Айтысты кркемдік ерекшелігі 4 страница

Шыармалары:

· Ахмед Йгінеки. Аиат сыйы. Тпнсаны фотокшірмесі, транскрипциясы, прозалы жне поэтикалы аудармасы, Баспаа дайындаандар: . рышжанов, Б. Саындыов., А., 1985. Хибат-ул хаайы, Ташкент, 1971.

· Малов С.Е., Памятники древнетюкской писменности, Тексты и исследования, М-Л., 1951;

· Бердібаев Р., Жазба мралар, ежелгі мдениет кулары, А., 1966;

· Шербак А.М., Грамматический очерк языка тюркских тексто

 

АХМЕТ БАЙТРСЫНОВ
(1873—1938)
XX асырды басында аза халы аса ірі оамды-саяси згерістермен атар ауымды рухани жаыруларды да бастан кешті. лтты мдениет пен дебиетті, білім мен ылымны туын ктерген, жртшылыты санасына демократиялы ойлар сііріп, ала жетелеуге мтылан зиялы топ алыптасты. Халыты зердесіне суле тсіріп, санасын оятан осы топты рухани ксемі Ахмет Байтрсынов еді.
аза дебиеті мен дебиеттану ылымыны, тіл біліміні атасы, лы трлендіруші-реформаторы атанан ол зіні алдындаы Шоан, ЬІбырай, Абайларды аартушылы, демократты баыттарын жаластыра отырып, з заманындаы ттас бір зиялы ауымны тлбасы болды.
мір жолы. Ахмет Байтрсынов 1873 жылы 18 атарда азіргі останай облысыны Торай іріндегі Сартбек деген жерде дниеге келеді. кесі Байтрсын Шошалы намысой, сергек, еті тірі адам болады. Сол себепті де Байтрсын мен оны аайындары патша кіметіні кілі — уезд бастыын соыа жыып, трмеге амалады. Бл оиа он жасар бала Ахметті санасына атты сер етеді. Мселені тп негізін толы паанымен, ол мірдегі ділетсіздік пен зорлы-зомбылыты, леуметтік тесіздікті кзімен кріп, кіліне ой ялатады.
Табиатынан зерек рі талапты бала Ахмет 1882—1884 жылдары кзі ашы ауыл адамдарынан сауатын ашып, хат таниды да, кейін жаын мадаы ауыл мектебінде оиды. 1886—1891 жылдары Торай аласындаы екі сыныпты орысша-азаша училищеде, 1891—1895 жылдары Орынбордаы малімдер даярлайтьш мектепте білім алады. Бл жылдары лы аартушы Ыбырай Алтынсаринні лгісінде жмыс істейтін, игі дстрлері мол жааша мектептер саны кбейген болатьш. Міне, осы трізді оу орындарында оып, сапалы білім алып шыан Ахмет Байтрсынов 1895 жылдын 1 шілдесінен зіні малімдік, стазды ызметін бастайды. 1895—1897 жылдары Атбе, останай, араралы уездерінде ауылды, болысты мектептерде, екі сыныпты училищелерде саба береді.
Малім бола жріп ол оамдаы болып жаткан былыстара, леуметтік мірге іледі. Халыа білім беруді жолдарын, аза тілі мен дебиетіні мселелерін зерттеу ммкіндіктерін арастырады. Кп кітаптар оиды, з бетімен ізденеді. дебиетпен айналысады, ле-жырларын жазады, ауыз дебиетіні лгілерін жинайды, оулытар мен оу ралдарын зірлейді. зіні білімімен, аыл-парасатымен ел аузына іліге бастайды. Бостанды асаан, креске ндеген ледер жазады. Соны салдарынан 1910 жылы азастанда тру ыынан айырылып, Орынбор аласына келеді.
1913—1918 жылдары зі йымдастыран "аза" газетіні редакторы бола жріп, ке ауымды леуметтік істер атарады. Газет бетінде халык міріні аса крделі мселелерін ктереді. Елді оу-білімге, ілгері мтылуа шаырады.
1917 жылы азан ткерісінен кейін оамды мірге белсене араласан Ахмет Байтрсынов аза жртыны туелсіз мемлекетін руды масат еткен Алаш озалысы ксемдеріні бірі болады. Кейінірек азакстанны тыш халы аарту министрі, азастан академиялы орталыыны жетекшісі, Алматыдаы, Ташкенттегі жоары оу орындарыны профессоры ызметтерін атарады.
Кеес кіметі тсындаы коммунистік идеология аласапыраныны салдарынан 1929 жылы жазысыз стальш, за уаыт трме мен лагерь азабын тартан Ахмет, 1936 жылы елге айтьш ораланымен, 1937 жылы айта ттындалып, 1938 жылы атылады.
Алаш озалысыны ксемі ретінде "халы жауы" деп атылан А.Байтрсыновты есімі де, шыармалары да кпке дейін жртшылы шін жабы болды. Тек туелсіз азастан жадайында ана аынны шыармалары жары крді, мралары зерттеле бастады. 1988 жылы аталаннан кейін А. Байтрсынов шыармаларыны жинаы (1989), "А жол" кітабы (1991) жары крді.
Шыармашылы мрасы. Ірі оам айраткері Ахмет Байтрсыновты артында аса мол деби, ылыми ебектер алды. Ол з заманында рі аьш, рі аудармашы, рі алым ретінде танылды. Ахметті 1909 жылы Петербург аласында "ыры мысал" деген атпен жары крген алашы кітабына негізінен орыс мысалшысы И.Крыловтан аударан аударма мысалдар жинаталды. Брын мысал арылы тспалдап айтылан ойларын Ахмет 1911 жылы Орынбор аласында шыан "Маса" атты ледер жинаында з сзімен ашытан-ашы жария етті. Бл жылдары ол аза тілі мен дебиетіні р трлі мселелеріне арнап кптеген маалалар жазып, баспа беттерінде жариялады. сіресе 1913 жылы жазыльш, "аза" газетінде жарияланан "азаты бас аыны" атты мааласы Ахметті білікті дебиеттанушы алым ретінде танытты. Бл маала лы Абайды лтты дебиетті тарихынан алатын орнын айындауа, аын шыармашылыына баа беруге арналан тыш ылыми зерттеу ебегі еді.
дебиетші Ахмет Байтрсынов мрасыны маызды бір саласы — оны ел аузынан жинап, жйелеп, баспа бетінде жариялаан ауыз дебиеті нсалары. Атап айтанда, Ахмет жинаан фольклорлы лгілер негізінде Мскеу аласында 1923 жылы "Ер Сайын" жыры, 1926 жылы "23 жотау" кітаптары жары крді.
Ахмет Байтрсынов аза тіліні лы трлендіруші-реформаторы, теоретигі рі аза тіл білімі саласына орасан зор ебек сіірген крнекті алым болды. Ол араб ріптеріні негізінде тте жазу лгісін, яни азаты тл ліпбиін жасады. зіні "Оу ралы" (1912), "Тіл ралы" (1914), "ліпби" (1924), "Жаа ліпби" (1926) трізді кітаптарында аза тіліні ылыми, теориялы жне дістемелік мселелерін кеінен талдап берді. аза тіл білімінде терминдер жйесін алыптастырды. аза тілі грамматикасындаы ымдар мен категориялара жааша рі дл анытамалар берді.
"дебиет танытыш" кітабы. Ахмет Байтрсынов — аза алымдарыны ішінен шыан тыш дебиет теоретигі. Оны дебиетші алым-теоретик ретінде тласын айындаан басты ебегі—"дебиет танытыш". Ебек 1926 жылы Ташкент аласында басылып шыан. Бл кітабында алым алаш рет аза дебиетіні теориялы, методологиялы мселелерін негіздеп берді. дебиеттану ылымындаы басты ымдар мен терминдер жйесін жасады.
"дебиет танытыш" кітабы екі блімнен трады. Бірінші блімде кркем дебиетті бейнелеу ралдары мен діс-тсілдері талданса, екінші блімде деби жанр трлері сз болады. Ттастай аланда, Ахмет Байтрсынов нер атаулыны екі топа бледі. Оны бірі — тірнек нері, екіншісі — крнек нері. Крнек неріне алым сулет (архитектура) нерін, сымбат (скульптура) нерін, кескін (живопись) нерін, уен (музыка) нерін жне сз (дебиет) нерін жатызады.
"нерді е алды — сз нері саналады. "нер алды — ызыл тіл" деген аза маалы бар. Мны аза сз баан, сз кйттеген халы больш, сз адірін білгендіктен айтан. Алдыы нерді бріні де ызметін шама адарынша сз нері атара алады, андай сулетті сарай болсын, андай сымбатты рі кескінді суреттер болсын, андай н-кй болсын, сзбен сйлеп суреттеуге, крсетуге, таныстыруа болады. Бл зге нерді олынан келмейді" деп жазады Ахмет Байтрсынов.
дебиеттін кркем бейнелеу ралдары, жанрлары жнінде талдау жасай келіп, А.Байтрсынов оларды, райсысына лемдік дебиеттану ылымындаы атаулара сйкес длме-дл азаша балама атаулар береді. Бгінгі аза дебиеттану ылымында олданыльш жрген ымдар мен категорияларды атауларьш термин дрежесіне ктеріп, олданыса енгізген Ахмет Байтрсынов дейтініміз сондытан.
дебиетті жанрларын айындау, тарихи кезедерге, бліп арастыру мселесінде де бл ебекте кптеген тжырымды ойлар айтылады. Бларды кай-айсысы да аза дебиеттану ылымындаы жаалы болатын.
Сонымен атар, "дебиет танытышта" Ахмет Байтрсынов аса бай фольклорлы материалды пайдаланды. Теориялы исьндарды аза ауыз дебиетінен жне баспасз беттеріндегі аза аын-жазушыларыны шыармаларынан алынан мысалдар арылы бекітіп отырды.
Ахмет Байтрсынов мрасыны клемді де кркем саласы — оны ледері мен мысалдары. Жасынан зеректік танытып, кркем сзді асиетін танып скен ол — халы поэзиясын, зіні алдындаы Абай мен Ыбырай ледерін ерте бастан-а оиды. мір былыстарын тану, айналадаы ортаны сезіну, оны ле тілімен рнектеу машыын е алаш солардан алады.
Ахметті ледері мен аударма мысалдары негізінен 1909 жылы жары крген "ыры мысал" жне 1911 жылы шыан "Маса" жинатарында жарияланды. Аын поэзиясыны басты баыты — аартушылы, яни халыты ояту, білім беру, мдениетті мірге шаыру болды. "Маса" жинаына енген ледер, негізінен, осы идеяа рылды. Жинаты осылай аталуыны зінде лкен мн бар. Аын з сзіні масаны ызыындай болса да халыты лаына жетуін кздейді.
йысын аз да болса блмес пе екен,
оймастан лаына ызыдаса, — деп міттенеді. Мндаы маса сергектік пен оянуды, озалыс, серпілісті бейнелейтін ым. Ол "стінде йытаанны айнала шып" ызыдайды, оамны, адамдарды енжар кйден арыльш, серпілуіне ызмет етеді
"Маса" жинаыны негізгі идеясы халыты рухани жаыруа шаыру болды. Ахметті ойлары Абай мен Ыбырай, Шоандарды аартушылы баытымен ндесіп жатты. Жинатаы кп ледерінде аын осынау лы аартушыларды дстрін ілгері жаластырды.
Біратар ледерінде Ахмет Байтрсынов зін оршаан ортаа, оам тіршілігіне, адамдара ойлы кзбен сьнай арайды. "аза алпы", "аза салты", "Жиан-терген", "Досыма хат", "Тілек батам", "Ба" сияты ледері осы трізді тарихи, леуметтік шындыты бетін ашады. оамда орын алып отыран келесіздіктерге немрайды арай алмайды.
Ахмет айналасындаы леуметтік тесіздікті, кштіні лсізге жасаан зорлыын, патша кіметіні отаршыл озбыр саясатыны салынын ерте сезінді. Он ш жасында кесі Байтрсынмен бірге Ахмет те трмеге амалады. Осынау апастан жазылан хат іспетті "Анама" деп аталатын леінде Ахмет сол тстаы зіні кіл кйі, сезім, танымы туралы наты баяндайды.
леде патшаны итаршысы секілді уезд бастыы Яковлевті соыа жыан Байтрсын мен аайындары, оны ішінде он ш жасар Ахмет те бар, Семейді трмесіне амалан ст бейнеленеді. Аын болан оианы емес, сол кндердегі бала кіліні жай-кйін жеткізуге тырысады. Жазысыз жалалы болып, дрменсіз кйге тскен жанны анасына деген жан сыры бар леде.
Мал рлап, кісі лтірген айыбы жо,
кімет р, зорлыа не бар шара, — деп, здеріні жазысыз екенін, патша кіметіні ділетсіз рекетін баяндайды. Бала жрегі осы бір иянатты зіне тиген о трізді абылдайды.
О тиіп он шімде, ой тсіріп,
Бітпеген жрегімде бар бір жарам.
йтсе де бала Ахмет бл ияната жасымайды. Анасын зі шін уайым жемеуге шаырады. зіні алдаы мірге деген штарлыын жеткізеді.
Адамнан туып, адам ісін етпей,
ялмай не бетіммен крге барам?— деген жолдарда Ахметті азаматты бадары, айсар жігері жарырап крінеді. "Анама" леі иындыа тап болан он ш жасар баланы анасына егіле жазан хаты емес, керісінше, мітке, оптимизмге толы уатты шыарма больш шыан.

Тайпалан талай жора, талай тлпар
Тадырды кез болып тр кермесіне.
Солардан жаным, тнім ардаты емес,
Орынсыз кйзелейін мен несіне! — деп аяталатын бл леде сол заманны ішкі ахуалы да, патша саясатыны сипаты да, аза еліні жай-кйі де, "елім" деп еіреген ерлерді кіл ауаны да ерекше крінеді.
з заманыны шынайы алпын дл бейнелейтін шыармалар атарында аынны "аза алпы", "аза салты", "Досыма хат", т.б. ледерін атауа болады. Оларда аза жртыны мінез-лы, трмыс-тіршілігіндегі кемшіліктер ткір сыналады. Аын сыныны негізгі нысанасы — патша кіметіні срия саясатына сергек арауды орнына, зара айтыс-тартыстан арылмаан алауыздар, абыройын ашаа айырбастап, халын сатан у мен см, мал мен байлыты лына айналан ашаратар мен жеморлар. Соларды кре трып аын сіресе адамшылыты азайып бара жатанына кйзеледі.
Атап айтанда, "аза алпы" деп аталатын леінде аын туан халын ашы теізде ескексіз айы мініп алтылдаан, жел соса тадырды андай тлкегіне шырары белгісіз дрменсіз жандара теейді. Мндай жадайа тап болуыны себебін іздейді. Сйтсе, оны тркіні ріде жатыр екен. "Кппен крген лы той" деп жретін азаты жайбараат тіршілігінде, жалаулыында екен.

Бл кйге бгін емес, кптен кірдік.
Алды-артын адамаан бетпен кірдік.
Шыармай бір женен ол, бір жерден сз,
Алалы алтыбаан дертпен кірдік, — дейді аын. Сол арылы елді бірлікке, ынтыматы, берекелі іс-рекетке шаырады.
Осы трізді тарихи, леуметтік шындыты мейлінше дл бейнелеп берген шыарма — аынны "Жиан-терген" деп аталатын ле. ле жазылу формасы Абайды йгілі "Сегіз ая" туындысыны лгісінде. Ішкі мазмны, сыншыл сипаты жаынан да Абай жырымен тікелей ндесіп жатыр.
леде аза міріні бдан брыны кезедерін еске ала келіп, аын з заманы мен замандастарыны жай-кйін ашына баяндайды. Сергек ойлы аынны сол стте кз алдына тран тарихи сурет мынадай болатын:

йышыл жртты
Тксиген мртты
Обыр обыр, сорып тр.
Тн етіп кнін,
Крсетпей мінін,
Оятызбай орып тр.
Обыр болса аморы,
айнааны сол соры!
Сол заманны длме-дл крінісі! Аынны "йышыл жрты" — алы ел, сахараны жайлаан аза жрты, ал "тксиген мртты обыры" — патша кіметіні, соны сойылып соып, саясатын жргізіп отыран орыс отаршылдарыны образды бейнесі. Кз алдындаы ащы шындыты аын дл осындай ащы да уытты сздермен рнектейді. лі де йыдан арылмай отыран з халын аын осынау озбырлыа тзбеуге, ой-санасын оятьш, зіні, ертегі рпактарыны болашаы шін кресуге шаырады. иындытан шыатын жол сол ана!

азаым, елім,
айиып белі,
Сынуа тр таянып.
Талауда малы,
анауда жаны,
Аш кзіді ояньш.
анан жо па лі йы,
йытайтын бар не сиы! — деп ашына жырлаан жасы кндерге жетелеу болды.
Мндай аартушылы, демократты ойлар, лт болашаына айрыша жанашырлы таныту, Абай дстріні лгісіндегі сыншылды сипаттар аынны "Маса" жинаына енген барлы ледеріне тн деуге болады. Сонымен атар, Ахмет ледеріні кркемдік бояуы алы. Оларда бейнелі тенеулер, образды тіркестер, сем сз айшытары аса мол кездеседі.
Ттастай аланда, аынны ледері — ежелден келе жатан аза поэзиясыны лы дстрлерін, Абай бастаан реалистік, шыншыл сипаттаы аартушылы, демократты дебиет лгілерін жаа тарихи кезеде жаарта жаластырып, жааша дамытан идеялы, кркемдік дегейі биік туындылар.
Мысалдары. Ахмет Байтрсыновты аламынан туан мысалдар негізінде аударма трінде. "ыры мысал" жинаы тгелдей орыс мысалдарыны, оны ішінде И. Крылов шыармаларыны аудармасы болып келеді. Бл кезеде аза дебиетіне кркем аудармаа деген талпыныс кшті болды.
XX асырды басындаы леумет жадайы, аартушылы, демократты ой-пиыл ауаны аударма туындылар, оны ішінде аударма мысалдар арылы жааша серпіліс тудыруа, бараны ала жетелеуге болатынын тырды. Бл салада біратар тжірибе де алыптасты. Абай, Ыбырайлар негізін салан игі дстр жаласын тапты.
Ахмет Байтрсыновты "ыры мысал" жинаы да, міне, осы дстр лгісінде туды. Жинаа ыры мысалды аудармасы енді. Оларды таырыбы р алуан. Оларда кшпілікке ымды идея аза трмысына етене таныс суреттермен ласа келіп, тамаша ибратты ойлар сынады. Атап айтанда, "Ау, шортан hм шаян", "ара мен тлкі", "асыр мен озы", "артайан арыстан", "Айна мен маймыл", т.б. зге аудармашылар арылы бізге брын да таныс шыармаларды зі жааша мазмнда крінеді.
"Ау, шортан м шаян" мысалында бір затты шеуі ш жаа тартып, орнынан озай алмаан ау, шортан, шаянны рекеті баяндалады.
Жк алды Шаян, Шортан, Ау бір кн. Жегіліп тартты шеуі дркін-дркін.
Тартады Ау—клге, Шаян—кейін. Жлиды суа арай Шортан шіркін, — деп басталатын мысалды не бойынан аудармашы аынны шеберлігі аны сезіледі. Аудармада мін жо. Аударма емес, азаты тл трмысынан алынып жазылан з леі трізді. Мысалды соынан Ахмет Байтрсынов оырманына осы оиадан шыатын з орытындысын сынады.

Жігіттер, мнан ибрат алмай болмас,
уелі бірлік керек болса жолдас.
Біріні айтаныа бірі кнбей,
Істеген ынтымасыз ісі обас.
Аынны з жанынан осан бл тйінді ойы кпшілікке тсінікті рі наты ибрат береді.
Ахмет Байтрсыновты орыс мысалдарын аударудаы негізгі ерекшелігі осында. Яни ол орыс трмысынан алынан оиаларды зін аза тіршілігіне соншалыты жаындатуа тырысады. Жне сонымен бірге рбір мысалды соында авторлы орытындысын беріп отырады.
ибратты ойлара жетелейтін "Ала ойлар", "артайан арыстан", "лес", "гіз бен баа", "айыршы мен ыдыр", "Ат пен есек" сияты кптеген мысалдарда оамды, леуметтік жадайларды крсететін оиалар, сол кезедегі адамдарды психологиясы мен жайлар, негелі тжырымдар аса мол. Аудармашы тпнса оиасыны баяндалу сипатына кркем ой мен демі сурет осып, автор пікірін жандандыра тседі. з жанынан отайлы детальдар осады. Нерлым аза оырманына тсінікті болуын кздейді.
"артайан арыстан" мысалында бден артайып, бойынан л-уаты кеткен кешегі а патшасыны есектен орлы крген жайын суреттей келіп аудармашы:

Ба онса, сыйлар алаш аайын да,
Келе алмас жаман батыл маайыа.
Басынан баыт сы шан кні
л-тан басынады малайы да, — деген таза азаи ибрат сынады.
орыта айтанда, Ахмет Байтрсыновты аламынан туан аударма мысалдарды таырыбы мен кейіпкерлері сан алуан боланымен, аудармашыны оларды аударудаы масаты біреу-а. Ол — халыа ибратты ойлар, наты насихат айту.

 

АХМЕТ БАЙТРСЫНОВ (1873-1938)

Ахмет Байтрсынов - оам кайраткері, аын, дебиеттанушы, лингвист, аудармашы, публицист, аартушы-алым, лт стазы.
1873 жылы, атар айында останай облысы, Жангелдин ауданы, Сарытбек деген жерде дниеге келді.
ділетсіз орыс оязыны зорлыына арсы тран кесі Байтрсынны 15 жыла Сібірге жер аударылуы он ш жасар бала Ахметті жрегіне шпестей жара салады.
1886-1891 жылдары Торай аласындагы екі сыныпты мектепте, 1891-1895 жылдары Орынбордагы малімдер даярлайтын мектепте оиды.
1895-1909 жылдары стаздыпен айналысып, бала оытады.
1905 жылы жер меселесі, казаты з жерін зіне кайтару жнінде патшаны атына хат жазушыларды бірі болады. Патша кіметіне наразылыы шін 1907, 1909 жылдары абатыа амалады. 1910 жылы аза жерінен уындалып, Орынбор аласына жер аударылады.
Халыты ой-санасын оятуа бар кшін, аламгерлік уатын салып, 1909 жылы И.А.Крылов мысалдарын аударып, "ыры мысал" жинаын шыарады. аза поэзиясына зіндік жаалы, ою-ернек келген "Маса" жинаы А.Байтрсыновты аартушылы, демократты, гуманистік идеяларын халыа жеткізеді.
1913 жылдан 1917 жыла дейін М.Дулатовпен бірге "аза" газетін шыарады. Саяси баыттаы маалалары патша кіметі орындарына жапаан басылымны редакторы ретінде А.Байтрсынов бірнеше рет трмеге жабылады.
Патша татан тскен со Аха аза зиялыларымен бірігіп, лтты "Алаш" партиясын рады. Кеес кіметі орнаан со А.Байтрсынов азастан кіметіні мшесі, Халы аарту Комиссариаты жанындаы ылыми-деби комиссияны траасы болып сайланады.
Орынбор, Ташкент, Алматы алаларындаы педагогикалык жоары оу орындарында саба береді. Голощекиндік асыра сілтеу саясатына арсы боланы шін 1929, 1937 жылдары екі рет саяси репрессияа ілігіп, жазысыз атылды.