Кне тркі ескерткіштері туралы азаша реферат 3 страница

Абайтануды алашы негізі де М.уезов жазан Абайды ылыми мірбаянында жатаны млім нрсе. Абай мірбаянын ылыми негізде жаза отырып М.уезов абайтану саласындаы бірнеше крделі мселелерді ттастай арастыруды бірден ола алды. Блай етпейінше Абай мірбаянын жазуа кірісуді зі иына соары млім еді.

Абай мірбаянын алпына келтірудегі басты діс — ауызша срау, тірі архив иелеріні естеліктерін жинау, жариялау. Е бастысы Абай ледеріндегі негізгі леуметтік сарындара сйену арылы биограф кп шындыты сырын ашады. Осы арылы М.уезов Абай мрасыны зерттелу жолына зор лес осты.

Абайды ылыми мірбаянын ойдаыдай жазып шыару арылы М.уезов келешекте абайтану саласында зор клемде жргізер зерттеу жмыстары шін табан тірер ылыми негіздегі ірге тасын жасап алды. 1924 жылды зінде-а М.уезов Абай шыармаларыны тыш толы жинаын растырып, Абайды аза дебиеті тарихындаы алар орнын анытап алуа мтылды. «Абай», «Шолпан» журналындаы аын жайлы пікірлері мен Орыс Географиялы оамы Семей бліміні Абайа арналан салтанатты кешіндегі «аза дебиетіндегі Абайды орны» деген баяндамасы — осы рекетті айаы. Бл блімдегі келесі бір зерттеу де назар аударатындай, ол зерттеу «Абайтануды бірегей зерттеушісі» деп аталады. Мекемтас Мырзахметлы мхтартану саласында да, абайтану саласында да жемісті ебек етіп жрген білгір алым. Сол себепті алым Мырзахметовті рбір пікірі салматы, тиянаты, ойлы болып келеді. Мысалы: «дере даму стіндегі аза кеес дебиетіні ірі саласына айналып отыран абайтануды негізін алаушы лама алым М.уезовті Абай мрасы туралы лан-айыр ылыми зерттеулері туан дебиет тарихында ерекше орын алатын бірегей айталанбас былыса айналып та лгірді. лы аын мрасыны сыры тере болмысына бойлай еніп, ылыми зертетулерімен бірге тарихи шындыты бойына дарытан суреткерлік діретімен, кркемдік шындыа айналдыру арылы кркемнерді кптеген жанрында тедесі жо айталанбас туындыларымен рухани жан дниемізді айтарлытай байытты» /6.52/.

Белгілі алым М.Мырзахметов М.уезовті Абай мрасы жайлы за жылдара созылан шыармашылы ізденістері мен ылыми зерттеулерін, кркем туындыларын бір-бірімен тыыз байланыста алып трт трлі іргелі салаа бле отырып арастыру ажеттігі сезіледі. Оларды бас-басына жеке трде атап теді, санамалап крсетеді.

1. Абайтануды іргелі саласына айналып отыран аын шыармаларыны текстологиясы жніндегі аса иын да крделі проблемаларын ттас амтитын Абай ледерін жинау, екшеп толытыру, тыш толы басылымдарын дайындау, тсініктер жазудаы ізденістері мен осы саладаы арнаулы зерттеулерін амтиды.

2. Абайды тыш ылыми мірбаянын жазу стінде алашы биограф, тарихшы ретінде кптеген аын замандастарымен бетпе-бет кездесіп, тікелей тілдесу, жзбе-жз гімелесу арылы естеліктер жинау, жаздырып алу, солара орай тарихи деректер кзін іздестіру рекеті жатады.

3. Абайды деби мрасы жайлы арнайы ылыми зерттеу жмыстарын, негізінен сегіз трлі проблема шеберінде жргізе отырып, р жылдар айтылан ой-пікірлерін орытындылау жне де за жылдар бойы жоары оу орындарында абайтануды арнайы курсы мен арнайы семинар сабатарын ткізумен айналысу. Абай мрасы жайлы зертетулерге басшылы ету, аспиранттар мен ізденушілерге жетекшілік ету з алдына дербес бір мселе.

4. Жоарыда айтылан р саладаы зерттеулерді ылыми нтижесіне сйене отырып, Абайды мірі мен шыармашылыы туралы кркемнер саласыны рилы жанрында жазылан туындылары з алдына бір лемді райды. М.уезовті лы аын мірі мен деби мрасын зерттеу саласындаы бірегей табысы рине XX асырды кркем ойындаы ол жетпес шыына айналан ататы «Абай жолы» эпопеясында жатыр.

Абайтану саласындаы бл іспеттес орасан зор ылыми шыармашылы ізденістерді стті аяталуына айта берсек себептер кп. Біра осыларды ішіндегі елеулі буынны бірі – Абай мрасы жайлы сан жылдара созылан азабы мен ызыы мол ылыми зерттеу ебектері деп араса, бір жаынан, Абай мір кешкен леуметтік ортада туып, сол ортаны сыры мен шындыына жастайынан аныып алыптасуы да айтарлытай орын алан. Балалы балдурен шаында-а Абаймен дос-жаран, сыйлас болан атасы уез сйікті немересіні рухани жан дниесін Абай шыармаларымен ауыздандырып, аын леін тгелдей жата оытып сіруінде де біраз себептерді сыры жатса керек-ті. зі шан ясыны Абаймен тікелей досты, туысты арым-атынаста болуы, сіресе атасы уезді Абай жайлы ел іші оиаларын толайтын за сонар гіме-естеліктеріні бала Мхтар санасына тайа таба басандай ізі алып, шпес сер беріп отыруыны айтарлытай маызы бар рухани айнара айналаны да млім нрсе. Бала жастан сырына аныып зі скен леуметтік ортада Абайа атысты ым-уыт оиалар сыры ел арасында за жылдар бойы зын сонар гімелерге желі тартып, таралып жататын-ды. Осы гіме-естеліктерді елти тыдаушыларды арасында бала Мхтар да сол гімелер желісіндегі нелер бір ажап ой-пікірлерді ой зердесіне тои жретін. Жасты шатаы сер естен кетпей за саталаныты себепті, Мхтарды Абай мрасыны сыры мен аын міріне атысты оиаларды тере мні мен шындыын кейіннен Абай мрасын зерттеушілерді брінен де жетік білуі, здік дараланып шыуы да зады еді. Бл жадайлар, бір жаынан, Абай мрасын жинап, тередей зерттеуіне рі Мхтар уезовті лем дебиетіні алтын орына олжа салан лы туындысыны стті аяталуына зор септігін тигізді. Жне де осы танымдары сол тсты саяси-леуметтік сан салалы мір болмысыны тарихи негізі ретінде суреттеліп, жанданып жатты.

«Абайды білмек парыз ойлы жаса» деп аталатын монографиялы ебекті екінші блімі «Абай мырнамасы» деп аталып, жоарыда атап крсетілгендей трт трлі нсаны амтиды. Енді осы «Абай мырнамасы» жайлы да кейбір мысалдар, длелдер келтіре кеткенді жн деп тапты. «Абай мірбаяныны алашы нсасы» (1927-1933) бірнеше таырыпшаларды амтиды, атап айтанда «Абайды туысы мен мірі», «Абай туралы Ккбай асаал мен баласы», «Тралды естегілері», «Абай жазан кейбір ледерді ай кезде, не себепті айтыланы туралы тсіндіру осымшалар» деп аталады. «Абайды туысы мен мірінде» Абайды мірі, шыан тегі, скен ортасы жайында кп деректер бар, соны ішінде лы аынны кесі нанбайа атысты ана бірер пікірді келтірсек, себебі кні кешегі кеестік кезеде нанбай жайында млдем теріс пікірде боланымыз рас. Сол себепті М.уезовті нанбай жайындаы дерек кздеріне назар аударса. «Бгінгі Семей уезіне арайтын Тобыты нанбай тсында араралы кірігіне арайтын. Приказ шыаннан бергі салт бойынша бл кірікті аа слтаны ыли тре тымынан болып келген. нанбай тсында аа слтан болан трелер Бкей нсілінен: сбек, Жамантай, Абылай нсілінен: Тобыты ішіндегі Шалымбай деген трелер болан.

нанбай Тобытыны бас кісісі болып рлеп келе жатанда аза ортасында тре мен араны жігі ашылып алан уаыт болады. рбір елді арадан шыан нанбай сияты басты жуандары: «Тре азаты рекесін тілейді, берекесін тілемейді» дей бастаан кездері болады» /7.104/.

Кп руды алы ортасынан шыан жуан аталары з ауданында треден салмасыз болмайды. Тре дегендерді ру басшыларыны олдауымен жуан шыып жргенін сезе бастайды. Оны стіне уелде хан мен трені станан патша кіметі, енді алы елді стау шін, ру басыларын ола стау керек деген саясата ауан кез болады. Осындай екі жаты себептермен р руды нанбай сияты жуандарына трені сз ылып, трені тртпектеу салт сияты болып тарай бастайды. Бл туралы кп руларды, кп басшыларды ынтымаы болуа да ммкін. Сонымен ел-елді ортасында: «аза рекелі болса обайды, тре берекелі болса обайды» деген треге арсы озалыс белгісі кп жайылады.

Осы кезде араралыны аа слтаны болып тран сбек тре мен брын аа слтан болан Жамантайды партиясы басталады. Ол кезде приказ сайлауына тас салуа жарайтын екі трлі сайлаушылар болан. Бірі — плен сомада алым тлейтін бай да, екіншісі — тре тымдары болатын. Трені 25 жаса жеткені тгелімен тас салу ыына ие. Сонымен Жамантай зі слтан бола алмайтынына кзі жеткен со зіне араан тастарды нанбайа салызып, сбек жеіліп, нанбай слтан болан.

нанбайды осы сайлаудан кейін анша уаыт аа слтан боланы белгісіз. алайда болса араралы кірігіне араан азаа арадан алашы рет слтан болан нанбай. Сондытан бл оиа нанбайды даын кпке жайып жіберуге себеп болан крінеді.

Брын хан-трені туы жыылып з орталарынан біреуді болуына кп тілеулес болып жрген ру жуандары, нанбайды болуын сбек Жамантайды партиясынан, орыс саясатынан дегісі келмей, азаты артытыынан, нанбай басыны асиетінен декіреп кеткен сияты.

Сол кездегі ел аузындаы аыза араанда: нанбай «арадан хан болан» деп аталады. Мны мысалын мына сияты берер сзден байауа болады. Сыбан Кеесбай деген кісі Жарымбай деген баласына лерде сиет айтанда: «Тремен ел болса, екінші ел арасында сз болса Сабырбайа аылдаспай іс ылма, басыа орыс орманнан лкен іс келсе, арадан хан туан нанбайа аылдаспай істеме» депті.

Одан со 1850 жылдарда скембай ліп, соан нанбай Ккшетауа барып ас бергенде Балта аын:

Аты шыан рімні апасындай,

Айтан сзі кілемні татасындай.

Кешегі тіп кеткен би секем,

Алтынын тастап кеткен ат басындай.

ш жзіді жиып ас берді,

Келістіріп сйкесін.

Арынны зін биледі,

Алшысы мен тйкесін.

Келсе-келде кез болды,

Кейи де беріп айтесі! — депті деген сз бар.

Бл келтірілген деректерден нанбайа атысты ызыты мліметтер, сол кезедегі оамды мір, ел билеу жйесі т.б. ызыты деректер бар екеніне кзіміз жетеді, мны брі де абайтануды бір белестері. «Абай мірбаяныны екінші нсасы» (1940) деп аталатын ебек «Абайды мірбаяны», «Абайды мірбаянына осымша материалдар», «Ккбай гімелері», «Траш гімесінен», «Абай жайында Мадияр, атпа, Архм т.б. айтан гімелері», «Мсылманл Жиреншинні гімесі», «Абайды ата-тегі туралы» дейтін бліктерден трады екен, рине мны бріне тоталып, талдау жасауды масат етпей-а, е алашы «Абайды мірбаянынан» ана аз-кем айтып тсек. «Абай осы кнгі Семей облысындаы Шыыс деген тауды жайлаан Тобыты руыны ішінде 1845 жылы туан. Абайды з кесі нанбай, оны кесі скембай, шінші атасы Ырызбай. Бларды барлыы да ру ішінде лкен стемдік жргізген адамдар.

скембай – Ырызбайды зге балаларыны ішінде е дмелісі болды. Сол кездегі Кегірбай маайындаы аайын-туысан, іні-баласыны брінен пысы, епті болыпты. скембай Кегірбай артайан кезде ата мінеді! /7.181/.

скембай зіні ел мегеру дісінде е алдымен Кегірбайды кпті мезі ылан параорлы мінезінен бойын ашадау стауа тырысан крінеді. Ру басылар ортасында саталып алан сзді брінде: «Ісі адал болса, скембайа бар, арам болса Ералыа бар» деген сз бар. Біра осындай болумен атар, скембай елді кшпен, зорлыпен ытырып аламын деп, аса мінезді кп олданан. Мысалы, бір уаыт ауылына жгініске келіп отыран Ммбетай деген кісіге ашуланып, мрнын кесіп алан сияты ісі жааы айтана длел.

скембай орта жаса келгенде баласы нанбай ер жетіп, ата мінген. нанбай 1804 жылы туан. нанбайды шешесі Зере, кісі ренжітпейтін жмса мінезді йел болан деседі.

1850 жылы 72 жасында скембай леді. Зере кйеуінен кейін кп жасаан. Ол бертін келіп: 90-а жетіп леді. Мны аын болатын немересі Абайды бала, бозбала кнінде ауылыны брі Зерені «крі же» дейді екен. Кріліктен лаы есітпейтін болды. Балаларына да оытып, шкірте береді. Сонда з олындаы немересі Абай крі жесіні лаына ле айтып келіп шкіреді екен.

Абай кесі нанбайды 41 жасында туан. Аынны з шешесі -лжан. Тегі нанбай кп атынды болан. лкен йелі ыздай алан — Кнке. Бдан туан баласы дайберді. Екінші йелі лжан — ол нанбайды інісі ттымхаметке айттырылан алыды екен. Інісі лген со келінін алан. Бдан туан балалары: Тірберді, Ыбырай (Абай), Ыса, Оспан. шінші йелі — Айыз. Одан Халиолла, Ысмал деген балалары болан. «Атадан алтау, анадан тртеу» дейтін Абай леіні мнісі осында. Тртінші йелі – Нраным. Бдан бала болмаан.

Абайды зі бл лімнен брын да ажып, талып, ендігі тіршілігін арты нрседей санай бастаан еді. з сынынша ажарсыз, маынасыз, ткен дурені жалызды дертімен лазытып, ждетіп, тоздыруа айналып еді. Соны барлыыны стіне Маауия лген со Абай бір алуан ауруа айналады. Тсек тартып жатпаса да, отырып ауырады. Ешкіммен сйлеспейді де, ешнрсемен зін жбайтпайды. Ауруын емшіге де крсетпейді де. Мны брін керексіз деп біледі. Сонымен Маауияны лімінен кейін 40 кн отырып, 23 маусымда 1904 жылы 60 жасында айтыс болады. Абайды сйегі Жидебайда Еркежан ыстауыны жанына ойылады.

Бл келтірілген дерек кздеріні брі де лы Абайды тануда, танытуда кп септігін тигізері сзсіз.

Абайтану ылымына ерекше лес осан алымдарды бірі де, бірегейі де академик Зки Ахметов. йгілі алым зерттеулеріні ішінде ерекше орын алатын ебегіні бірі «Абайды аынды лемі» /8/. Академик Ахметов зіні бл ебегінде лы Абайды аынды тласын, адамгершілік мраттарын бгінгі заман ым-тсініктері дегейінде жан-жаты, толы сипаттай отырып, оны шыармашылы мрасыны танымды, эстетикалы, кркемдік, таылымды мнін жйелі трде ашып крсетуді масат еткен алым зерттеулері те нды, трбиелік мні кшті, абайтануды биік бір белесі деп тануа болады. Кітапты адатуында автор былай деп бір тйеді.

«Абайды аынды лемі дегеніміз маыналы ауымы те ке ым. Абай поэзиясы — з заманындаы оамды мірді е ккейкесті, е крделі жне маызды мселесін озаан, толаан поэзия. Оны ледерінде, арасздерінде аза міріні кркемдеп бейнеленген телегей теіз шындыы бар. Абай шыармаларыны аза дебиеті мен мдениеті тарихында зінше блек, рісі аса биік, млде жаа ой-пікір, кркем сезім лемін ашаны даусыз. Абайды аынды лемі деп соны айтамыз» /8.3/.

Аын творчествосы жайлы тйінді пайымдаулар жасау, ой орыту оай емес. Жеке бір леді алып баяндау, талдау онан да иын. йткені ле деген басадай жай, жадаай сзбен айтып беруге кне оймайды. Шынайы шабыттан туан наыз поэзиялы туындыны маыналы сыйымдылыы, кркемдік сері де лшеусіз ой. р адамны з жан-дниесі нерлым бай болса, ленен алатын сері де сорлым мол болады.

Абайтану да аын сзін оудан, тоудан басталады. уананда немесе майанда оыса, адамны ішкі сезімімен жаласа кірген сз жрекке берік ялайды, айталап оыанда, еске тскенде, толытпай оймайды.

З.Ахметов зіні бл ебегінде, яни «Абайды аынды лемінде» кптеген мселелерді тереінен арастырады, атап крсеткенде «Абайтану белестері», «Аын тласы, адамгершілік масат-мраты», «леуметтік уендер», «ылым-білім, аыл-парасат жайлы ойлар», «Махаббат сарындары, слулы сымбаты», «Аынды нер мен н-кй туралы толаныстар», «Поэмаларды сыр-сыпаты», т.б. болып келеді. Енді осы ебектерді кейбіреулері біршама дегейде тоталып тсек. Е алдымен аын Абайды е лкен діреті оны з заманындаы леуметтік мселелерді дер кезінде кріп, танып-біліп, соны брін ле лгісінде суреттеп бере білуінде. Зки Ахметов осы жайттарды денін зіні «леуметтік уендер» дейтін тараушасында жан-жаты ашып крсетеді. алым былай дейді: «Аынды нерді зіне мірлік зор масат етіп, з ледерін ааз бетіне тсіруге Абай тек 80-жылдарды ортасында жмыла кіріседі. Бл Абайды айналасын болжап, леуметтік былыстарды тере баалап, кей ойлай алатын, кргені мен тйгені тжірибесі молайан, бден кемеліне келген шаы болатын. Аынны осы тста (1882-1886 жылдары) жазан ледері идеялы жне кркемдік асиеттері жаынан аса маыналы, жаа сапалы, жне за німді ізденістеріні орытындысы, нтижесі болып табылады. Бл жылдардаы шыармаларындаы тжырымдалан идеялар мен таырыптарды рісі негізінен аынны соы жиырма жылдаы мірін амтитын бкіл творчествосына зілмес арау болып, немі тередеп, дамып отырады» /8.46/.

Абайды орасан зор аынды уат-кші з шыармаларында аза міріні е маызды леуметтік мселелерін ктере білуінен, оамны алдыы атарлы кілдеріні ой-арманын, тбегейлі мддесін тере ып, сезіне білетіндігінен айрыша айын крінеді. Аынны «алы елім, азаым, айран жртым», «артайды, айы ойлады, йы сергек», «Сегіз ая», «ылым таппай матанба», «Болыс болдым, мінеки» секілді тадаулы кркемдік туындыларыны айсысын алса та олара идеялы арау болатын келелі мселелер — білімге, адал ебекке, ділеттілікке шаыру, надандыты, артта алу кесапатын айыптау, алауыды пен керіс-тартысты, кімет билігін теріс пайдалануды шкерелеу екені бірден байалады. Жне осы идеялар аын шыармалары таырыбыны е басты, крделі мселелеріне жаласып, солармен ттасып, халыты тадыры, бгінгісі мен кешегісі, поэзияны мірдегі алатын орны туралы ойларымен сабатас ріледі. йткені Абай поэзиясыны басты таырыптары, идеялы нысанасы лы аынны леуметтік прогресс шін, халыты нер-білімге жеткізу шін кресу масатынан туады. Халыты ауыр тадырын, мір-трмысын ерекше шеберлікпен, нанымды крсете отырып, Абай халыты оамды асыл мраттара жетуге ынталандырады.

Абайды адам мен оам жайындаы концепциясы — аза топыраындаы жаа концепция. Абай адамды белгілі оамды мірді жемісі, нтижесі ретінде арады, оны имыл-рекетін, психологиясын, моральды келбетін мірге, леуметтік трмыса байланысты кріп, баалап бейнеледі. Мысалы, Абай ледерінен неше трлі болыс-байларды леуметтік тла дрежесіне ктерілген, жинаталан бейнесін бкіл іші-сыртымен кз алдымыза келтіреміз. Соларды бірі — «з малын зінікі дей алмай, кндіз клкі, тнде йысы» бзылан бай. Бл — кдімгі бір жаынан билеуші чиновниктер, екінші жаынан, ел ішіндегі кім, трелер тарапынан екі жаты ыспаа шырап, есі шыып з малын зі билей алмай, лекке алып, жапа шегіп жрген бай. Немесе, Абайды болысын алайы. Бл да Абаймен замандас, 80-90 жылдарды болысы. Ол ата-бабасыны ел билеген феодал, шынжыр бала шбар тс емес, малын шашып, билікке олы жеткен, байлыынан грі улыына сенетін болыс. Оны ел билеу тсілі, адамдармен атынасы алдау-арбауа, лдіге келгенде шалайып, лсізге келгенде ырындауынан танылады. Абай мндай ел билеушілер лкен кркемдік шынды, идеялы тйін ретінде сынады. Абай адам бейнесін оамды орнына, мддесіне, сол мддеге жету жолындаы ішкі сезімі мен айла-тсіліне байланысты жасады. Ол з заманындаы сан трлі леуметтік топтарды барлыын да осы трыдан тере зерттеп кре де, бейнелей де білді. ожа, молда, ауылнай, жзбасы, ебексіз мал таппашы пасы, амалын тауып кн крмек епті, «бзылса елді арасы мал таппаймын демейтін» улар, улыты ат-шапаннан кем крмейтін даой, дараы той-думаншыл бозбала, ебексіз еріншектер т.б. аын шыармаларынан ке орын алып, здеріне ана тн типтік жадай, типтік мінезімен крінеді.

1886 жылы жазылан «артайды, айы ойлады, йы сергек» «артайды, айрат айтты, лайды арман», «Кілім алды достан да, дшпаннан да» ледерінде Абай замана жайын толап, р топтарды кілдері, р алуан адамдарды мінезі, іс-рекетіне кз жібереді. Осы шыармалардаы айрыша згешелік — айту тсіліндегі, стиліндегі арапайымдылы, плендей демі дерлік, шекейлі сздерді олдануа мтылмаушылы. Сонда осы ледерді артышылыы неде? Олар алдымен аын ойыны тередігімен, еркін тгіліп отыратын оралымдылыымен, оамды мір былыстарыны мнін ашып, алаламай аны, айын баалап, талдап беруімен тартымды. Жне бір назар саларлы жай — Абай «артайды, айы ойлады» деген сияты зіні амыан, ажыандай кіл кйін осы ледерді бастапы жолдарында ана айтады. Осылай барып, ішкі сырын атаратын рай крсетеді де, одан рі бірыай айналадаы мір, р трлі адамдарды іс-рекеттері, ылы-мінездері туралы айтуа ойысады.