Айтысты кркемдік ерекшелігі 7 страница

Ол осы сандыратарымен-а зіні уыс кеуде, бейбаста надан, елді сорын айнатан содыр екенін крсетіп тран жо па?

Академик 3. абдолов Талтабай образына талдау жасай келіп: "Жо, Талтабаев — жай ана "шола белсенді немесе "зиянсыз мылжы" емес, леуметтік жаынан ауіпті, жауапсыздыы жауыздыа ласан зиянкес. Оны "шаш ал десе, бас алатын" пербаандыыны ары жаында саяси бзаылы жатыр. ай кезде де тсін згертіп, тонын айналдырып шыа беретін бюрократизм, валюнтаризм, таы баса кертартпа "измдер" осылардан рбиді... " — дейді. Шынында да, Кеес заманыны трлі кезедерінде халымыз бастан кешкен злматтар коммунистік, тапты саясат тайрадатып ойан крсана Талтабаевтарды "кш-жігеріні" арасында те ауымды, те асіретті боланы белгілі.

Екі перделі "Неке ияр" пьесасы драматургті бл жанр ерекшелігін игеру жолындаы елеулі табысы деуге болады. Пьесада р кейіпкер зіні дара-дара мінезімен крінеді. райсысыны іс-рекеті де, сзі де з бойына онымды.

сіресе мінезді саралап, образ сомдауда лкен шеберлік танытады, кейіпкерлер даралана, ірілене тседі. Пьесаны мазмны ыз айттырудан неке ию тірегіндегі ырым-жырымдарымен оса алынан кне салтты клекелі жатары десек, соны брін, атынан да крініп трандай, Ылабайды (бас кейіпкер) іс-рекеті, сойанды ылытары арылы крсетеді.

"Драмалы ірі серпін". "Майдан" — тек Майлинні ана емес, бкіл аза драматургиясыны ірі табысы саналатын драма. Талантты адір-асиетін тануда алдына жан салмайтын креген М.уезов бл пьесаны кезінде "драмалы ірі серпінні басы" деп баалаан.

Драманы мазмнына аты шулы жымдастыру кезеіні оиалары алынан. жымдастыру сіресе аза еліні тарихындаы зардабы осы кнге дейін жойылып бітпеген, жрт дрыс айтьш жргендей, аса асіретті нубет болатын. кіметті кедейлерді байлара (іс жзінде кн крістігі бар орташа ауаттылара) жауытыра айдап салуы, науанды зымиян саясат олтыына су бріккен крсана, рда-жы белсенділерді тырына оздыруы ас аымда елді асырлар бойы алыптасан шаруашылы жйесі мен мір салтыны астан-кестеін шыарды. Ел тозды, ара жрт аырап алды. Бай дегенні мал-млкі тгел тркіленіп, здері абатыа амалды немесе байланып-маталып ит жеккенге айдалды. Жалан жала жабылып, атыльш-асылды. Бл нубетті аыры брын-соды болмаан жаппай ашаршылыа ласьш, халыты жартысынан кбі ара шыбындай ырылды. Нубеттен ріккен халыты бір блігі жаяу-жалпылы шекара асып, жат жртка кіріптар болды.

Ал кеес кіметі беті блк етпестен зіні бл сойанды ісін кеес халыны жеісі деп баалап, жазушылардан солай етіп крсетуді талап етті. Біра Бейімбет сияты талантты реалист суреткерлерді туындысы, объективті трде, сол кезе мір шындыыны кркем бейнесі, деби ескерткіші болып алды.

Пьесаны басты кейіпкері — кешегі жалшы, колхоз басармасыны траасы, коммунист Досанны іштегі зімен-зі сйлесіп, ой рбіткен жерін оып крелікші: "Досан (кереуетке отырып, іліп оиды): "Атам, атан, алды!.." (Клімсіреп). Бір ай оыанда кдімгідей танып аланымды арашы... (Таы оиды). "Асан алоза жазылды" (Басын ктеріп). Мен сияты біреу-ау, ? атынымен ризаласып жазылды. ма екен, лде, мен сияты жасырынып жріп жазылды ма екен?.. (Ойланып). Жасырынды демекші: мен ашаны жасырынбашымын осы? алоза кірген со малды бірлестіру керек. Іспекті басына: "Досан алабаев, бір ат, бір сиыры бар" деп жаздырып та ойдым. Ерегіске кеткенде, ала ата билігім келер, ара сиырды атын бермей жрсе, айтем? Жртты атынындай ай бір сзге кне оятын адам ол. Мен бірдеме айтсам, арс етіп беттен ала тседі.., Обаыр, кім крінгенні тіліне еріп... й, йі кйгір Мамы-ай, бізді атынды блдіріп жрген, ду де болса, сен- ау..,"

Осы зіндіні зінен-а олдан ршітілген тап тартысы, жымды шаруашылы жайындаы блдыр тсінік, бір-бірімен адысып-арпалысандарды амал-айласы, ниет-пиылы, т.б. аны аарылады.

Досанны йелі Плішті азыратын Мамы кемпірді (байды бйбішесі) сзі мен ісі де колхоза шошына араандарды бріне тн шынды. "Мамы (олын сілкіп): Срама, келін, бойынан тілесі. дай баса бермесін де! Салоз боландарды кретіндері сол ой... (Тыржия тседі)."

Пліш (ынтыып, Мамыты жанына жетіп келеді): Айтшы, шешейеке, о не?

Мамы (тне тсіп): Мынадай масарасы бар, келін-ау: Салоз боландарды нмірлейді дейді; сауырларына таба басады дейді; нмірі тура келген еркек пен йел жре береді, — дейді...

Пліш (бетін шымшып): Бетім-ау!.. (Аырайып кпке арайды).

Мамы (таы тне тсіп); Одан да масарасы бар: салоз боландарды брін бір крпені астына жатызады,—дейді.

Бл колхоз туралы арабайыр тсініктен грі, оан деген шпенділікті белгісі.

Пьесада колхозды жатаушылар мен жазырушыларды ана емес, екі дай тсінікте, екі ортада рі-срі кйде боландарды да шынайы бейнелері бар.

рине, сол кездегі кеес адамдарыны басым кпшілігі сияты, Б. Майлин де колхозды кедейлер жаында, коммунистік кзарас трысындаы тсінікпен суреттеді. Біра жасанды мірді емес, шын мірді крсетті.

Колхоз бастыы Досан, ауыл кеесіні траасы Зуре, партия ясыны хатшысы Орынбай, орнатылып жатан жаа трмыса тіс-тырнаымен арсы Бекболат бай, оны айлалы йелі Мамы, осылар жаындаы алая Кдебай, екі арада теселген кедей ліш, "кедейді кербезі" Пліштерді зара тартысы, зіндік тадыры арылы колхоздастыру дуіріні крделі мірі елес береді.

 

 

«Бердібек Сопабаев – балалар дебиетіні атасы»

(конференция)

Масаты:аза балалар дебиетіні классигі Бердібек Сопабаевты мірі мен шыармашылыын таныстыра отырып, оушыны кітап оуа деген ызыушылыын дамыту. Ойлау абілеттерін, кркем жеткізе білу дадыларын дамыиу. Елжандылыа трбиелеу.

Трі: оырмандар конференциясы.

Жоспар.

Кіріспе сз

1.«Кітап – ой-сананы озаушы кші»

2. «Жазушы келбеті» (Б. Сопабаевты мірі мен шыармашылыынан гіме-шолу)

3.«Кркем шыарма ізімен» (пікір алмасу)

а) Крініс: «ожаны Дулетпен танысуы»

б) «Мені атым ожа» кркем фильмінен зінді крсету.

орытынды.

«Кітап – ой-сананы озаушы кші»

Кітап – адам баласыны аыл-ойынан туан байлыты сатап, оны рпатан-рпаа жеткізіп отыратын, білім жне трбие беретін рал. Кітап – бізді аылшымыз, сырласымыз, досымыз. Кітапты ои білу, тсіну, есте сатау абілеттерін арттырады. асыр кші ілгері жылжып, тарих беттері алыдыымен адамзатты кітапа деген рметі, пейіл-ыыласы ортаймаса керек. «Арты ылым кітапта, ерінбей оып круге», - деген Абай атамыз «кітап» атты діретті ажайып кшін бойына жинап, мірлік азы етпеп пе еді?! Бгінгі кні теледидар, компьютер, интернет лкен рольге ие болып отыран уаытта кітап оуды сиреп бара жатаны ащы да болса шынды.Сондытан, кітапты насихаттауды трлі формалары мен дістерін пайдаланып, оырмандарды кітап оуа ызыушылыын арттыру баытында жмыс жргіземіз. Соны бірі – балалар дебиетіні классигі Бердібек Сопабаевты шыармашылыына арналан «дебиетке балалыты келген» атты оырмандар конференциясы.Енді осы конференциямызды бастайы.

«Жазушы келбеті»

Б.Сопабаевты мірі мен шыармашылыынан гіме-шолу.

Балалара арнап шыарма жазу, сол арылы кішкентай оырманны рметіне блену лкен таланттылыты ажет етеді. Міне, бізді аза балалар дебиеті де осындай таланттара кенде емес. Біз Ыбырай атамыздан бастап Мзафар лімбаев, Сапаали Бегалин, Сейтжан Омаров, Кастек Баянбай, Скен Жнісов, Ман Иманжанов, Мхтар Маауин, Тманбай Молдаалиев, Сайын Мратбеков, адыр Мырза ли т.б. кптеген балалар жазушыларын білеміз. Соларды ішінде шотыы биік, бірегей таланттарды бірі – Бердіьек Сопабаев аталары болатын. Оны шыармаларын оыан кез келген бала мірбаянымен де танымып шыады. Себебі жазушыны шыармаларыны басты кейіпкері зі болып табылады. Балалы шаына деген саынышын з шыармаларына арау еткен.

Белгілі жазушы Б.Сопабаев 1924 ж. 13 азанда Алматы облысы, Нарынол ауданы (азіргі Райымбек ауданы) остбе ауылында дниеге келген. Осы жерде мектеп бітірген. 1949 ж. азаты Абай атындаы педагогикалы институтын бітіріп, туан ауылында малім болып ызмет етті.

1952-1970 жылдар аралыында «Жлдыз», «Балдыран» журналдарында, азастан Жазушылар одаында трлі ызметтер атарды.

зіні шыармашылы мір жолын балалра арнап ле жазудан бастаан ол кейін прозалы шыармалары арылы балаларды сйікті жазушысына айналды. Сондай-а балалара арналан бірнеше киноа сценарий, пьесалар жазды.

Б.Сопабаевты таланты ертерек танылды. 14-15 жасында-а ел аузына іліге бастады. Алашы кітабы 1950 жылы «Пионер» журналында «Бла» атты ледер жинаымен жары крді. Кейін асым Аманжолов «аламыды енді прозадан сынап крші» деп жанашырлыпен жол крсеткен. Содан кейін жазушылыа шыдап ден ойып, «Баыт жолы» (1952), «Алыстаы ауылда» (1953), «Балалы шаа саяхат» (1965), «Дала жлдызы» (1963), «Аяжан» (1965), «Жолда» (1955), «Мені атым ожа» (1957), «лгендер айтып келмейді» (1-томы, 1967, 2-томы, 1974ж.), «айдасы, Гауар?» (1966) т.б. шыармаларын дниеге келді. Жазушыны кзі тірісінде 20-дан астам кітабы жары крді.

Бл шыармаларыны ішіндегі «айдасы, Гауар?» з отбасына арналан шыарма. Осы таырыпта, немі амауда алатыг кішкентай Самалды лыпты ошатаы клді ішіне тыып тастааны жайлы – «лып» деген гімесі жары крді. Таы бірде кинотеатрдан «Антон мен Кнопка»деген австриялы фильмді крген. Фильмде Антон – кедейді баласы, Кнопка байды ызы. Кнопка Антон екеуміз бірдей болумыз керек деп киімдерін тесіп, сандалын кесіп тастайды, мны крген Самал йге келген со ая киімін кесіп тастайды. Аарымпаз жазушы осы оианы арау етіп «Сандал» деген гімесін жазады.

Жазушылыты бар мырыны зегі деп санаан Б.Сопабаевты шыармашылы жолы да иыншылыпен, кедергіге толы болды. Жазушыны соы жазаны «лгендер айтып келмейді» романы. Бл кітабыны басылып шыанына атты уана ойан жо. «ара бояуды алы жаансы» деп кп жерін, тздыы татиды-ау деген наыз «дмді» жерлерін сызды да тастады» деп кйіне, ажып айтып жрген.

мірден ойып алынан шындыты ана жазаны шін жоары жаа жапады, шетапайлыа шырады. Сйтіп Бердібек атамыз наыз кемеліне келген, жазар шаында жазуды ойыпты.

Жазушы шыармаларыны ішіндегі бала жрегіне жол тапан здік туындысы «Мені атым ожа» повеі болды. Бл – арапайым тілмен жазылан, шындытан туындаан шыарма. «тірік ештее оспаймын» деп уде берген автор удесін орындайды да, повесте жазушы балалара бала болып бар сырын ашады. зіні бар болмысын, жамандыын да жасылыын да жасырмай жазады. Сол жасырмай жазуыны арасында оырманны ысты ыыласына бленеді.

Жазушы бл кітабын шыарарда з елінен алашыда олдау таба алмады. «Кеестік трбиеге айшы. Бізді оушылар ожаны сотар ылыына еліктеп, трбиеден аттап кетеді. Малімні смкесіне баа салан оушы ерте андай азамат болады?» деген пиылдаы гімелер желдей есті. Сосын оны естіген орындаушылар жазушыны кітабын басудан бас тартан. Біра оан мойымаан Б.Сопабаев шыармасын Москвадан шыатын «Детская литература» баспасына апарып береді. Сйтіп бірінші «Мені атым ожа» кітабы орыс тілінде басылып шыты. азаты ожасы оырман ауымыны ызыушылыын туызды. Одан кейін екінші болып француздар з тілдеріне аударды. Бірден 30 шаты тілге аударылып шартарапа жайылды.

Содан кейін ана з елі Б.Сопабаевты мойындады. Повесть 1957 жылы жары кріп, жазушыны бірден оырманына танытты. 1963 жылы «азафильм» киностудиясы осы повесть бойынша сценарий жазып, кркемфильм етіп шыарды. аза киносында соны сопа салан режиссерді бірі Абдолла арсабаев сияты екі ірі тланы орта шыармашылыы Францияны Канн аласында ткен халыаралы кинофестивальда арнайы сыйлыа ие болды. Фильмде ожа ролінде басты кейіпкер Нрлан Сегізбаев ойнадым, - дейді. Ол да мір жолын уелі малім болып бастап, кейін кітап жазан, азір л-Фараби атындаы КазУ-да малім, актер.

Слтанны рлін сомдаан Слтан Какенов жрек талмасынан ертерек айтыс болып кеткен. Жантас – Ерік рмашовтан хабар жо. Жанар рлінде Глнар рабаева. Жмал ойшыны баласы Дулет – Юнус Шамусов бокстан азастан рамасыны дрігері. Ал Майанова апайлары – Рая Мхамедиярова, танымал актриса.

 

 

Бернияз Клеев (1899-1923) - аын.

Аынны з шыармашылыыны кей мезеттерін атамастан брын мынадай бір жайды айта кету шарт. азастан Оу халы комиссариаты Абайды ледер жинаын даярлауды Бернияза тапсырады. Осыан даярлы ретінде ол «А жол» газетіне арнайы маала бастырады. Клеевті з айтуынша ол Абайды тыш жинаына енбеген ледерін толы амтуды, оны арасздерін енгізуді, аын міріне байланысты иллюстрациялар беруді, мірбаянын толытырып, кеінен амтып жазуды масат етеді. «Абай кітабын бастыру маан тапсырыландытан, мен жрдемді шеттегі азаматтардан сраймын. Тізбегін демілеп, емлесін тзету сияты са-тйегіне мтаж болмаса та, тсіп алан жерлерін осып, арасзін м басылмай алан ледерін тіркеп, тржіме халін толытыруа иналып трмыз». Бдан біз Клеев Абай мрасын жинап бастыруа айрыша ебек сіірген деп орытынды жасаудан аулапыз. Біра оны Абай шыармаларымен мол таныс боланы дау туызбаса керек. Бан тіпті Клеевті з ледері де ку бола алады. Ол бірталай леін Абай ледеріні йас, лшемдерімен жазан. Мысалы, оны «Жазы дала»атты леі «Сегіз аяты» лшем, йасымен жазылан.

«ол блап кліп,
Керілген тны,
Даланы жарып бландар.
Толысып тасан,
Тасанын басан,
Дариядай зырар, сыладар.
Шын слудай албырап,
Крінер саым блдырап...»

Сол сияты, «Глндама», «айда екен» трізді ледері Абайды «Алты аяыны» йас, лшемдерін лгі етуді нтижесінде туан. Біра олардан Абай поэзиясыны тере халыты рухы сезіле бермейді, леуметтік астар аз. Аын табиат кріністерін де р алуан, адам сезімдерін де жадаай, жала алыпта алып жырлайды. Ал «Жас жрегіме», «Жырла да зарла, кілім» трізді ледері Абай нін аны келеді лаа. Алашы ле «Жрегім, ойбай, сопа енді...» жне Абайды жрек таырыбына арналан баса да шыармаларымен сарындас. Абайда:

«Жрегім, ойбай, сопа енді,
Бола берме тым клкі.
Крмейсі бе, тота енді,
Кімге сенсе, сол шикі...»

Б. Клеевте:

«Жас жрегім, жанба текке,
Бола берме арманда,
рлесе де жерден ккке,
Жай табу жо жаланда...»

Ал «Жырла да зарла, кілім» Абайды «згеге, клім, тоярсы...» атты ататы леіне айрыша жаын, сас. Бан кз жеткізу шін екі леді салыстыруды да ажеті жо. йткені, Абай леі ркімге-а жасы таныс. Сондытан Клеев леіні кей шумаын келтіріп аралы:

«Жырла да зарла, кілім,
Сел болып жасы тгілсін.
Есіткен ойдан баз кешіп,
амыып шында егілсін...
Жырла да зарла, кілім,
алы айы айнасын.
иялды сы егіліп.
Іштегі дертті айдасын...»

Абай леіндегі сияты мнда да аынны з жерінен ем іздеуі, сол арылы іштей жаарып тлеуі, рухани медет табуы жайындаы таырып жырланан. рине, осындай жекелеген ледеріні Абай поэзиясымен таырыптастыына, сарындастыына арап Клеевті бкіл шыармашылыын Абайды реалистік дстрлеріні арнасында алып арауа еш болмайды... Нармамбет пен мар арашев сияты Бернияз Клеев те Абай ледеріні кркемдік формасын, р алуан рнегі мен лшеуін олданды.^[1]

 

ХVІІІ асыр – аза халы шін е бір иын кезе болды. Жоар алматары аза жерін басып алу масатымен талай шабуыл жасады. алматарды шабуылына ттеп бере алмаан аза халы ата жртын тастап, босып кетуге мжбр болды. Бл кезе «Атабан шбырынды, Алакл слама» деген атпен тарихта алды. Бар шыармалары осындай иын-ыстау кезеде туып, аза дебиетінде зіндік рнекпен саталып алды.

Бар аламанлы 1668 жылы Баянауылда дниеге келіп, 1781 жылы Далба тауында дние салан йгілі жырау, ХVІІІ асырды екінші жартысында ханды ранАбылайды аылшы, кеесшісі болан. Сондытан ол Абылайа батыл тіл атып, оан«Абылайшам», «Абылайша» деп еркін сйлеген. Бар зіні «Ей, Абылай» деген толауында:

Ей, Абылай, Абылай!

Сені мен кргенде –

Трымтайдай л еді,

Тркістанда жр еді.

білммбет трені

ызметінде тр еді, –

деп, Абылайды он бір жасынан білетінін тілге тиек еткен.

Бар шыармаларында жасылы пен жаманды, достыпен асты, адалды пенарамды туралы баса жырланан. «Жар басына онбаыз»толауында:

Жаманмен жолдас болсаыз

Крінгенге клкі етер.

Жасымен жолдас болсаыз,

Айырылмаса серт етер, –

деп, жасылы пен жамандыты психологиялы параллелизм арылы салыстыра суреттесе,«Алыстан ызыл крінсе» толауында:

Айтан сзге тспеген

Жаман емей немене,

Сраанда бермеген

Сара емей немене,

Кісі аысын кп жеген

Арам емей немене, –

деген жолдармен жамандыты белгілерін таратып айтан.

Бар жырау замана, мір жайлы кп толанан. «Асар тауды лгені» толауында табиатта брі шіп, ніп, згеріп отыратынын айта келіп, «лмегенде не лмейді?» деген сра ойып, оан «Жасыны аты лмейді, лімні хаты лмейді» – деп жауап беріп, бкілсаналы мырын адамзатты жасылыы шін жмсаан адамны зі де, сзі де лмейдідеген тжырым жасаан. Жырауды «Жиырма деген жасыыз», «Атам болан жиырма бес», «Сен он бір жасыда», «Ей, Абылай, Абылай» деген толаулары адам міріні кезе-кезеіне арналан. Бар жырау «Жиырма деген жасыыз» толауында:

Жиырма деген жасыыз

Аып жатан блатай,

Отыз деген жасыыз

Жара ойнаан латай,

ыры деген жасыыз

Ерттеп ойан р аттай... –

деп адам міріні р кезеіні ерекшеліктеріне тотала келе, жасты шаты «аып жатан блаа», «жара ойнаан лаа», «ерттеп ойан р ата» теейді. Крілікті дрменсізшатарын:

Сексен деген жасыыз

араы тман тн екен,

Тосан деген жасыда

Ажалдан баса жо екен, –

деп жасты шаа арама-арсы суреттейді. Адамны жасты шаы мен крілік кезеін бір-біріне арама-арсы суреттеу арылы жырау жас рпаа шасты шаты з мнінде ткізу керектігі туралы сиет тастаан.

Бар толауларыны басты таырыбы – ел бірлігі. Жоар шапыншылыынан кейін тоз-тоз болан елді басын бір туды астына жинау масатын тере тсінген Бар жырау:

Аайынны аразы

Елді снін кетірер,

Абысынны аразы

Ауыл снін кетірер, –

дей келе,

Айнала алмай ат лсін,

Айыра алмай жат лсін,

Жат бойынан тілсін,

Брііз бір енеден туандай болыыз, –

деп, ел-жртын береке-бірлікке, татулыа, йымшылдыа шаыран. Бар жырау бл ойын зіні «Тілек» леінде одан рі натылай тскен.