Айтысты кркемдік ерекшелігі 8 страница

Бірінші тілек тілеіз,

Бір Аллаа жазбаса.

Екінші тілек тілеіз,

Пиылы жаман залымны

Тіліне еріп азбаса.

шінші тілек тілеіз

шкілсіз кйлек кимеске.

Тртінші тілек тілеіз

Трде тсек тартып жатпаса.

Бесінші тілек тілеіз

Бес уаытта бес намаз

Біреуі аза алмаса... –

деп, еліне тек жасылы береке, ынтыма, татулы беретін он бір тілек тілейді. Бл тілекті орындалуы елді бірлігіне байланысты деген ой тйеді.

Барды ел бірлігін сатау мселесі «Керей, айда барасы?» толауында з жаласын тапан.

Керей, айда барасы?

Сен ашса де мен ойман,

Арымаым жебелеп...

Уа, сен танымай кетіп барамысы?

Мен – Арын деген арыспын,

Азуы кере арыспын.

Сен – бзау терісі шншіксі,

Мен гіз терісі талыспын, –

деп, зін гіз терісі талыса, Керейді бзау терісінен жасалан жара алта – шншіккетееген. Елден блініп кшіп кетпек болан Керейді райынан айтарып, ел бтіндігін сатап алан.

Бартолауларынан Абылай бейнесі ерекше орын алан. Барды «Ай, Абылай, Абылай», «Абылай ханны асында», «Ай, Абылай, сен он бір жасыда», «былып тран бйшешек», «алданменен рысып», «азаты ханы Абылай», «Ал, тілімді алмаса»сияты кптеген толаулары Абылайа арналан. «Ай, Абылай, сен он бір жасыда» толауында:

...Елу жаса келгенде,

ш жзді баласыны

Атыны басын бір кезеге тіреді, –

деп, Абылайды азатты жолындаы олбасшылы ерлігін дріптеген. Тиісті жеріндеАбылайды кемшіліктерін де батыл айтып отыран. «Сен амалды бзан анжыалы Бгенбайдан асан батыр ма еді? абанбайдан брын жауа найза сілтеп пе еді?»деп ханны жауды жеуі батырларды арасында екенін, ханны олармен рдайым санасуыкеректігін айтан.

Бар жырау поэзиясы наыла, сиетке, ибрата рылан. Жырау толауларынанмаал-мтел болып кеткен жолдар да кездеседі. Мысалы, «Шаршы топта сз бастау иын», «Ежелгі дшпан ел болмас», «келі бала жаужрек», «ара арыма арыса, ара адым жер м болар», «Жасыны аты лмейді»,т.б.

Бар жырау ледерін жинап, ааз бетіне тсірген – белгілі фольклорист, аын, лама Мшр Жсіп Кпеев.

 

Мар АРАШ

(1875-1921)

Мар араш – крнекті аын, ойшыл-философ, халын нер мен ылыма, берекелі ел болуа ндеген айраткер-аартушы, дін-шариат, имандылы жолын, араб, парсы, трік, татар, башрт тілдерін жетік білген лама-ахун, з дуіріндегі мерзімді баспасзге аза еліні ккейкесті мселелері хаында збей ой толаан аламгер, «азастан», «Дрысты жолы» сияты газеттер мен «Малім» журналын шыару шін ызу атсалысан баспасз жанашыры.

Оны 1910-1918 жылдарда азан, пі (Уфа), Орынбор алаларынан «Ойа келген пікірлерім», «Бала тлпар», «арлыаш», «рнек», «Тумыш», «Бдел-хажы», «Аа тлпар», «Трымтай» сияты ле кітаптары мен прозалы-философиялы толаныстары жары крді. Сонымен атар ел аузында жрген аын, жыраулар мрасын, эпосты жырларды жинап, жариялауда елеулі істер атарды. азастанны батыс іріне тараан батырлы жыр мраларды жинастырып, 1910-1912 жылдары Орынбор аласынан «Шайыр», яки аза аындарыны басты жырлары», «Кксілдер», яки брыны мырза лы м ноайлы батыр-лары уа айри маыналы жырлар» деген екі жина шы-арады. «Шайыр» жинаына Байто, Жанза, Доспамбет, азтуан, Шлгез, сет, Шгерей шыармаларын, шешендік сздер мен «Ер Шобан», «діл слтан» сияты жырларды – жиырмадан аса деби мраны топтастыран.

мар араш XX асырды бас кезінде аза даласына ке тараан «Айап», «Малім», «Шора» журналдары мен «азастан», «ран», «Дрысты жолы», «аза дрысты-ы» сияты газеттерде сол дуірді ккейкесті мселелері хаында ледер мен маалалар жариялап, мерзімді баспасз бетінде жиі крінеді.

мар арашты 1919 жылы Ордада аза жазушы-ларын біріктіретін алашы ода негізін саланын айтса, зі туып-скен ірден «ырды» аталатын ауыл шаруашы-лы артелін йымдастырып, андастарын жаа мірге бейімдегенін еске алса, ыса мырында ыруар іс бітірген тланы толайым бейнесін тани тсеміз.

Туып-скен ортасы

«мар араш 1875 жылы брыны Бкей ордасындаы Таловка исымында №2 старшындытаы рды траында дниеге келген. Ол арашты алты лыны лкені» деп жазады белгілі тарихшы Исатай Кенжлиев зіні «мар араш» атты кітабында. Бл 1920 жылы ккек айында марды з олымен жазылан «Тіркеу карточкасынан» алынан дерек. Бл ір азіргі Батыс азастан облысы, Жнібек ауданына арайды.

марды руы – Кіші жз рамына кіретін ноай-аза. Оны ішінде ояс, одан Оразаай. йгілі Шлгез жырау Тіленшілы марды тп атасы делінеді. мар кеден жастай жетім алса да, ауатты аайындары арасында атарынан алмай білім алан – уелі ауыл молдасынан оып, хат танып, сауат ашады. Кейін мар Жазылы, Ысмал ашари сияты молдалардан, Жалпатал (Фурманов) елді мекеніндегі байдолла алікеев хазіреттен дріс аланы айтылады. Исатай Кенжлиев марды жас кезінде сол ірдегі 1 класты орыс-ырыз училищесінде оуы да ммкін дейді. йткені марды жастайынан татар, орыс, араб, парсы тілдерін жетік мегерген. «мар араш» атты кітап жазан зерттеуші Масат Тж-Мратты ебегін-де кейіпкерімізді Уфадаы «алия» медресесінде, тіпті Стамблда оыандыы туралы деректер бар екенін ортаа салады. Алайда бл мліметтерді натылайтын тарихи -жат зірге табылмаан.

И.Кенжлиев марды 17 жасынан-а молда болып, 1892-1898 жылдары туан жері рдыта бала оытанын айтады. 1902-1910 жылдары да зі туып скен ауылында, Тіленшісай, Борсы мекендерінде ждитше (жааша) бала оытаны белгілі.

Мар – журналист

«марды оамды-саяси белсенді ызметі дл ай кезден басталан?» – деген сауала Есмаамбет Ысмалов, Исатай Кенжлиев, Масат Тж-Мрат секілді зерттеушілер-ді ай-айсысы да кеірек тоталан. рине, XX асырды бас кезіндегі оамды-саяси ахуал аза даласына сер етпей оймады. Соны ішінде арабша, трікше, татарша, азаша басылымдарды оып, заман, дуір жайын аара бастаан мар деби, тарихи, плсапалы кітаптарды іздеп жріп оыан. Ислам аидаларын жетік білетін мар дниелік ылымдардан да жасы малмат алан. 1907 жылдардан бастап ол аза, татар тілдерінде шыатын газет, журналдарда маалалары мен лендерін жариялайды. Ол елді леуметтік міріне араласып, халы мратын кздейтін істерге белсене атсалысады. Бан ку – оны 1911-1913 жылдарда уелі Ордада, кейін Оралда шыып тран «азастан» газетін шыаруа, оны жмысын жола оюа белсенді ызмет етуі.

«азастан» газеті – шын мнінде туелсіз аза баспа-сзіні арлыашы десе болады. йткені, оан дейінгі газет-журналдар – Ташкенттегі «Тркістан улятыны газеті» (1870-1882), Омбыдаы «Дала улятыны газеті» (1888-1894) патшалы Ресейді з саясатын жргізуі шін шыаран басылымдар болса, Троицкідегі «аза газеті» (1907) мен Петербургтегі «Серке» газеті (1907) бір ана санынан кейін жабылып алан. Ал «азастан» – Орда мен Оралда (1911-1913) біршама за уаыт траты шыып, таралан.

рине, «азастан» газетін шыаруа мардан баса Баытжан аратаев, Шгерей Бкеев, Елеусін Бйрин, абдолазиз Мсаалиев, Сейітали Медешев, байдолла Бердиев т.б. алаш зиялылары атсалысаны белгілі. Біра «азастанны» тігіндісін тгел атарып шыан жан мар арашты е кп маала жазып, идеялы баыт-бадарын жасаанын байар еді.

2012 жылы лтжанды азамат, «Жайы Пресс» ЖШС бас директоры Жантас Сафуллинні бастамасымен «азастан» газетіні Ресей мрааттарында жатан тігінділері Орал аласына алдырылып, азіргі кириллица ліпбиіне ау-дарылды. Газет маалаларыны толы мтіні, тпнсаны кшірмесі жне газетті шыаран тлалар туралы деректермен толытырылып, жеке кітап болып жары крді. лт баспасзіні арлыашы – «азастан» газеті туралы «DANA.kaz» журналы алдаы сандарыны бірінде жеке тоталатын болады.

.араш 1918 жылы Ордада йымдастырылан, айына екі рет шыатын «Малім» атты тлім-трбие, ылыми-пн журналыны шыарушылар аласын да басаран. Бл – тыш аза кеес педагогикалы журналы еді. .араш осы журналда «Педагогика» атты ебегін жариялайды.

Биыл, яни 2013 жылы шыа бастаанына 95 жыл тол-алы отыран Батыс азастан облысты «Орал ірі» газе-тіні де бастауында тран тлаларды бірі – мар араш. Мысалы, 1919 жылы апан айында Ордада ткен сауатты аза жастарыны жиналысына Шафхат Бекмхамедов, Бисен Жнекешев, Мстафа Ккебаев, Халел Есенбаев, али Бегалиев, абит Сарбаев, мірали Меешов, Хайырлы Бекалиев, Хамид Чурин, мар араш секілді азаматтар атысып, бан дейін «Хабар» жне «аза дрыстыы» аталып екі тілде шыып келген газет орнына бір ана аза тілінде газет шыару мселесін талылайды. Кпшілікті йарымымен газет атауы «Дрысты жолы» болып згер-тілгенде, оны редакция аласына мар араш, Мстафа Ккебаев, абдолазиз Мсаалиев, Халел Есенбаев жне Тамимдар Сафиев кірген.

мар арашты «Айап», «Шора» журналдары мен «аза», «ран», «Дрысты жолы», «аза дрыстыы» сияты газеттерде з дуіріні ккейкесті мселелерін толайтын ледер мен маалалар жариялап, мерзімді баспасз бетінде жиі крінгені оны белсенді позициясын айындай тседі. Ол баспасзді – араы азаты кзін ашатын жалыз шыра, рал деп тсініп, кні-тні ызмет етті. 1911 жылы «азастан» газетіні алашы санында жары крген «Газет деген не зат?», «Газет не шін керек?» атты маалаларында марды аартушылы мраты аны крінеді.

рине, кеес кіметі билік ран жылдары мар араш – тыйым салынан тла, оны шыармашылыы – жабы таырып болды. Тек 1988 жылдан бастап ана оны мірі мен ызметін ашы зерттеуге жол ашылды. йткен-мен, арада ткен ширек асырда лі жары тспеген атада кп. 1994 жылы абиболла Сыдиыовты растыруы-мен жары крген мар араш шыармаларыны «Замана» жинаына кірмеген ледер, маалалар лі де кп.

Мар жне Алашорда

мар 1917 жылы апан ткерісіне жне «Алаш» партиясына мітпен арайды. Оны 1918 жылы «Трымтай» жинаында жарияланан «Креміз бе?», «Келер ме екен?», 1918 жылы 22 атарда «Сарыарада» жары крген «Алашты азаматтарына» деген арман мен мітке толы ледері осы кезеде жазылады.

мар араш 1917 жылы мамырда Ордада ткен Бкей азатарыны жалпы съезіне атысады. Делегаттар аынды Мскеуде болатын Ресей мсылмандары съезіне кіл етіп жібереді.

«Революция басталан кезде мар арашев Уфада болатын. Ол сондаы муфтиатты (діни мекемелер орталыы) IV блімін басарды. Блім міндеті – медресе шкірттері мен жо-жітік балалара жрдем беру, оларды оыту шараларын йымдастыру еді» – деп жазады Салтанат Ысмалова «иын да слу тадыр» атты мааласында («Жалын» журналы, №3, 1989 ж)

1917 жылы 5-13 желтосан аралыында мар Орынборда ткен жалпы аза съезіне шаырылып, сонда тартымды баяндама жасайды. Сбит Мановты «Омар – Алашорда партиясыны кімет молдасы болды» дегені оны осы кезеін мезей айтылан сз. Скен Сейфуллин де «Тар жол, тайа кешуде» «сиез траасыны трт серігіні бірі – Омар арашлы» деп кесіп айтады. мар міріні осы кезеіндегі кіл кйі оны 1918 жылы жары крген «Трымтай» жинаындаы «Креміз бе?», «Келер ме екен?» ледерінен байалады.

мар Алаш автономиясы жарияланан тарихи кезеде жазылан «Алаша», «Алаш азаматтарына» ледерінде халыты леуметтік белсенділік пен сергектікке, ел мен жерді орауда ттастыа шаырды.

 

Ау, Алаш, кзіді бгін ашар кні!

арманып ілгері ая басар кні!

Шыарып бір женен ол, бір жерден сз,

Адымдап асар белден асар кні.

Теізім, телегейім – айран елім,

Кемерлеп толын атып, тасар кні!

А кміс, ызыл алтын жианыды,

рбан ып осы жола шашар кні!

Терезе тегеріліп атар трса,

Осы! - деп сонда жрек басар кні.

Ау, Алаш, заман жайын білеміз бе?

лаа айтан сзді ілеміз бе?

Заманны ыайынша амал ылып,

Зырлаан желмаяа мінеміз бе?

нерлі, білімдіні ылан ісі

Майданда мны байап креміз бе?

Кш осып, ралданып бас орауды

Жолына белді буып кіреміз бе?

Болмаса кнде бір ел ырын тауып,

Жылаулап бастан-ая жреміз бе?

(«Алаша»)

 

А жрек азаматтар асар кні

Дшпанды алдан байап жасар кні;

Дрысты ел осында еткен істі,

ол соып, ошеметтеп остар кні

Кш осып, ол стасып сз бекітіп,

Арадан алалыты тастар кні;

Адасан ойдай шулап ерген елді,

Блтармай о баыта бастар кні.

Аылда Алаш лы сеніп отыр.

Орнынан шыып, соны растар кні!

(«Алаш азаматтарына»)