Мар жне Кеес кіметі

«Халыа ызмет етуді міріні масат-мраты санаан аын 1918 жылы діни мансабын біржола тастап, елге наты ызмет ету, леуметтік мірге белсене араласу жолына ойысады. Сйтіп, туан елі Жнібекке келеді. 1918 жылы 24-ыркйекте болан Бкей губерниясы малімдеріні I съезіне жне 1918-1920 жылдарда ткен сол губерния кеестеріні I, II, III, IV съездеріне делегат боп атысады. Съездерде жарыссзге шыып, з пікірін ашы айтады. Ол осы жылдарда жаа кезеді насихаттайтын «Екеуі екі баса» мааласын, «Дрысты жолы», «Жаа жыл тты болсын» сияты ледерін жазады» дейді «Замана» жинаында .Сыдиыов мар араш міріні соы кездері туралы.

Шынында да, .араш міріні соы жылдары большевиктер партиясына кіріп, ызыл кіметті орнауына ерекше лес осандай крінеді. 1920 жылы 21 маусымда II Бкей губерниялы партия конференциясында губкомны пленум мшесі болып сайлануы, сол жолы I пленумда губкомны гіт-насихат бліміні мегерушісі болып бе-кітілуі – азамат аына халыты лкен сенім артандыын крсетеді.

Исатай Кенжлиев аамызды дерегінше, мар Ордадаы РК(б)П комитетінде 1919 жылы партия атарына ткен. Аупартком оны гіт-насихат жмысымен атар шаруашылы, алым-салы жинауа т.б. пайдаланады. марды аза скери комиссариаты, лттар халкомыны Бкей облысты блімшесі, облатком, оны жер, ішкі, т.б. блімдері з жмысына жиі пайдаланыпты.

рине, жоарыдаы жйттерге арап, оырман «бір кездері молда болан, шариата жетік мар араш енді ызыл коммуниске айналып, зіні ішкі аидаларына арсы шыан екен» деген ой тймеуі керек. мар араш – рашан да з лтыны жанашыры еді. Оны р ызметі – лтыны табанына лтара болып, бір ажетіне жарауа мтылу болатын. Большевиктер сапына кіріп, кеес жмысында жрген марды ызыл казактарды бандасы Ефим Панченко бастаан тобыр 1921 жылы 12 суірде наншапан деген жерде ылышпен турап лтіреді. Ал марды лтжанды туындылары «социалистік реализмге сйенген аза совет дебиетіне» сйкес келмегендіктен алпыс жылдан аса архивтен шыарылмады.

Кеес кіметі марды лтжанды кзарасынан алай орыаны мынадан да крінеді: Кезінде Мстафа Ысмалов «азастан» газетін, оны шыарушыларыны бірі мар арашты халыа ке насихаттама болан рекеті зая кетіпті. алым аамыз кеестік идеологияны кедергісінен ту шін «азастанды» таза большевиктік басылым етіп крсетіп, сіресе газетті 1912 жылы 24 суірде шыан нмірінде басылан «Ленада болан оиа» атты мааласын айта-айта ала тартан. Тіпті мар араш пен Елеусін Бйринні Астрахан мен Бакуге сапарын сол жатаы астыртын большевиктер йымымен келісу шін барандай жорамал жасаан. Мны брі «азастан» газеті туралы андай да бір апаратты халыа йтеуір бір жеткізу масатынан туса керек. Біра цензураны ыраы кзі «азастанны» е уелі лтты-аартушылы баытта шыанын, аза лтын отарлы езгіден тарып, нері мен білімі асан жртты уып жету боланын аны аарыпты. Заманынан озып туан мндай прогрессивтік басылым туралы, шыарушы азаматтарды з халын наданды йысынан оятпа болан жанайайы жнінде кеесті «кемелденген коммунизміне» бет алан жалпа жрт білмегені дрыс десе керек.

Мар – лтты ксемі

мар араш – ртрлі мерзімді баспасз беттерінде кп жазан аламгер. азан ткерісіне дейін-а бірнеше кітап шыарып, халы арасында те танымал болан мар з заманында аза шін Абайдан кейінгі рухани тла, ойшыл аламгер ретінде мойындалан болатын.

Аынны мезгілсіз азасы хаында «аза тілі» (1921, № 136) газеті: «марды атын Россиядаы аза елі тгел біледі деп айтса та тірікші болмаймыз. аза еліне білімді, пікірлі ызметкерлерді те керек болып тран заманында мар сияты зор алымны ашындар олынан ылышпен кескіленіп лтірілуі жанды кйдіреді, жрегімізге от жаады», – деп жазыпты. Бл жерде де мар араш «зор алым» ретінде сипатталан.

марды плсапалы ой-толамдары 1910 жылы Орынбордан жары крген «Ойа келген пікірлерім», 1911 жылы Уфадан басылан «рнек», 1913 жылы азаннан шыан «Бдел-хажы» атты кітаптарынан аны крінеді.

«Орысты лы ойшылы Лев Толстой мырза «Аштытан лім хліне жеткен ары, лсіз бір сиырды мйіздерін шекейлеп, йрытарын тарап, сылап-сипаудан андай пайда келер еді?» деген. р тас йлерді шекейлеп сала бергеннен грі, оны ішіндегі адамдара жасы трбие бергені лзім. Бір бай лкен мешіт салдыраннан грі бір лтты мектеп салдырып, соан саба беретін малімдер даярланса, ажетті кітаптар алынса, газет-журналдар шыарып, арзан баамен сатса, ары сиырды мйізін шекейлеуден грі, оны жемдеп, кйлендірген іспетті пайдалы іс болар еді» деп жазады мар араш «Ойа келген пікірлерім» кітабында.

марды дебиет, тіл, ксіп, нер туралы маала-ларыны ай-айсысы да оны тере ойлы ксемдігін, тілі шебер шешендігін крсетіп трады. Тарихты алмаайып кезедерінде марды болашаты болжай алар креген-дігі де крінеді. Мысалы, «азастан» газетінде мар азаты дстрлі кшпелі мал бау ксібінен отырышы-лыа ауысуа шаырады. нері ала озан зге халы-тармен бсекеге тсуге, олардан тіршілік таласында тылып алмауа ндейді.

«Дниядаы жан-жануарларды тіршілігіне ілтифат салып араса, талассыз тартыссыз тран заман крін-бейді: даладаы адар, ауадаы стар, судаы балытар бірін бірі жеуде, бірін бірі талауда, адам баласыны тіршілігіне араса талас-тартыстан блар да р емес» – деп бастайды мар зіні «Тіршілік таласы» мааласын.

«Бл жан-жануар арасында тотаусыз дуам етіп келе жатан таласты ылым иесі адамдар «тіршілік таласы» деп атайды. Тіршілік таласы деген сондай бір талас – жеілгенге рахым ету жо, жеілгенні кні ара. Адам баласыны арасындаы тіршілік таласы мен хайуандар арасындаы таласты аттылы, рахымсызды жаынан айырмасы жо. Айырмасы сол: хайуандар тіс-тырна жмсаанда, адам балалары бір-біріне кбірек аыл аруын жмсайды. ылым-нер иесі адамлар яки халытар тіршілік таласында стем болып, надан, нерсіз аландар ртрлі реттен кемшілікте мыр кешірумен жарлылы басып, су йылмаан теректей болып, рып, аырында дния жзінде зі тгілі атаы да алмайды» дейді мар.

«Ке сахрада жайын скен бізді аза баласыны басына да тіршілік таласыны заманы келіп жетті. аза ішінен от арбалар салынып, жолдар ашылан со кн батыста тар жерде отыран елдер бгеп тран кедергісі алынан судай болып, аза сахрасына жайыла бастады. Бостаншылыта скен аза елі тіршілік таласыны айнаан жерінен шыан адамдармен атар тіршілік етуді оай емес екендігі кзге тез-а крінді: жздеп жылы айдаан, мыдап ой айдаан мырзаларды кні кнкріске алды, олардан соылар малдан айрылып, жалшылыа жер-жерге тоза бастады. Кедейлікті бір тума-аданастары – орлы-зорлы, ауру-науас – блар да бізді аза ішіне мекен етті: шума(чума)-кезік сыылды аурулар аза ішіне жайылды.

аза халыны бндай халге тскені – жоарыдаы айтылан тіршілік таласына зірленбей, жайын наданшыл-дыта жатандытан. Егер йымыздан бас ктермей, брыныша жата берсек – шексіз тез заманда дния жзінен кшпекпіз.

Сол себепті, дния жзінде алымыз келсе, адам баласын айри жан иесінен бір адамды бір адамнан арты еткен ылым-нер йреніп, зімізден ілгері кеткен халытармен атарласуа талап ету тиіс.

Ата-бабадан келе жатан жалаулыты тастап, «туе-кел ерді жолдасы» деп, ылым нер жолына тсіп, бтін жрт лес алып жатан дниядан бізге де лесімізді алу керек.

йымызды ашбай арап жатаннан тапан жлдеміз кз алдымызда: Еділ барса та, Жайы барса та жер йде ктір (хутор) баып отыран аза баласын кресі. аза ішінде бндай орлыта жрген шет жртты крмейсі. Жоарыда айтылан тіршілік таласыны ылым-нерден р аландара крсететыны осы.

«нерлі рге жзер» деп арттарымыз да осындайды айтан. Кзімізді нры азиз балаларымыз келешекте рахатшылыта мыр срсін, артымызда дашы болсын десек, тіршілік таласында шет милет балаларынан кем болмастай етіп, олара ылым-нер йрету тиіс.

Жоарыдаы тіршілік таласы хаында бір-екі ауыз сз жазанымызды себебі – бізді ара халы тгіл, ылым иесі жастарымызды да кбісі трт жаы была болып, заманымызды трінен бейхабар, мырын ойын-клкімен ткізіп жр. Басшылардан лгі крмеген со, ара халы баытынан адасулы. Тіршілік теізінде баытсыз, жел айдап жрген кемемізді жрт кетіп жатан ылым-нер жолына арай жргізуді кемешілерімізге де, мінушілерімізге де міндет деп білеміз: азіргі баытсыз жрумен таса соылып, су тбіне кетуімізге шек шб жо».

Бдан бір асырдан арты брын айтылан осы сз азір зектілігін жойды ма?

Кеес кіметі кезеінде мар арашты насихаттауа тыйым салуа негіз болан шыармаларыны бірі – «Неден орам» леі:

НЕДЕН ОРАМ?

Аждаhа алты басты жаудан орам,

Блдірген ел арасын даудан орам.

Клімдеп кіріп, ішкі сырыды алып,

рылан ая асты аудан орам.

Ертеден кешке дейін бір іс етпес,

Жатып іш жалау – дені саудан орам.

Кім крсе, соан айтан сырдан орам,

гіме сырды тбі – жырдан орам.

Сзіліп, сопысынып дінді сатан,

Таы мрт, таспа ара срдан орам.

Блатап р білімсіз, аыма еріп,

Білгенді еліктеген зырдан орам.

Асыыс істей салан істен орам,

андары тасан ара кштен орам.

Дос болып бірге жріп асты етіп,

Тысына айшы келген іштен орам,

Круге бек демі болса-даы,

былма тез оатын тстен орам.

Мезгілсіз ерте туан танан орам,

Жауынсыз р желдеткен шанан орам.

«Та туды, мезгіл жетті» деп адасып,

рылан араыда занан орам.

Істері адамдыа жанаспаан,

Жануар – екі аяты анан орам.

Клеке елестеген бойдан орам,

Тс кріп, деп ан ойдан орам.

Тегеріп жарлы байды, рып жма,

Теп-тегіс жрта жеткен тойдан орам.

«Тегердім, той жасадым жрт шін» деп,

Жер-жерде шалан рбан ойдан орам.

жма кктен жерге енбек емес,

Мезгілсіз бір нрсе де келмек емес.

зі ту, л туса да, ыз туса да,

келіп біреу саан бермек емес.

Табиат заы, жолы зіне хас,

Ешкімні жетегіне жрмек емес.

Адаспа, анды етпе, адам лы,

Крінген о бір саым кзіне елес.

Саымды «су таптым» деп жрт жинаса,

Жындыа айтар сз жо рып кеес.

 

Азана кн болдым деп,

Істім, тастым, талдым деп,

Аты шыан ерлерді

Аяымен таптама.

Мар АРАШ

 

 

Алаш атты орда рып шалыанын,

Ба-дулеті туып, сіп балыанын,

рбір істе аза исі аыанын

Тірлікте кзімізбен креміз бе?

Мар АРАШ

 

 

«Елік-Кебек» – екі жасты махаббатын жыр ететін шыарма. Елік пен Кебек туралы хикаялар оиа болан 18 асырдан бастап ел арасына ке тараан. Бгінде жыр трінде жеткен «Елік – Кебек» дастаныны екі нсасы белгілі. Оны біріншісі – 1912 жылы Семейдегі «Жрдем» баспасынан жеке кітап болып жары крген, Абай сынан таырып бойынша Шкрім жазан «Жолсыз жаза яки кез болан іс» деген шыарма да, екіншісі – Маауия Абайлы жазан «Елік – Кебек» дастаны. Шкрім нсасы 1988 жылы айта жары крді.

«Бл гіме - 1780 жылы шамасында осы Шыыс тауында Матай мен Тобыты арасында болан іс. Шариатта кесіні атастыраны жас ыза неке есепті десе де, зге дниелік пайдасын ойламай, жалыз ана ызыны амын ойлап берер дегені. йтпесе «жас баланы сатып, пайдаланып, кем-кетікке беріп обалына ал» демейді. Мен соны ойлап, Елік-Кебекті соншалы жазалы демеймін»,- деп ара сзбен бастаан Шкрім аын.

Аын поэмасы адам болмысыны ыр-сырынан сыр шертуден басталып, кісі бойындаы досты, махаббат, аыл-парасат жайлы толайды. Толай келе «Атабан шбырынды» заманыны кейпін айтып, тарихи оиалар мен елді атажртынан ауа кшуі, кейін хан Абылай заманында з оныстарына бытырай келіп айта оныстануы жайлы жырлайды. Онан со Кебек батырды ер мінезді, кішіні аялап, лкенді сыйлайтын аылды, парасатты ер екені, елі мен жері шін жаудан жасанбайтын азамат екені жырланады.

Бірде Кебек батыр аа шыып, брасын борана тап болып, кеш бата адасып кетеді. Бны жырлаан аын:

«Бораннан байай алмай барар бетті,

Тн ішінде адасып Кебек кетті.

Осы Хаан зенні аяында

ыстаан бір Матайа келіп жетті»,- дейді.

Осылайша Кебек батыр Елік слуды йіне тап болады. Сол тнде бірін-бірі сынасан тста Кебек Елікті баытсыз екенін, басы шарасыздан орты еркекке байлананын біледі. Аын бл тстарды ерекше шеберлікпен суреттеп, ызды аыл-парасатын, сз бен жйеге жйрік шешендігін длелдейді. Бір айтан сзге нана салу ер жігітке сын, сондытан Кебекке де Елікті бірнеше рет сынатып, кілінен шыарады. Бл тста аынды шабытты наыз биік лгісін крсеткен Шкрім аын екі жас ортасындаы нзік махаббат, шарасызды, екі ел ортасындаы бірлік, халыты надандыы, тадыр ісі жайлы айтандарын те жоары шеберлікпен суреттеп, поэзияны тым биік, жоары дегейдегі лгісін крсетеді.

Осы кездесуден кейінгі кездерді де, ел ісіні ушыуын, Елік пен Кебекті кейінгі тадырын жрекке жетер шынайылыпен, суреткерлікпен жеткізе білген.

Аынны позициясы аны аарылып отыратын поэмада Шкрім екі жасты махаббатын олдап, елді рда-жы надандыына налып, кйінеді. Халыты арабайыр тобырлыы ыршын кеткен екі жасты ліміне себеп болады. Бл тстарда аын тіптен шиыршы атып, буырана жырлайды.

Жалпы, «Елік-Кебек» поэмасы – аза поэзиясыны біртуар тласы Шкрім аламынан туан кесек туынды.

 

Ертегі – фольклорды негізгі жанрларыны бірі. Ертегі жанры – халы прозасыны дамыан, кркемделген трі, яни фольклорлы кркем проза.

Оны масаты – тыдаушыа ибрат сынумен бірге эстетикалы лззат беру. Ертегіні атаратын ызметі ке: ол рітрбиелік, рі кркем-эстетик. деби азына. ертегіні бкіл жанрлы ерекшелігі осы екі сипатынан крінеді. Сондытан ертегілік прозаны басты міндеті – сюжетті барынша тартымды етіп, кркемдеп, рлеп баяндау. Демек ертегі шындыа баытталмайды, ал ертекші гімесін мірде болан деп длелдеуге тырыспайды.Ертегіні композициясы бас аhарманды дріптеуге баындырылады, сйтіп, ол белгілі бір слба бойынша рылады. Мны брі ертегіге идеялы, мазмнды жне кркемдік ттасты береді. Осы ттасты бл жанра баса да асиеттер дарытады: композиция мен эстетикалы мратты бірлігі рі тратылыы, кркем шарттылыты міндеттілігі, ауызекі сйлеу тіліне сйкестігі, траты тіркестерді олданылуы, т.т.

Ертегіде иял масатты трде пайдаланылады, сондытан ол сіреленіп, ажайыпа айналады жне біршама зінше дамып отырады. ертегідегі ажайып иял адамны кнделікті кріп жрген заттары мен былыстарын саналы трде басаша етіп крсетеді, йткені бл жанрда ажайыпты кркем бейнелеуіш рал ретінде олданылады. мірдегі шынайы нрсені зін дейі згертіп крсету – ертегіні зіндік асиеті боландытан, ертекші де оны мазмнын барынша сірелеуге, ажайыпты етуге кш салады. Сонымен бірге ертегідегі оиалар мен іс-рекеттерді аншалыты серлі болуы ертекшіге ана емес, сондай-а тыдаушыа да, ертегіні айтылу жадайына да байланысты. ертегіде иял мен ажайып рі идеялы та масатта олданылады, себебі классик. Ертегі адамны рухани азыы болуымен атар идеол. та ызмет атаран. ертегіні кркем баяндалуында сюжеттен де грі композицияны рлі артыыра.^[1]

рылымы

Ертегіні поэтикасы мен композициясы кркем рі жйелі. Композициясы бірнеше блшектен трады: бастама – эпикалы баяндау – аятау. Бастама, детте, ле немесе йасан проза трінде бас кейіпкерді ата-анасы, оны дниеге келуі туралы айтып, тыдаушыларды бас кейіпкермен таныстырады. Эпикалы баяндау аhарманны суін, йлену тарихын, оны бастан кешкендерін гімелейді. Аятауда кейіпкерді сйгенін алып немесе ойлаанын іске асырып, мратына жеткені хабарланады. Бастама мен аятау, кбінесе траты тіркес болып келеді. зіні за тарихында ертегі жанры р дуірді, р оамны болмысы мен тсініктеріні, нанымдарыны р трлі іздерін сатап алып, бізді заманымыза жеткізген. аза ертегілерінде ханды заманны шындыы, сол шатаы деттер мен нанымдар, салт-дстрлер, трмыс кейпі кбірек крініс тапан.

Трлері

Ертегілері жанрлы рі сюжеттік рамы жаынан р алуан. Ол іштей бірнеше жанра блінеді:

1) жануарлар туралы ертегілер;
2) иял-ажайып ертегілер, батырлы ертегілер;
3) хикаялы ертегілер, сатиралы ертегілер;
Сюжеттері тек азаты зіне тн ертегілермен атар, баса елдермен орта сюжетке рылан ертегілер де бар. Оларды кбі тарихи-типологиялы жадайда пайда болан, біразы тарихи-генетик., яни туыс халытара орта болып табылады, кейбірі тарихи-мдени байланыс нтижесінде аза жртына тараан. Сол себепті аза ертегілерінде таза лтты та, халыар. та, кшпелі сюжеттер де атар мір срген.
Негізгі кейіпкер мен мазмны жне ияли дістерді аншалыты пайдаланылуына арай бл салаларды р айсысы таы бірнеше топа блінеді. Бларды ішінде: хикая, сиет, мысыл, батырлы туралы ертегілер болады.

алыптасу тарихы

Ертегі жанрыны пайда болып, алыптасу тарихы те за. Оны тп-тркіні – алашы ауымда туан кне мифтер, ашылыгімелер, хикаялар, р трлі ырымдар мен аыздар. зіні алыптасу барысында ертегі осы жанрларды кптеген белгілерін бойына сіірген. Бл жанрларды кейбірі з бітімін млде жоалтып, толы ертегіге айналан. Соларды бірі – миф жанры. Мифті ертегіге айналу процесі бірнеше кезенен ткен.

Миф – алашы рулы ауымны асиетті деп саналан пия гімесі мен шежіресі. Оны ол кезде ркімге жне р жерде айта бермеген. Мифте оршаан ортаны, дниені жаратылуы мен аспан лемі жайында, руды тотемдік бабасы, ілкі атасы мен жасампаз аhармандар туралы, оларды іс-рекеттері жнінде фантастикалы трде баяндалан. Алайда ол заманда осыны брі аиат деп абылданан, мифке жрт кміл сенген. Біра уаыт тіп, адам санасы мен ммкіндігі жетілген сайын миф згеріске шырап, бірте-бірте «асиетті» сипатынан айрылан, пия болудан алан. Осыны нтижесінде мифке сенушілік те лсіреген, ондаы оиалар мен кейіпкерлер баса сипат абылдаан, тіпті мифті айтушы бара-бара з жанынан да осатын болан. Соны салдарынан іс-рекеттерді де нтижесі баяы мифтік сипаттан айырылан. Мифті себеп-салдарлы белгісі жоалан. Бірте-бірте мифті брыны масштабы тарылып, гіме жеке бір адамны тадырын баяндайтын жадайа келеді. Сйтіп, миф хикаяа, содан со ертегіге айналады. Ертегіні таы бір тамыры – алашы рулы ауым адамдарыны ашылы гімелері мен хикаялары. Алашында шын болан оиалар негізінде айтылан гімелер бірте-бірте ел арасына тараан сайын оспалармен толытырылып, хикаяа, одан ертегіге айналып кеткен. Осындай ашы мергендер жайындаы гімелер аза ертегілеріні рамында аз емес. рине, олар бізді ертегіде сол ежелгі замандаы кйінде емес, кркем фольклора айналан формада крінеді. Алашы ауымдаы мифтік ымдар туызан небір аламат малытар (жезтырна, жалыз кзді ду, албасты, жалмауыз кемпір, т.б.) брыны ашылар гімесіне кірігіп, хикая туызады. Хикая жанры мифті зімен бірге ертегіге де айналады. Оны ертегі рамында жретіні де сондытан. Біра мифті ертегіге айналу жолында хикая мен ертегі атар мір среді, сол себепті миф, сіресе, хикая зінше жеке айтылып, елге жайылады.