Жсіпбек Аймауытов, «Абілек» романы
Жсіпбек Аймауытов (1889 — 1931) — азаты крнекті жазушысы, драматург, публицист, аза дебиетін алыптастырушыларды бірі.
Туып скен жері Павлодар облысыны Баянауыл ауданына арасты брыны «ызыл ту», азіргі Жсіпбек Аймауытов ауылы.
Жсіпбек жастайынан арабша хат тану, оу йренген. 1907 жылдан бастап Баянауылдаы орысша-азаша екі класты мектебінде, Керекудегі (Павлодар) азыналы ауыл шаруашылы мектебінде, Керекудегі екі класты орыс аза мектебінде тиіп-ашып оиды. Бір жаынан бала оытып, аражат табады.
1911 — 1914 жж. ауылда малім болып істейді.
1914 жылы Семейдегі оытушылар семинариясына абылданады. Оны 1918 жылы аятап шыады.
Мнан со алашордашыларды істеріне араласып, Семейде «Абай» журналын шыарысып, . Стбаевпен, М. уезовпен танысады.
Кейін Алашордадан блініп, Коммунистік партия атарына теді (1919).
азастан Кеестеріні рылтайы съезіне делегат болып атысып, аза АСР Халы аарту комиссариаты комиссарыны орынбасары болып таайындалады (1920).
Мнан со Семей губерниялы оу бліміні мегерушісі (1921), «аза тілі» газетіні редакторы болады.
1929 ж. басталан кеестік уын-сргін кезінде азастандаы лтшылды йыммен байланысы бар деген жаламен ттындалып, за тергеуден кейін 1931 жылы ату жазасына сырттай кім шыарылан. Шымкенттегі педагогика техникумыны директорлыы – міне, мны брі Аймауытовты жаа мірді орнытыру жолындаы крес жолын, мір белестерін крсетеді. 1929 жылы басталан зобала кезінде армаа ілінген Жсіпбек 1931 жылы атылан. Астан-кесте ауыр, біра ерекше уатты да ызы, леуметтік ткерістер, лы революциялар заманында мір срген Аймауытов зіні осы ыса мырында артына аса бай, баалы деби, ылыми мра алдырып лгірді.
Жсіпбек Аймауытов аламынан туан мраларды ай айсысы да оны кесек дарын иесі екендігіні, гуманист суреткерлігіні, жалтасыз лтжандылыыны жарын айаы. Оны шыармалары зі мыр кешкен заманны, зі араласан оамны мтажын теуге, оны а арасын парытауа арналан. Сйте тра кркемдік тегеурінні уаттылыы, идеялы станымдарыны сонылыы, сз олданудаы шеберлігі Жсіпбек шыармаларыны міршедігіне кепіл болма. Мысал ретінде, мен «Абілек» романына тоталым келеді.
«Абілек» романындаы оиалар мірден алынды. Абілек лемі, аза ткерісінен кейінгі аза ауылыны мір-тірліктері, а гвардияшылар рекеті кеінен крініс береді. Маыздысы – жазушыны жан лемін жаулап алан, аза ызыны тадыры. Автор оиа міріне сай Алтай ірі, Маракл, Кршім маайын, табиат тамашаларын серлі, шабытты сз етсе, енді бірде ала ат мінген жалыз адам туралы, сосын жекелеген бейнелер Абілек, Бекболат, Офицер, Маш сияты кейіпкерлерді сйлетеді. Жазушы Абілекті мір-тадыр талысына сала отырып, ауылды сек-аяынан арашалап, ара мртты алдындаы лсіздігін де сездірмей, аладан баытына жолытыруы – кеестік кезені талабы. аза йеліні еркіндік алу салтанаты, жемісті сті. Сондай-а, Тлегенні йінде оната болан зиялы ауым кілдеріні зара гіме-схбаттарынан азаы алжы, птер, темекі тірегінде ріс алан гіме арнасы – бай-кедей, тап мселесіне алып келеді. Абілекті, Балташты, Жорабекті арасындаы гіме аза даласындаы айнап жатан саяси мірді круге болады.
Ж. Аймауытов роман оиасын тарата, кркем, келісті баяндайды. Шыарма таырыбы иемденген басты тла – Абілек аяулы ке мен ымбат анасыны алдында ерке де сем болып сті. рбыларымен де зілі жарасып, аылына кркі мен кілі сн беріп еді. Біра бл жарасты, жасты салтанатын тстері суы, ойлары теріс, жрістері суыт трт атты бзанды. Олар бейбіт ауылды апшысын уырды. лкен й – дулетті Мамырбайды шаыраын ортасына тсірді. Бйбішесін атып, жас тлегі Абілекті ойбайлатып алды да жнелді. Бдан кейінгі жердегі Абілекті мірін, крген зорлыы мен тартан азабын ешкім де дшпанына тілемес.
Бл – бай ызыны ес білгелі кезікпеген кедергісі, жат адамдарды сойан жбірі еді. Он екі дебір глі ашылмаан – Абілек содырларды ортасына тсіп, арамрта ермек болды...
Абілек трагедиясы сол кездегі лтты мселелермен байланысты. А орыс солдаттарыны рлап кетуі, Абілекті ара мрт офицерді йел ып стауы – бір ызды ана емес, бкіл елді лтты намысына тиетін ауыртпалы. ызды бостандыа мтыланымен, ел бетін кре алмай иналуы, кесіні ашатауы, атастыран кйеуіні тайсатауы, ел-жртты оан бір трлі аяушылыпен арауы лімнен де ауыр. Оны стіне орыс – кпір, мслман емес. «Кпірді олына тсіп, соан атын болан» сзді тіпті кпіртіп кетеді. йткені кпір атаулы жау, онымен араласан, шатасан елді брі харам жне діннен безген.
Ел кзіне кріне алмай, клкі болып ауылдан кеткен Абілек алаа барып оып, адам атарына осылып, жар тапты, баытты мірге адам басты, Міне « Абілек» романыны бкіл таырыбы мен идеясы осыан саяды.
Ж. Аймауытовты «Абілек» романы – аза дебиеті тарихындаы лмейтін орны бар шыарма.
Жбан Молдаалиев (5.09.1920 жыл, Орал облысы, Тайпа ауданы, Жыланды ауылы - 06.10.1988, Алматы) — аза аыны, жауынгер, азастан жазушылар одаыны траасы, "Мен азапын" поэмасыны авторы.
мірбаяны
Оралда ауыл шаруашылы техникумын (1940) бітіріп, 1940-47 жылы Кеес Армиясы атарында болды. лы Отан соысына атысты.
Одан кейінгі жылдары: "Лениншіл жас" (1948-52), "аза дебиеті" (1955-56) газеттері мен "Жлдыз" журналы (1958-63) редакцияларында, азастан жазушылар одаында (1953-54; 1963-71; 1 хатшысы) ызмет істеді. Алашы леі ("Ленин тірі") Орал "Комсомол рпаы" газетінде (1939) басылды. Тыш жинаы "Жеіс жырлары" деген атпен 1949 жылы жары крді. Жбан Молдаалиевті кптеген поэмаларында азаматты сарын мен кіл кйі лирикасы басым.
Жбан Молдаалиев 7-сайланан аза КСР Жоары Кеесіні депутаты, аза КСР Жоары Кеесі Тралаасыны, азастан Компартиясы Орталы комитетіні мшесі (XII—Х-съездерде) болып сайланды. Ж.Молдаалиев екі рет Ебек ызыл Ту жне 2-дрежелі Отан соысы, "рмет Белгісі" ордендерімен, медальдармен марапатталан.
Мен - азапын поэмасы
Жбан — зіні ататы "Мен — азапын" деп аталатын поэмасымен аза дебиетіні ірі тласына айналан, отансйгіштік жырларымен халы жрегінен орын тепкен аын. Ол — лы Отан соысы жылдарында келген рпаты ірі талантты кілдеріні бірі. Бл жылдары жыр леміне келген аындар шыармашылыында Отана деген ерекше махаббат, халыты ерлікке шаыру, жеіске деген лкен сенім жатты. Сондай-а азаматты намыс, кек, елге, жерге деген саыныша толы болды. Осы ерекшеліктер Жбан Молдаалиевті 1949 жылы "Жеіс жырлары" кітабында аны байалады Ж. Молдаалиевті аынды даын ктеріп, оны есімін дебиет леміне енгізген шыармасы — "Мен — азапын" поэмасы (1964). Бл поэмада аын аза халыны ткен мірі мен тадыры жайлы лирикалы-публицистикалы стильде толана жырлады. аза халыны лтты ерекшеліктерін ашуда, оны ерлік дстрі, туан жер мен ел, оны байлыы, адамдары жайлы асатата кркемдеп жырлай білді.
зіні "аза" екенін аынан жарыла ерекше шабытпен жырлауы — оны ерлігіні бір крінісі десек ателеспейміз.[1]
"аза болу — зор баыт" дер кн тіпті... — деген ле жолдары бгінгі "егемендікті" жыр еткендей серге блейді. Аын болашаа сенеді. Сондытан да ол аынша желпіне, кіл кйді ырына беріле жырлайды. Енді бірде аын:
Жбан Молдаалиев мір шындыыны р саласына тере іле отырып, жетпісінші жылдары "ыран дала", "Сел", "Байоыр баспалдатары" атты поэмалар жазды. Мнда жаа деректерге сйенген аын, заман шындыын, адамдарды ерлік істерін суреттейді. Халыты бейбіт мірдегі тыныс-тіршілігін айындап, тарихи салыстырулар арылы ткен мір жне болаша жайлы толаныстарын, з ойларын толы ашып крсетеді. Эпикалык поэма лгісін жаластырып, толытыра тскен аынны ай поэмасы болмасын, ызы сюжетті, оиалы болып келеді.
Жбан Молдаалиев шыармашылыы
"Жыр туралы" поэмасында (1963) татар акыны Кеес Одаыны Батыры Мса Жлилді ерлігі бейнеленген.
Ол "Жесір тадырында" (1965) аза йеліні ткен заманы атал тадыры мен оны жаа мір жолындаы кресін крсетті. "Мен азапын" поэмасында аза халыны мірі, лтты ерекшелігі реалистік трыда берілген. "Айттым слем" лирикалы поэмасы (1967) махаббат пен ерлікті жырлайды.
"Кісен ашкан" (1969) поэмасында рманазыны осы аттас кйіне ла ойып, ой жібере отырып, скен нер, ркендеген халы тадыры баяндалан. Оны аынды нерін айын танытан бл шыармасына аза КСР-іні Мемлекеттік сыйлыы (1970) берілді.
1970 жылы Жбан Молдаалиевты тадамалы шыармаларыны 2 томдыы жары крді.
Жбан Молдаалиев кркем аударма мен публицистика саласында да жемісті ебек етіп келеді. Бірсыпыра шыармалары: аылшын, неміс, араб, испан, поляк, монгол,француз, венгр жне баса шетел тілдерінде басылып шыты.
Ол Абайды лы стаз ттып, з шыармаларында аын бейнесін шебер рнектеген. Соларды арасында шотыы биігі - «Абай шыына» (Шы. жинаы. 1 т., 1979) леі:
«Шаншылып Алатауды ршыындай,
Шабытты шырап биік ыршуындай,
Шолып тр шартарапты Абай шыы,
Шытырман, жакпар-жапар жыр шыындай...» - деп,
ол ешбір кіріспесіз-а кемегер аын бейнесін кескіндеуге бірден бет брады. Алатау - Абай тлаларыны атар алынуында тере мн жатыр. «Шыдарды аиыы, мз балаы, Бктерде балалаан з алады...»- деп, аын Абай шыын «шыдарды аиыына» балайды. ле лы аынны Алматыда орнатылан зулім ескерткішіне назар аударумен тйінделеді. Кемегер аын бейнесін ол баса да жырларында сомдай тскен. «азашадан аударылан» (1971) деген леінде ол аза жеріндегі шо жлдыздар атарында Абай есімін алдымен атайды. «Пір» (1972) леінде Александр Сергеевич Пушкин поэзиясымен алаш Абай аудармасы арылы танысанын баяндайды. «Мен - азапын» (1963-64) дейтін ататы дастанында ол Абай бейнесіне ойша оралып, ол аза халы тарихыны блінбейтін бір блшегі, асаралыбелесі екенін ескертеді. дебиет жайындаы маалаларында ол Абай тласына бір сопай тпейді. «аза дебиеті» газетіде жарияланан мааласында («Ерлікпен те ебек», 1969, 7-желтосан) Абайды орыс тіліне аударылуы туралы сз озайды. рманазы мірінен жазылан «Кісен ашан» поэмасы шін 1970 ж. Молдаалиева аза КСР-іні Абай атындаы Мемлекеттік сыйлыы берілді.[2] Тманбай Молдаалиевті ледерімен біршама жыр туындылары орыс, аылшын, неміс, француз, испан, поляк, венгр, араб, монол, ырыз, збек, ытай, трік т.б. тілдерге аударылан.
Жмекен Сабырлы Нжімеденов (28 араша, 1935 жыл, Атырау облысы, рманазы ауданы ошала - 22 араша, 1983 жыл, Алматы) —азастан Республикасы Мемлекеттік нраныны (мтіні) авторы, крнекті аын, азастан Жастар одаы сыйлыыны иегері.
мірбаяны
· Жмекен атасы Нжімеден Стамазиевті бауырында сіп, трбие алан. Сз бен тарих жне туан халыны дстрлеріне деген ысты сйіспеншілік сезімді бала бойында алыптастыран сол кісі. Немересіне зіні ататы бабалары артпанбет жырау (алтыншы ата) мен оны пкесі осуан (Махамбет теміслыны туан шешесі) туралы сыр шертетін.
· 1956-59 жылдары азаты мемлекеттік консерваториясыны халы аспаптар факультетінде оыан.
· 1959-74 ж.«Жазушы» баспасыны редакторы
· «Лениншіл жас» газетінде блім мегеруші
· азастан Жазушылар одаында деби кеесші
· 1974-78 ж, аз.КСР Баспа, полиграфия жне кітап саудасы істері жніндегі мемлекеттік комитетті редакторы
· 1978-83 ж. «Мектеп» баспасында блім мегеруші болып ызмет атаран.
Шыармашылыы
Жмекен Нжімеденовті алашы «Егіс» лирикалы жинаы 1961 жылы жары крді. Трт жылдан кейін «Жо, мытуа болмайды» атты поэмалар жинаы шыты. Ж.Нжімеденовті тірі кезінде барлыы он ледер жинаы мен «А шаылдар» (1973ж), «Кішкентай» (1975 ж), «Ата пен дапырт» (1978ж) атты ш романы басылды.
Аын лімінен кейін жары крген он жинаына тірі кезінде жарияланбаан ледері, поэмалары, повестері мен романдары, маалалары мен аудармалары жне тоыз кй енді. Оны шыармалары кптеген тілдерге аударылып, басылды. Аын А.Вознесенскийді, Е.Евтушенконы, Н.Хикмет пен .Файзи шыармаларын аударан.
азастан Республикасыны мемлекеттік нраны
Жмекен Нжімеденов азастанны азіргі нран мтініні авторы. «Мені азастаным» ні оны шыармашылы жолыны басында, аынны 21 жасында жазылан. Ол кісіні жбайы Нсіп апайды айтуынша Жмекен нді осыдан 50 жыл брын, 1956 жылы Алматыда, белгілі шаобызшы Глсара Піржанованы йінде жазан. Бл ле бір араанда азастан миллиард пт асты жинаанына арналып жазылан сияты болып крінгенімен , негізінен «ел, жер менікі» деген отаршылара арсылытан туан. Оны сезіп алан коммунистер нді млдем шыармай тастауа айналанда Жамал Омарова ара тсіп, эфирден шырауа ммкіндік алан. Сйтіп халыа жетпей жатып удалана бастаан н баы жанып, бейресмиден туелсіздікті арасында ресми нрана айналды.
2006 жылды 11 атарында «Мені азастаным» ні елді мемлекеттік нраны сипатында алаш рет астаналы «Аорда » резиденциясыны шаыраы астында,Нрслтан Назарбаевты азастан Президенті лауазымына салтанатты трде кірісу стінде орындалды.
Шыармалары
Елуінші жылдарды екінші жартысында, алпысыншы жылдарды басында Жмекенні ледері республикалы баспасзде жиі жарияланып жрді. Алпысыншы жылдардан бастап ледері мен шыармалары, ш романы, аударма кітаптары "Жазушы", "Жалын" баспаларынан жары крді:
· "Балауса" (1961)
· "Сыбызы сыры" (1962)
· "з кзіммен" (1964)
· "Жо, мытуа болмайды" (1965)
· "Жары пен жылу" (1966)
· "Кй кітабы" (1967)
· "Мен туан кн" (1972)
· "Мезгіл уендері" (1968)
· "лым, саан айтам" (1970)
· "ызалда жайлы баллада" (1971)
· "А шаыл" (1973)
· "Кішкентай" (1975)
· "Да пен дапырт" (1977)
· "Жеті бояу" (1977)
· "Шуа" (1980)
· "Теміразы" (1981)
· "Ашы аспан" (1981)
· "Мені топыраым" (1985)
· "рпаым, саан айтам" (1988) кітаптары
· ш томды шыармалар жинаы (1996-1997)
· "Мен — тамырмын" дастандар (2001)
· "асірет пен айсарлы" (2001)
· "Жмекен" (2002)
· "Жаыры" (2003).
Аын жырлары бірнеше шет тілдеріне аударылан.
· 1967 жылы "Жо, мытуа болмайды!" атты поэмасы шін азастан Ленин комсомолы сыйлыыны лауреаты атанды.
Зар Заман Аындары – аза дебиеттану ылымына алаш рет (1927) М.уезов енгізген термин, зар заман кезеінде мыр кешіп, отарлы езгіге тскен аза халыны тадырын м-зармен жырлаан аындар шоыры. Зар заман аындары шоырыны белгілі кілдері: Дулат Бабатайлы, Шортанбай анайлы, Мрат Мкелы, бубкір Кердері, Албан Асан, т.б. уезов Зар заман аындары дуірін Абылай хан тсынан Абайа дейінгі жз жыла ластырып, Нарманбетпен аятайды.[1]Зар заман аындары тсынан аза дебиеті жазбаша сипат алатынын атап крсетеді. Дстрлі аза оамындаы брыны алыптасан ндылытарды згеруі, елді басару жйесіні баса сипата ауысуы, отаршылдыты беле алуы, халыты атты кйзелуі Зар заман аындарын тарих сахнасына шыаран. Зар заман аындары халыны жай-кйін ойлаан лт айраткерлері ретінде танылды. Оларды шыармалары халыты салт-дстрлерді аймаы бзылмаан алпында сатауа, лтты болмыс-бітімнен ажырамауа ндейді.[2]
Зар заман аындарыны ледеріні мні
Ресей империясы отарлаушыларыны озбырлыы мен срия саясаты Зар заман аындарыны ле-жырларында жан-жаты суреттеледі. аза халыны шрайлы жерлерін тартып алып, рпаын аздырып, діннен аулатату сыылды империялы пиылды жзеге асуына арсыласу озалысы Зар заман аындарыны айраткерлік поэзиясын мірге келді. Брыны жыраулар поэзиясымен ндесіп жататын ршіл рух, сіресе, Мрат Мкелыны жырларынан айын байалады.[3] Зар заман аындары шыармаларындаы лтты болмысты, азаы адыр-асиетті сатап алуа ндеген ой-пікірлер жанайаймен, шарасыздыпен, соы тзімді сара айтыландыымен ерекшеленеді. Мндай ледерден бодандыты бауына бас игісі келмеген лт айраткерлеріні ршіл ні айын аарылады.[4]
Зар заман аындарыны шыармаларында сары уайыма салыну, айы-ма берілу сарыны да байалады. Бл кезе аындары келер кннен міт жотыына налиды, тыырытан шыатын жол таппай иналады.[5] Олар елді басына тскен нубетті аырзаманны келгені деп ады. Бл жердегі аырзаман – аламды апат, жары дниедегі кзге ілінген нрсені тып-типыл болуы турасындаы емес, отаршылдыты шегеліне мытап тскен лтты кйреуі сипатындаы аырзаман. Халыты ан асатан зобаланы себебін Зар заман аындарыны бірі адам олымен жасалан злымдытан, екіншілері дінні бзыландыынан деп топшылайды. сіресе, Шортанбай аын шарасыздытан дінді таяныш ылады.[6]
Зар заман аындарыны ле-жырларында елмен оштасу, туан жерді ткенін асау сарыны орын алан. Жалпы “ауа кшу”, “онысты тастау” ымы кптеген халытарды фольклорлы шыармаларына тн.[7] Талауа тскен елден кетіп, жайлы жер, ыайлы оныс іздеу идеясы еркіндік, бостандыа мтылу мраттарымен орайлас келеді. Туан жерді табиатына арап трып, ткен кнні елесін іздеу, жасты дуренді еске алу рдісі ата онысты бліншілікке тсіп, згені ойранына айналан стте туындаан м-шермен астасып жатады. Аындарды біратары жтаан жер мен кшкен елге айырылып сз айтып трып, басыншылы пиыл мен зорлышыл рекеттерді зарлана жыра осады. Зар заман аындарыны кпшілігіне тн ерекшелік – келешекті крегендікпен болжап, алдаы уаыттаы ел сипатыны згерісін олмен стап, кзбен кргендей бейнелеп айтуы.[8] Мндай болжам ледер Зар заман аындары шыармашылыыны бастапы кезеінде, яни отарлаушыларды ойранынан брыныра айтыландыымен нды. Бгінгі кзарас трысынан араса, оларды ойлаан аупі раса айналанына ку боламыз. Бл аындарды ішінде ле-жырды бар уатын пайдаланып, ата-баба дстрімен астарлай айтып, батыс пен шыыстан келетін кесапатты бірдей болжап бергені – Дулат Бабатайлы.[9][[Сурет:Dulat.jpg|thumb| alt=A.| Зар заман.]
Аындарыны шыармаларына тиым салынуы
Зар заман аындарыны айраткерлік биікке ктерілуі отаршылдыты беле алуынан басталады. Жыр жйріктеріні бар діреті, бар абілеті ел-жртыны санасын оятуа жмсалды. Олар ауіп-атерді, зорлы-зобалады алдын-ала ескертті, зардаптарын кн ілгері тайа таба басандай етіп айтып берді. Елді берекетін кетірген отарлаушыларды быжы кейпіндегі бейнесін жасады.[10] Соларды ойранына жол ашан з халыны кейбір жандайшаптарын аяусыз сына алды, кей тста ел бірлігіні кемістігін де тйреп тті. Зар заманны бкпесіз баяндалан оиаларын кейінгі рпаа аманат етіп алдырды. Зар заман аындары шоырыны белгілі кілі – Дулат Бабатайлы аза халыны дстрлі жыр лгісін тр жаынан згертіп, леді кркемдеп кестелеуді жаа лгісін жасады. Аталан аындарды ай-айсысы да лтты поэзиямызды мазмн жаынан байытуа лес осты.[11] Кеестік идеология стемдік еткен кезеде Зар заман аындарыны шыармаларын насихаттауа тиым салынды. Олар барлы оулытардан алынып тасталды. Соан арамастан Зар заман аындары шыарм. р жылдарда зерттеу нысанасына айналды. аза дебиетіні тарихын оып-йренуге арналан ыл. жинатарда оларды кейбір ле-толаулары арагідік жары крген тстары да болды. Мысалы, 1978 жылы Ленинградта басылып шыан “Поэты Казахстана” жинаында (растыран М.Маауин) Зар заман аындарыны отаршылыа арсы жазылан біратар ледері орыс тілінде жары крді.[12]
20 -ды соынан бастап зар заманны тарихи сипаты, Зар заман аындары шоырыны белгілі кілдері, деби аым ретіндегі ерекшеліктері, кркемдік кестелері туралы біратар ебектер жазылды. Зар заман аындары шыарм. – жаалыы мол, згеше дстрі бар крделі былыс ретінде дебиеттану ылымыны траты зерттеу нысанасы болып ала бермек.[13]
Зар заман поэзиясыны кілдері
Кульбаева М.М., А.Байтрсынов атындаы останай мемлекеттік университетіні аа оытушысы , филология магистрі
Ары тбі аырзаманды сарындар мен болжал ледерден бастау алатын зар заман жырларыны кп таралан кезі – отаршылды дуірі. азаты кптен кткен смдыыны бірі осы еді, осы да іске асуа айналды.Жерлері алынумен атар, уелі аза даласын айнала сызып, шеткі алаларды салды.....Арты жерге Ресейді ара шекпен мжытарын кеп ондырды.Брыны хан, брыны би, брыны елді амын ойлайтын тзу адамны брі шетке аылып алып, ыбыр еткен ісі болса барлыы да орыс уатымен, орыс олымен істейтін болды.Зар заман аымына анытама берсек, ол отаршылды дуірдегі елді леуметтік ахуалыны кркем бейнелеуіні крінісі.Асан ата айтып кеткен («Мнан со илы-илы заман болар,Заман азып,за тозып, жаман болар»),Бар болжап берген («Кн батыстан бір дспанАырда шыар сол тстан») дуір келіп жеткен со аын-жырауларыны ле-толауларыны таырыбы зінен-зі зар заман аымына ойысты. [1.144].Сондытан бл былыс басталар жері, тамамдалар тсы айындалан, тарихи згерістер аясында жетіліп, ркенделген, тйінделген аым ретінде арастырылады.Бл сарынны аындары атарына Дулат Бабатайлын\1802-1871\,Шортанбай анайлын\1818- 1881\, Мрат Мкелын\1843-1906\, бубкір Кердері Шоанлын\1858-1903\ т.с.с. аындарды осуа болады[2.56].
Соларды крнекті кілдеріні бірі Шортанбай – орыс отаршылдыы тсында аза оамына кірген леуметтік згерістерді сырын тере ашып бейнелеген суреткер.аза даласына сауда капитализміні кіруі, оамны бай не кедей болып жіктелуі, кімдікке талас пен сайлау кезіндегі даулар аын ледерінде серлі суреттеледі.
Асылы азан заманда,
Алуан- алуан жау шыты.
Арам, араз хан шыты.
айыры жо бай шыты,
Сауып ішер сті жо,
Мініп крер кші жо,
Аша деген мал шыты,-
деп ол бірде аза даласына келген сауданы айыптаса, елді бас ктерер азаматтарыны байлыа ныуын, анауды кшейгенін сына алады.
айыр кетіп байлардан,
Бзауа аша беріп тр.
Плен тенгеторпа деп,
Тиына тиын болып тр.
Залым туан смырайлар
Осылай жртты еміп тр,-
дейді.Осыны брін Шортанбай заманны азандыы деп ты.[3] Шыыстаы Дулатты, батыстаы бубкір мен Мратты, Арадаы Шортанбайды бір – біріне сас уенмен ел мын жырлауы кп ойа жетелейді.Заманды сезіну ортатыы деген осы.Орыс шаруаларыны аза жеріне аылып келуі жртты наразылыын оятты. Бл арсылы отаршылды дуірді былыстарын аяусыз сына алан зар заман поэзиясында шынайы крініс тапты:
Айтуа ауыз келе ме,
Аягз кімні жері еді?
лы рісі ысарып,
Ке онысы тарылды.[4]
Шортанбай:
Нысапсыз екен бл кпір,
Жеріді алды, малды алды.[5]
Талай асырдан бергі жаугершілік жорытарында асыр мінез танытып, намысын ешкімге таптатпаан,кеудесі ктерікі, рухы биік ыр азаы ептеген жаымпаздыа бой алдырды. Бл е алдымен Дулат Бабатайлыны сынына ілікті:
Майырдан алса бйрыын,
Борбайа ысып йрыын.
Ел пысыы жортады-ай,
з елді орытып,
Одан зі орады-ай.
Бл трыда М.Мырзахметовті пікіріне жгінсек, «аза дебиеті тарихында алаш рет лтты санасы саналы трде оянан жаашыл аын, халыны бозторайы боп шырылдаан Дулат поэзиясында отаршылды билік жйесі жне елін сатан атамінерлер бейнесін тыш галереясы жасалды» дейді.Жртшылы арасында «Жаа низам» деп аталан 1868 жылы реформа- зар заман поэзиясыны негізгі таырыбы болды.арапайым халыты «Жаа низамды» алай абылдаанын, андай кйге тскенін зар заман мектебіні кілдері тайа таба басандай бейнелейді.сіресе, Дулат Бабатайлыны отарлаушыларды астарлы амал-айласы мен итры улыын саланнан-а аарды:
Батыстан патша тнегі,
Жеріе келіп тнеді.
Жонынан таспа тіледі,
Дулат оны біледі.
Осыны Шортанбай да:
Осы кнде заманны,
Осылайша болып тр.
Мсылманды бл кнде,
Орыс кпір жеіп тр.
Ал бубкір болса:
оныстан бірнешелер кшті ркіп,
Штатты хабарынан білмей орып - дейді.[8]
Отаршылды билікті ел арасындаы кілдеріні бейнесі зар заман поэзиясында типтік тла ретінде крініс тапты. «мірді шынды былыстары мен оиаларыны алы тасыны арасынан ажетті типтік сипаттаы маызды, маыналы фактілерді кре білу шін де зергерлік зерде керек» деген талап трысынан араса, халыны жоын жотап, мын мдау арылы зара ндестік танытан замана жыршыларыны шыармаларынан типологиялы састыты мысалдарын кптеп кездестіруге болады.
Пайдаланылан дебиеттер тізімі:
1. Мдібай .Зар заман аымы.Алматы:аза университеті.1997 ж.160 б.
2. Дуітов С.Заман жне зар\\Егемен азастан,1994 ж.17 ыркйек.
3. Садырбайлы С.Шортанбайды аындыы.\\аза дебиеті,1992 ж.
4 ыркйек.
4. мірлиев .Дулатты дуірі мен аындыы.\\Замана сазы. Алматы: Жазушы,1993 ж.160 б.
5. Мдібай . Зар заман аымы жне Шортанбай мрасы. Филол. ыл канд.дисс.Алматы,1995 ж.142 б.
6. Аыр заман .\\Жлдыз,1993 ж.
Иса Байзаов (3.10.1900, Павлодар облысы, Ертіс ауданы, лгілі ауылы — 3.9.1946, Алматы) — аын, нші-композитор.
мірі
кесі Байза ескіше хат таныан, жасында н салып, ле шыаран, шаын шаруалы, сауыой кісі болан. Иса 9-а шыанда шешесі айтыс болып, леші, гімеші жесі Жанбаланы бауырында седі. Наашы аасы Рахмет оан домбыра тартып, н салуды йретеді. Кішкентайынан “нші Иса” атанады. 1921 жылы Семейдегіжмысшы факультетінде, 1922 жылы Орынбордаы аза халы аарту институтында, 1929—1932 жылы аза педагогикалы институтында оыан.
1926—1929 жылы аза драма театрына шаырылып міре, алибек уанышбаев, рманбек, Серке ожамлов, Елубай, таы баса актерлермен бірге жаа театрды негізін аласады. Театр алаш ойан М. уезовті “Елік — Кебегі” мен “Бйбіше — тоалында” басты рлдерде ойнайды. зі инсценировка жасаан “Біржан — Сара”ойылымындаы Біржан рлінде наыз актерлік дарынын танытан. 1932—1940 жылдары Алматы, араанды, Семей алаларында радиода, филармонияда, Жазушылар одаында ызмет істеді. ледері 1924 жылдан жариялана бастады. Сан ырлы талант иесі Байзаовты, сіресе, суырып салма аынды нері аза дебиетіндегі осы бір ерекше былысты жаласындай еді. Байзаов жазба дебиет кілі ретінде де шотыы биік кркем туындылар алдырды.[1][2]
згеше жанры
Кптеген ледеріне зі мір срген кезедегі азастанны тыныс-тіршілігіні трлі кріністерін арау еткен. Аын ледерінде фольклорлы сипат басым. Бл — оны суырып салмалы талантына байланысты ерекшелігі. Байзаовты жрт алдында айтылатын за толау алдындаы кіріспе іспетті, зіндік ні бар желдірмелері халы арасына ке тараан. Байзаов поэма жанрын дамытуа да зор лес осты.
· “лы рылыс” (1933), “Алтай аясында” (1934), “Он бір кн, он бір тн” (1938), “Кавказ” (1940), “Абпе” (1941), “ырмызы — Жанат”, “ойшыны ертегісі”, таы баса клемді шыармаларында ткен заман оиалары, кейінгі дуір шындыы крініс тапан.
“ралай слу”, “Алтай аясында” поэмаларында жоар шапыншылыы, “Атабан шбырынды” заманындаы аза трмысы шынайы суреттеліп, ел бірлігі, патриотизм идеясы ктеріледі. леуметтік айшылытара толы “Абпе” поэмасында аын з кейіпкерлері Абпе мен міржан бойына брыны аза жастарыны е жасы асиеттерін жинатаан. Абпе — з баыты шін крескен р мінезді аза ызыны бейнесі. Байзаовты аынды дарыны лы Отан соысы жылдарында ерекше танылды. Аын зіні отты жырларымен ел ішіндегі насихат жмысына белсене араласып, ебектегі ерлікті жырлады. Байзаов 40-тан астам нні сзін жазып, кптеген аза ндерін нотаа тсіртті. Оны шыармашылыы — аза поэзиясындаы жарын белестерді бірі. Актерлік, ншілік, жыршылы дарынымен аза мдениетінде тере із алдыран.
Байзаовты мірі мен шыармашалыын Е. Ысмайылов, М. Хасенов, Р. Бердібаев, таы баса зерттеген. Жазушы Н. Ановты “н анаты” романында (1956), осы аттас кинофильмде (1962) нші-аынны кркем бейнесі жасалды. Ебек ызыл Ту орденімен марапатталан (1939).[3]
Эпикалы шыармалары
· «ралай слу» (1925)
· «ойшыны ертегісі» (1926)
· «Алтай аясында» (1939)
· «Кавказ» (1941)
· «ырмызы-Жанай» (1940, аяталмаан)
· «Абпе» (1945)
· «Неге Алатау шаттанды» (1929)
· «лы рылыс» (1933)
· «Он бір кн, он бір тн» (1939)
| ІЛИЯС ЕСЕНБЕРЛИН РОМАНДАРЫ ЖНЕ ТАРИХИ САНА азастан республикасы мемлекеттік сыйлыыны лауреаты, аза дебиетіні тарихында бгінге дейін е кп роман (17) жазан жазушы І. Есенберлинні аламынан туан "Айас", "ашытар", "атерлі ткел", "Алтын с", "Маыстау майданы", "Алтын аттар оянады", "Клекемен орай жр", "Алыстаы арпалыс", "Ау стар уанышы", "Махаббат мейрамы", т.б. романдары ты таырыпта жазылып, аза дебиетінде оан дейін млде ктерілмеген мселелерді озаан, соны серпін келген, оырман сйіспеншілігіне бленген туындылар еді. Ол — аза дебиетінде алашы болып тарихи зерде тамырына ан жгіртіп, тншыан сананы апастан шыаруа жол салан, лт рухын тірілткен жазушы ретінде аза дебиетіні тарихында ошау орны бар тла. Ілияс Есенберлинні алты кітаптан тратын тарихи эпопеясы сз неріні лемдік нсасына осылан тарихты кркемдік пайымдауды здік лгілеріні бірі болып ала бермек. Тарихи таырып арылы бгінгі кнге, азіргі дуірге атысты идеялар айтылатынын естен шыаруа болмайды. Тарихи шыарма сол ткен заманны леуметтік-эстетикалы реконструкциясы ана емес, онда бгінгі уаытты да философиялы концепциясы жатады. Тарихи шыармаларды мір танытышты мнін айтан кезде, онда бгінгі рухани тіршілігімізге атысты кп мселелер амтылатынын ескеру керек. І. Есенберлинні «Кшпенділер», «Алтын Орда» романдарын ткенді айта отырып оны азіргі мір былыстарына байланыстыра білу - кркем шыарманы эстетикалы актуальдыын арттыратын кркемдік фактор екенін длелдейтін, уаыт рухы крінетін, жаа концепция келген шыармалар деуге болады. аза тарихыны соы бірнеше ондаан жылы тн-тнекті, меіреу кй кешіп, зге халы тарихыны осаында боланы кім-кімге де белгілі. Мны зі аншама буын рпаты жандниесіне сер етіп, дниетанымына салынын тигізді, акыл-парасаты ая асты болды. Осы трыдан келгенде жеке жазушыны ана емес, бкіл каза дебиетіні тарихында леуметтік тере мнді туынды болып алан«Кшпенділер» трилогиясында Шыыс улеті билеп тран дуірлердегі лт тарихына тередеп еніп адам жасауы аза дебиеті мен кркемдік леміне алаш рет І. Есенберлин келген жаалы пен батылды еді. Авторды аса зор зерттеушілік жмыс жргізуіні нтижесінде беймлім, ты материалды оырман игілігіне айналдыруды жарын крінісі болан «Кшпенділер» трилогиясыны кезінде танымды жаынан да ерекше жк аралааны кпшілікке белгілі. Рас, алымны міндетінен грі міндеті ауымды, кеірек болып келетін жазушы шін апаратты ана ызмет атаратын материал суреткер жмысыны алашы бастамасы ана. Ты, жаа дерек, кпшілікке беймлім материал негізінде аламгерді ой сзгісінен тіп орытылан оиалара рылан трилогияда жан-жаты камтылан адамгершілік мселелері крініс тауып, ткен дуір шындыы бгінгі заман сипатымен сабатастырыла суреттеледі. Сатандыру мен ескерту идеясы бой крсетіледі. Ілияс Есенберлинні лт тадырына атысты шетін сырлары мен идеялары кемел дегейде крінетін бл эпопеяны алашы блігі «Кшпенділер» трилогиясы еді. Шыарма кейіпкерлері ретінде негізін тарихи тлалар, Шыыс хан дуірінен басталып Кенесарымен аяталатын аза мемлекетіні бастау кзі мен иын-ыстаулы тадыр-талайыны басында тран хандар тізбегі, ел мы мен арман-тілегіні хабаршысы аын-жыраулар, ел бірлігіні йтысы, халыты аыл-парасатты билер, ел мен жер шін, рпа болашаы шін асы аны аланша жаумен шайасып отанын орай білген арыстан жрек, атанжілік батырлар. Блар — ел есінде саталып, тарихта алан мірде болан тлалар. «Кшпенділер» трилогиясы — партиялы идеологияны ылышынан ан тамып тран уаытта дниеге келген шыарма. Ол кезде мндай шыарманы жазба трма, аза халыны ертеректе мір срген артында мол мра алдыран, елім деп еіреген, ел шін, жер шін мерт болан батырларды, хандарды, шешендерді атын атауды зі, олар жнінде гіме озауды зі иын еді, ауіпті еді. Ал Ілияс Есенберлин осыны брін біле трып аза халыны ткен тарихын бейнелейтін, тарихтан мол малмат беретін бір кітап емес, бірнеше роман жазып, оырмана сыну жай ерлік ана емес, талантты жазушыны саяси жеісі еді. «Кшпенділер» аза халыны, лтты тарихыны бастау кзі беріде емес, ріде жатандыына жн сілтеді. Бкіл бір халыты мір-тарихы мытылып бара жатандыын еске сала отырып, оан кінлі — коммунистік саясат екендігін ашып айтпаса да, мір аысы баса арнамен аып бара жатандыын, тарих беттері брмаланандыын кркем тілмен бейнелеп берді. Архивтік деректер, халыты аыздар, этнографиялы сипаттар негіз болан тарихи эпопеяда автор оларды сол ткен дуір елесін дл бейнелеу шін ана емес, оан оса трлі аида мен идеяларды, трлі психология мен масат мдделеріні андай заман, андай оамды жйеде болсын сабатасты алып жатан крінісін беру шін де пайдалану масатын станан. |
лияс Есенберлин (10 атар, 1915 жылы азіргі Амола облысы, Атбасар аласы - 1983, Алматы) — аза жазушысы.
Ебек жолы
· 1940 жылы аза тау-кен институтын бітіріп, Жезазан рудниктерінде инженер болады. лы Отан соысына атысан.
· 1942-1947 жылдар аралыында азастан КП ОК-ні нсаушысы,
· 1951 жылдары аза мемлекеттік филармониясыны директоры,
· 1953-1954 жылдары Р Геология министрлігінде аа инспектор,
· 1954-1955 жылдары Берсгір шахта басармасыны (Атбе облысы) бастыы,
· 1955-1957 жылдары аза мемлекеттік кркем дебиет баспасыны аа редакторы,
· 1958-1967 жылдары "азафильм" киностудиясыны аа редакторы, сценарий редколлегиясыны мшесі,
· 1967-1971 жылдары "Жазушы" баспасыны директоры,
· 1971-1975 жылдары азастан Жазушылар одаы басармасыны 2-хатшысы болып ызмет атарады. Атбасараласындаы мектепке, Алматыдаы бір кшеге І. Есенберлин есімі берілген.
Шыармашылыы
І. Есенберлин аза дебиетінде німді ебек еткен аса крнекті жазушыларды бірі. Алашында аын ретінде танылан оны шыармалары 1940 жылдан бастап жары кре бастайды. 1945 жылы "Слтан", "Айша" дастандары, "Адамгершілік туралы жыр" ледер жинаы (1949), революционер, большевик . Майктовке арналан "Большевик туралы поэмасы" (1957), "Біржан сал трагедиясы" (1959) дастандары жарияланды. 1960 жылдары проза жанрына алам тарта бастады. "зен жаасында" (1960), "Толиды Есіл" (1965), орыс тілінде жазылан "Адам туралы н" (1957) атты повестері жары крді. "Айас" (1966), "атерлі ткел" (1967), "ашытар" (1968), "аар" (1969), "Алмас ылыш" (1971), "Алтын с" (1972), "Жанталас" (1973), ты туралы "Клекемен орай жр" (1974) романдары, "Кшпенділер" трилогиясы (1976), Алтын Орда трилогиясы (1982-1983), "Махаббат мейрамы", "Алыстаы аралдар" (1983), Ау сты уанышы" (1984) романдары, шыармаларыны онтомды жинаы (1984-1990) жарияланды.
Есенберлинні "Маыстау майданы", "Аманат" (1978) романдары аза дебиетіндегі сбелі шыармалары атарында. Кеес кіметі]] жылдарында туып алыптасан аза интеллигенциясыны мірін, оларды аза даласында социалистік нерксіп орнату жолындаы ажырлы ебегін, ескілікті адам санасындаы алдыына арсы кресті баяндайтын "Айас" романына 1968 жылы аз КСР Мемлекеттік сыйлыы берілді.
лияс Есенберлинні орыс тілінде шыан "Песня о человеке" (1956) романы 1958 жылы ытай тіліне аударылады. "Таудаы тартыс" (1962) пьесасы Алматыдаы Балалар мен жасспірімдер театрында ойылды. М.Ерзинкянмен бірігіп жазан "йма" (1961) киносценарийі бойынша тсірілген фильм бкіл кеес жне венгр, поляк, болгар экрандарында крсетілді.
лияс Есенберлин прозасы тгел дерлік орыс тіліне аударылды. "Схватка" ("Айас", 1957); "Опасная переправа" ("атерлі ткел", 1970); "Влюбленные" ("ашытар",1970); "Хан Кене" ("аар", 1971); "Заговоренный меч" ("Алмас ылыш", 1973); "Отчаяние" ("Жанталас", 1974); "Прикрой своим щитом" ("Клекемен орай жр",1976); "Мангистауский фронт" ("Маыстау майданы", 1981); "Золотая Орда" ("Алтын Орда", 1985) деген атпен Мскеулік жне республикалы баспалардан жары крді. Жекелеген шыармалар украин, латыш, литва, збек, алтай, башрт, араалпа, венгр, поляк, аылшын, француз, ытай, неміс, араб, испан тілінде жарияланды. Оларды ішінде "Кшпенділер" трилогиясы, "Адам туралы н", "атерлі ткел", "ашытар", "Айас" романдары бар.
I.Есенберлин ырыа жуы н мтінін жазды. Ол К.Д.Ушинскийді "гімелері мен ертегілерін" (1945), М.Жулявскийді Вьетнам міріне арналан "ызыл дария" (1956) романын аза тіліне аударды. Есенберлин Ебек ызыл Ту орденімен, медальдармен марапатталан.[1]
Тарихи романдары
Есенберлинні наыз жазушылы орнын белгілеген шыармалары — "аар", "Алмас ылыш", "Жанталас" атты тарихи романдары.
Тарихи романдар деп ткен тарихты маызды оиаларын айта жаыртып, оларды кркем трде баяндайтын романдарды айтады. Жазушылар тарихи романда тарихты жаыртумен шектеліп оймай, адамгершілік, психологиялы, мдени мселелерді бірттас ктеруге кіл бледі.
Жазушы I. Есенберлин зіні тарихи трилогиясында аза еліні ХV-ХІХ .. туелсіздік шін табанды кресін кркем суреттейді. Осы жолдаы ыруар иындыты, ішкі айшылытарды, адами атынастарды, оларды рекеті мен мінез-лытарын, сырт жаулармен шайаста шыныан бірлікті, дстрді, салт-сананы крсетеді Тарихи жазба деректерге, шежіре малматтарына, аыз гімелерге сйене отырып, аламгер аза халыны тарихыны аса маызды тстарын ашып, кптеген тарихи айраткерлерді кркем тласын жасайды.
"Алмас ылыш" романы — XV . оиаларынан аса кп малматтар бере алады жне ол оиаларды жылнамалы реті саталан. Сол себепті де оны роман-хроника деп атауа болады. Роман-хроника боландытан, онда кптеген тарихи оиаларды тізбегі басым келуі — жанрлы задылы.
"Алмас ылыш" романында Дешті ыпшаты (брыны аза еліні бір атауы) аарлы ханы білхайырды кезінде аза руларыны аза хандыы ол астына топтасуы, бір жаы — білхайыр, екінші жаы — Жнібек, Керейлерді та пен тж шін таласы, хан ордасындаы шытырман оиалар, алдау мен зорлытар тізбегі баяндалан. Кітапты бірінші блімі — білхайыр лысыны екіге бліну жадайын крсетуге арналса, екінші блімі аза хандыыны ішкі, сырты жауларымен кескілескен крес стінде шыныып ширауы, бл жолдаы ыруар кедергілер мен иындытар крсетілген.
Романны басты идеясы — аза руларыны бірлесу, бір хандыта ынтыма ру мселелері.
Шыармада басты аарман білхайырды, сондай-а Жнібек, Мхаммед Шайбани, Брыдытарды, таы баса тарихта болан айраткерлерді бейнелері жасалан. Автор оларды крделі тлаларын бойындаы айшылытарын ашып крсету береді. Мселен, білхайыр, бір жаынан, айлакер, аылды айбарлы ел басшысы болса, екінші жаынан, з масаты жолында ешбір арамды, азындытан тайынбайтын мейірімсіз, андыол. Оны жздеген жылдара созылып, ріден келе жатан Шыыс ханны рім-бтаыны озбырлы саясатын жаластырушы екенін де автор жасырмайды, хан екен деп, орынсыз дріптемейді.
алы леумет адамдары да романны басты идеясын ашуда елеулі ызмет атарады. Мселен, Асан айыны Бердібек пен білхайыра айтатын атал сын сздері, білхайырды Керей мен Жнібек елін шабам деген екпініні ол астындаыларыны олдамауынан су сепкендей басылуы сияты кріністер бан айа.
Мнда халыты жасы асиеттерін бойына дарытан обыланды, азтуан, Саян, Ора секілді кейіпкерлер романны идеялы жгін едуір ктеріп тр. Мселен, азтуан мен отан аындарды айтысы арылы роман бкіл аза даласыны тарихи крінісін, шежіресін береді, халыты сан асырлы мірін, крестерін, оларды сыры мен сипатын айтады.
Трилогияны "аар" атты кітабында I. Есенберлин XIX . 30-40 жылдарындаы Кенесары асымов бастаан Ресей отаршылдыына арсы озалысты жай-кйін гімелейді. Мнда жазушы жрта брыннан белгілі тарихи оиаларды тізе отырып, ондаы адамдарды кйініш-сйінішімен, арман-кінішімен, мратымен, кейіпкерлер тадырымен байытып крсетеді.
"аарда" аза даласында туелсіз ханды орнатуды масат еткен Кенесарыны ол жиып креске шыуы, туелсіздік шін кресті олдамаан слтандара жне патшабекіністеріне шабуылы, Кенесарыны билікке ол жеткізу шін патша кілдерімен келіссздер жргізуі, талабы тпеген жерлерде халы аныны тгілуімен есептеспей, кш олданылатын істерге баруы баян етіледі. Осы жолдаы ханны аталдыы, елді кйзеліске шырауы, Кенесары дшпандарыны йымдасан іс-рекеттері, сан алуан адам мінездері крсетіледі.