны ХІІ сессиясында сйлеген сзінде: «лтты бсекеге абілеттілігіні аса маызды шарты – бл лемдік бсекелестік дерісінде табыса жетуге ммкіндік беретін кшті рух пен білім», - деп пайымдайды. Сонымен атар, Елбасымыз азастанды патриотизм сияты лт табысыны маызды рамдасына тоталып кетеді. «Бл з Отаны мен жеріе деген сйіспеншілік, оны тарихы мен мдениетіне деген зор рмет, ркімні з кш-жігеріне деген сенімі мен барша оамны топтасуы. Бл бгін трызылып жатан з еліні тарихына атыстылыты жне оны болашаы шін жауаптылыты жоары сезімі. Бл рбір азастандыты табыстары шін матаныш жне андай трыда боланына арамастан з салада табыстара ол жеткізу ниеті. Жне бл табысты ркім Отанына баыштап, лемде оны даын асыруы, беделін ктеруі тиіс. Патриотизмді, сіресе жастарды арасында, бізді балаларды бойында барша оамны орта кш-уатымен алыптастыру керек. Бізді р азаматты табысы жне халыаралы трыда мойындалуы – бл баа жеткізгісіз капитал, барша азастандытарды матанатын нрсесі жне байлыы екендігі сзсіз. Осындай лгілермен лтты рухын ктеру керек! з Отаныны патриоты болу – бл азастанды з жрегіде ялату. Мен сіздерді осыан шаырамын». Патриотизм мнін толытай тсінбеушілік бізді тарихымыз бен мдениетіміз, тратылыты амтамасыз ететін оамны саяси дамуыны стратегиясына атынастары негізінде анытай алмаймыз. Дегенмен, патриотизмды алыптастыру бл ситуативтік жоспардаы мселе емес. Бл елімізді саяси жйесін ала арай демократияландыру жолындаы трлі леуметтік топтарды біріктіруге баытталан немі озалыстаы фактор. Сондытан бгінгі шарттарда жоары патриотты сананы алыптасуына ыпал ететін кешенді іс-рекеттер ажет. Бгінгі шарттарда мемлекеттілікті патриотизм негіздерімен алыптастыру оамны модернизациялануына ыпал етуімен атар, оны ауіпсіздігін де амтамасыз етеді. Біра, лтты ндылытары айындалан мемлекет те ана лтты зін-зі тану, лтты матаныш сезімдері туындайды. Сондытан осы процестегі жетекші рл патриотты трбие берудегі нормативті-ыты базалара толытай сйенген мемлекет институттарына жктеледі. оамды йымдар патриотты жмыстар жргізуде йымдастырушылы, ыты жне экономикалы иыншылытара рынатыны жасырын емес. Олара мемлекетті тікелей белсенді кмегі ажет. Кптеген оамды йымдар мселені зіндік кзарастармен баалап, кп блігі патриотты трбие беру жйесіне араласпайды. Осыан сйкес, мемлекет патриотты трбие беруде азаматты оам институттарын араластыруы ажет. Патриотизмге трбиелеуде ерекше рлді білім беру атарады. Осыан байланысты, бгінгі кнде патриотты трбие беруді сапасын жоарылатуда білім беру мекемелеріні маыздылыы жоары. Патриотты трбиелеу – бл леуметтік ортаны (отбасы, жым, мектеп, оамды йымдар) объективті факторларыны ыпалы мен индивидті рухани-тжірибелік ызметіні субъективті шарттарында орын алатын леуметтік процесс. Демек, патриотты трбие беруде оу-трбиелік жйеге арнайы масатты имылдар жргізілгендігі дрыс деп ойлаймыз. Мектептердегі оу жне сабатан тыс жмыстар шарттарында тланы стті патриотты трбие беруде кешенді жмыстар жргізілуі тиіс. Патриотты трбие беруді дістемесі трбиені наты кешенді шараларын айындайды. Бгінгі шарттарда патриотизмні алыптасуына ыпал ететін оытуды инновациялы технологияларын олдану белсенділігін жоарылату ажет. Мектептегі пндер з еліне патриотты сезім мен матанышты амтамасыз ететін баытта жруі тиіс. Мселен, тарих пнінде туелсіздігімізге атысты материалдарды игеруде ра тілде фактілер келтіру аз шаруа. Оыту процесінде балалара республикамызды саяси беделін суреттеп, азастанды азаматтарды бейбітшілік пен достыта мір сруіне жоары баа беріп, оамдаы келісім мен тратылыты маыздылыын дйектеу ажет. Оыту процесінде патриотизмні оамны дамуындаы ызметтік рліні жоарылыына назар аударылуын дрыс санаймыз. Саяси леуметтендіруді маызды институты ретінде трлі дегейдегі шыармашылы ызмет кілдерін дайындайтын жоары мектепті атай аламыз. Жоары мектеп тек наты білімді алыптастырып ана оймай, оны леуметтік инициативасын анытайтын мір салтын айындайды. Жоары мектеп жастарды саясата араласу процесіндегі маызды рлге ие. йткені, жастар з саяси станымдарын жоары оу орныны ыпалында алыптастырады. Демек, болаша мамандарды еліміздегі саяси процестерді абылдауы оны жоары оу орнындаы дайынды сапасына байланысты. Студенттер апаратпен толы амтылан ортаа бейімделген жастарды білімді блігі болып табылады. Бгінгі жастар брыны саяси леуметтендіруді стереотиптерінен жеіл тылан топ. Олар бірінші болып тоталитарлы оам негіздеген ндылытарды жоа шыарды. Сондытан бгінгі кнде барлы саяси кштерді з жатастары ретінде студенттерді осуы кездейсо былыс емес. Жастар – бл азіргі оамдаы белсенділігі жоары леуметтік база. 1986 жылы желтосан оиасыны негізгі субъектілері болып жастар табылатыны белгілі. Орын алан оиалара байланысты баралы апарат ралдарындаы бірінші хабарда: «лтты элементтерді арандатушы оушы жастар тобы кшеге шыып, азастан Компартиясы Орталы Комитеті Пленумыны шешімін олдамады», - деп жазылды [38]. Сондытан сол кезені саяси процесіне сер етуді масат ттан жастарды имылы мен оларды ыпалын 1986 жылы болан оиа крсете алды. Міне, осы студенттер орталыты саясатына наразылытарын ашы крсете алды. Бгінгі жадай крсеткендей, студенттер елімізді саяси міріне кеінен ыпал ете алады. Жастар азіргі шарттарда саясата атысуы саяси жйені сипатына ыпал ету арылы зіні леуметтік мртебесін жоарылататынын тсінді. Бгінгі кнде біз зге тарихи жне леуметтік кеістікте сіп жатан, дстрлі емес, инновациялы леуметтік рылымдаы, еркін мемлекет мшесі болып табылатын жастар деп білеміз. Саяси кресті нтижелері мен орытындыларын анытауда жастарды саяси атысуы саяси лидерлерді назарын аудартуда. XX . соы – XXІ . басында «трлі-тсті революциялар» негізгі кші болып табылан жастар озалыстарыны саяси процестердегі имылдары крініс тапты. Осы революциялар шеберінде саяси оппозиция жоспарланан жне тиімді йлестірілген ызметі жолымен баралы сананы манипуляциялауды азіргі заманы технологияларын олдану арылы жастарды белсенділігін ктерді. Міне, осы студенттер жоарыда аталан оиаларда маызды рл атарды. Студенттерді оиаа жаппай атысуы студенттік озалыстарды жалпыхалыты сипатта екенін айындауа ммкіндік берді. Осы студенттерді кмегімен оианы барашылдыын БА-та крсетуді ажеттілігі саналды. Бізді ойымызша, Грузия, Украина, ырызстанда орын алан саяси процестер жастарды саяси санасына сер етті. Сол себептен, 2004 жылды желтосанынан бастап азастанда жеке саяси ойыншылар рліне міткер саналан жастар йымдарыны саны лайды. Бл экономикалы жне леуметтік-саяси дамуды объективті задылытары мен нтижелері негізінде азастандаы жастарды саяси мірдегі маыздылыы жоарылаанын крсетеді. Сондытан мемлекеттік билік органдарына позитивті атынастара ыпал ететін, азаматты позицияларды жоарылататын, жастарды зады саяси ызмет пен оларды леуметтік мселелерін шешетін мемлекеттік жастар саясаты ажет. Дегенмен, алдын ала жоспарланан немесе арнайы йымдастырылан трбие тиімді болмайтыны аны. Тла оны ізденісіне еркіндік жне жеке тадау ыы берілгенде ана трбиесі дамиды. Трбиені стандарттау тланы даму ммкіндіктерін шектейді. Бл сіресе, зіні ндылы ориентацияларын алыптастыран студент жастара атысты. Сондытан оытушыларды басты назарында оу-трбие процесінен брын студентті тлалы белгісі труы тиіс. Студенттерді рухани белсенділігі мен стандартты емес ойлау абілетін марапаттап отыру ажет. Сонымен атар, еліміздегі саяси аиат мселелеріне объективті сипаттама беретін жаа арнайы курстар енгізілуі ажет. Патриоттыа трбиелеудегі е маызды рл баралы апарат ралдарына да жктеледі. Міне осы институт те жоары клемде саяси апарат таратуда жылдам ммкіндік пен субъекттік-объекттік басару ерекшеліктеріне ие. Сонымен бірге, бгінгі кндегі БА-ты мір сруі оны таралымы ана емес, демеушілеріні аржылы ммкіндіктеріне байланысты екендігі жасырын емес. Олар объективті апаратты сынуа араанда, сенсациялы апараттарды жариялауа йір. Кп жадайда демеушілеріні леуметтік жне саяси тапсырыстарын орындау масатында з материалдарын жариялап жатады. Бл тста патриотизмге трбиелеу мселесіні кадрдан тыс алу аупі мол екендігін длелдейді. Сондытан бгінгі кнде баралы апарат ралдарында патриотты трбие беруді элементтерін кеінен пайдалану ажет. Патриотизмге трбиелеу жмысы мемлекеттілікті бекітуді жне елімізді ауіпсіздігі мен туелсіздігін амтамасыз ететін негізгі шарттарды бірі. Бл шара жйелі трде жріп, саяси леуметтендіруді институттары арылы з баыттарын айындауа тиіс деп ойлаймыз. Жалпы «Аиат сыйы» дастаныны негізгі мазмны сиет пен ибрат сздерден раландыы туралы баршамыза белгілі. ткен кезені мол мрасы бгінгі оам шін, оны ішінде саяси ілімдер тарихы шін лкен табыс деп атауымыза болады. диб Ахмед Йгінекиді жоарыда талданан шыармасы зіні леуметтік-саяси кзарастарымен азіргі саяси ылымдардаы жоары мні шпейтін нды мра болып алыптасатынына толытай сеніміміз бар. орыта келе, азіргі саяси ылымдарды жаа идеялармен толытыруда Ахмед Йгінекиді «Аиат сыйы» ебегін ке дрежеде пайдалана аламыз жне оны орны ерекше.[2]