Кне тркі ескерткіштері туралы азаша реферат 4 страница

лы Абай шыармашылыын, абайтану мселелерін жан-жаты сз еткенде назар аударатын мселелер бар, ол Абайды аын шкірттері, Абайды ортасы, аынды мектебі трізді былыстар. Мны брі абайтану мселесін тек тередете тсетіні сзсіз. Бл жайында академик Зки Ахметовті келесі бір пікірін келтіре кеткенді дрыс деп санады.

«Абайды лы ізашар аын деп араанда, оны шыармашылы дстрлерін дамытып жаластыран ізбасар аындар деп аза поэзиясыны бір туар аса крнекті айраткерлерінен Шкрім, Слтанмахмт, Мажан, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатовты алдымен айтамыз. рине, бл топа баса бірталай аындарды осуа болады. Тікелей шкірті болан балалары Аылбай, Маауия, немесе Абайды айналасында болан, жаын жрген сет, Ккбай аындар туралы брынды-соды айтылмай жрген жо. Бл — з алдына мселе. Ке маынасында Абай дстрлерін дамытан деп, мысалы, Скен мен Ілиясты да, ал жеке бір ырларынан келсе М.уезовті де, кейінгі ататы аындарды айсысын болса да алып арауа ммкін екені талассыз. Бізді сз етпегіміз — натылы мселе, аза дебиетіндегі Абай дстрлеріні лы аыннан кейінгі дуірде тікелей жаласты табуы, одан рі рістеп, дамуы. Абайды аынды дстрлерін тікелей жаластыран осы ірі тлалар туралы ана айтса та, лы аын мір срген XIX асыр мен оны нерпазды негесін ркендетіп, дамытан XX асырды бас кезіндегі дебиеттегі дстр мен жаашылды мселелерін талдап баяндауа толы ммкіндік туады. Абай дстрлері дегенде жеке таырып, сарындар, ле рнектері мен сз олданыстарындаы жаынды, састытар жайында айтумен шектелу азды етеді. Оларды да мні бар екенін жоа шыармай, керекті жерінде тиісті млшерде назар аудара отырып, алдымен тарихи-деби процесті ттастай алып арастыру, дебиет майданына Абайа ілесе шыан ізбасар аындарды шыармашылы тласын анытау жаынан, оларды р айсысы ай баытта ізденіс жасап, ай ырынан келіп дебиетке жаалы келді, зінше жол тапты деген трыдан сз озау тымдыра екені талас тудырмаса керек» /9.28/.

Осы жаынан келсек, Абайды з шыармашылы тласы жан-жаты екені бірден ойа оралады. Ондай рі ойшыл, рі сыршыл лирик, рі суреткер р ырлы дарын иесі болан кесек тлалы аын сирек кездесетіні даусыз. Жаа реалистік жазба дебиетті негізін салан, лтты сз неріміздегі жаа дстрді бастаушы болан аын тласы осындай жан-жаты болуы да тегін емес дейміз. Сонда оан ілесе шыан аса крнекті аындарды — Шкерім, Слтанмахмт, Мажан, А.Байтрсынов пен М.Дулатовты айсысы болсын алдындаы ізашар аынны дстрлерін з шыармашылы неріні згешелік сипатына сйкес зінше жаластыраны зады былыс болып шыады. Сонда біз Шкерімді Абайды оу-білім, ылымды, адал ебекті, талаптылыты, адамгершілікті уаыздау негесін флсапашыл ойшылдыын зінше рістеткен аын десек, Слтанмахмтты сіресе леуметтік мірді айшылытарын, з заманыны шындыын натылы трде, лкен сыншылдыпен ашып крсетуі жаынан Абай дстрлерін дамытуда зіндік ты, жаа ріс тапан дей аламыз. Ал Мажанды айтса, ол тедесі жо лирик аын ретінде Абайды з кіл кйін жне жалпы адамны жан дниесін, ішкі сезімін суреттеудегі дстрлерін зіні сыршылды шеберлігіне тірек етіп, зінше жаластыран деу орынды.

А.Байтрсынов Абайа оам міріні бірталай маызды мселелер жайлы толана айтуы жне мысалшылдыы жаынан, ал М.Дулатов сіресе сз нерін халыты санасын оятуды, оам кшін ала бастауды бірден бір кшті ралы деп санаан аартушылы негесі жаынан ндес екенін айтамыз. Жне Ахмет те, Міржаып та Абай бастаан аартушылы, демократиялы идеяларды жаа заманны тілек-талаптарымен тере штастыра аланыны мні зор дейміз. XX асырды бас кезіндегі аза дебиетіндегі аартушылы, демократиялы идеялар оам міріндегі ілгерішіл ізденістерге орай ке ріс аландытан Абай дстрін жаластырушылар тобы да молая тсті.

Абайды аын шкірттері жайында сз еткенде белгілі абайтанушы, лы Абай мрасыны шн мніндегі жанашыры, аморшысы, жинаушысы айым Мхамедханлыны ебектерін айтпай кетуге болмайды. Енді бл алымны «Абайды аын шкірттері» деп аталатын кітабынан ысаша ана кейбір пікірлерін келтіре кетсек. Аталан кітапты алы сзінде автор былай деп бастайды: «Абайды аын шкірттеріні» 1993 жылы басылан бірінші кітабына: Аылбай, Маауия, Трал, 1994 жылы басылан екінші кітабына Ккітай, Ккбай жне Уйіс аындар енген еді. Мына шінші кітабына: ріп, сет, Ма жне убкір аындар кіргізіліп отыр.

Осы шінші кітапа кіріп отыран Абайды аын шкірттері туралы М.уезов ысаша орытып айтан ой-пікірлеріні, брын жары крмеген олжазбалары, «Абайтануды жарияланбаан материалдар» атты кітапта («ылым» баспасы, 1988ж) жарияланды. ріп аын жайында Мхтар былай дейді: «Абай мектебіні кейіннен осылатын елеулі ірі талантты, лкен аынны бірі ріп…».

«Біз Абай мектебіні аындарын айтанда, сол Абай шкірті деген атаа лайыы бар таы бір топ аындар жайын зірше жазамыз жо. Бл атарда алдымен аталатын ріп аын жне сет сияты нші аындар атарынан шыан, халы аындарынан ралан бір топ дебиет, кркемнер айраткерлері бар екені даусыз» /10.7/.

Бл жнінде мысалы — ріпті Ккбайа саан жне одан грі де молыра, таланттыра шыармалар тудыран баалы ебектері бар екенін білеміз.

Бл аынны да сан ледерінде Абай аты аталып, лгі-неге осыдан тарап отыратыны, сіресе, ріп жазан ледерді кп мазмны — ылым туралы, ебек туралы, йел халі туралы жне сіресе, елді зорлаушы жуан содырлар туралы жазылан сыншыл, сатиралы шыармалардан ралады. Осындай мраларыны брінде де ріп Абайа аса жаын келіп, ой-сана жаынан да, шеберлік, стиль, лгі жаынан да лы аынны реалистік дстріне немі ны сйеп отыратындыын сездіреді», — дейді.

Сйтіп, Мхтар ріпті аынды нерін жоары баалай отырып, оны Абай дстрін берік станан, лы аынны наыз шкірті екендігін длелдеп береді.

сет жне Ма туралы пікірін де ашып айтады:

«Аынды ерекше лгілері Абаймен аса жаын тйісіп отыратын таы бір белгілі аын сет болатын. Оны да Абай атын айтан, зіне соны лгі етіп сйлеген сздері аз емес. Бл алуандас шыарманы біз нші аын Мадан да кездестіреміз», — дей келіп, осы аталан аындарды зерттеу мселесі туралы зіні ой-пікірін М.уезов былай орытындылайды: «зірше осы соы аталан: ріп, сет, Ма сияты аындарды Абайды дебиеттік айналасын зерттеп, шолуда оса тексеріп, тану керек деген пікірді тгел уаттаймыз. Болаша арнаулы ылыми зерттеулерде бл адамдар да Абаймен байланыстары жаынан толы тексерілуі керек деп білеміз», — деген.

М.уезовті: ріп, сет, Ма аындар туралы осы айтылан ой-пікірлерін, 1940-жылы, оны аузынан естіп, ынан болатынбыз. Жне Мхтарды мслихаты бойынша жоарыда аталан аындарды мір тарихы мен деби мраларын арнайы зерттеп, 1950 жылы аяталан, «Абайды дебиеттік мектебі» деп аталан ебегімізге кіргізгенбіз. Одан кейінгі жылдарда да Абайды аын шкірттері туралы зерттеу жмысы толастаан жо. Кейінгі жылдарда табылан шыармалары осылып, толытырылып отырды.

Абай саласыны иын да крделі бір арнасы ол — сз жо, Абай шыармаларындаы Шыысты айнар кздер.

Абай мрасыны шыыса атысы жайлы баспасзде алаш жарияланан пікірлер Ккітай Ысаов пен «Уаыт» газетіндегі (1908, №388) маала еді.

Осы трыда Абай шыармаларыны Шыыса атысы жайлы тбегейлі арастырып, ылыми дегейге ктерген М.уезовті р уаыт оралып соып, жаа таным, соны пікір сынып, мселені теренен зерделеп отыраны белгілі. Абайды Шыысына байланысты М.уезов пікірлері здіксіз, жанды ізденіспен толыып, байып, дамып отырды.

Абай мрасыны шыысты белгілері жайлы абайтану саласында М.уезов е алаш масатты трде мселені ойды.

Осы ретте XIX асыр дебиеті жайында оны ішінде Абай нанбаев шыармашылыына тередеп баран алым .Мдібай зерттеулерінен ысаша зінді келтіре кетсек.

«аза дебиеттану ылымыда болсын, абайтануда болсын за жылдар бойы Шыыс жне аза дебиеті мселесі елеулі зерттеулерге айналмай, айнала алмай келгендігі белгілі. Оны трлі себептері болды.

Абайды аынды леміне Шыысты деби мектебі тигізген сер, ыпал жнінде зерттеулер болды. Оларда белгілі бір дрежеде кптеген зекті мселелер амтылып, арастырылады. Кні бгінге шейін Абайды ле рнегіне, тіл кестесіне, дние танымына Шыыс дебиеті аншалыты сер етті деген мселе бір шама арастырылды» /11.193/.

Абайтанушы алым М.Мырзахметов зіні «М.уезов жне абайтану проблемалары» (1982) монографиясындаы «Абай» мрасыны Шыыса атысы М.уезов зерттеуінде» деген тарауда былай дейді: «М.уезовті Абай мрасыны Шыыса атысы жайлы зерттеулері, ондаы ылыми ойыны орлану, жетілу, жаа сапа тауып трбірлі пікірлерге бет алу жолына ой жіберсек, р кезеде р трлі таным трысынан айтылан ой толаныстарын да креміз».

Осы пікірді тек М.уезовке атысты емес, жалпы абайтанудаы Абайды Шыысыны зерттелу тарихына да атысты олдануа болар еді.

Абайды Шыысы туралы ой рісіні ттас шолып араанда, р кезеде, уаыт озан сайын бл мселені трлі ауымда ашылып, озалып отыранын креміз. Назар аударарлы бір мселе: не дегенде де азіргі аза дебиеттану ылымында Абай жне Шыыс дебиеті жайлы мол, ты таныммен нарлана тскен зерттеулерді арасы басым.

Соан арамастан, Абайды Шыысы теренен опарып зерттеуге лі де зру. Абай поэзиясындаы шыысты лгілерді ттастай, зіндік айырым-белгілерімен, атап айтанда Абайа араб поэзиясыны сері, парсы поэзиясы жне Абай леі, ортаасырлы, трік дебиетіні, жазба тілді Абай шыармашылыындаы кріністері, XIX асырдаы кітаби тілді, шаатай тіліні Абай шыармашылыындаы кріністері, мселелерінлі де арнайы зерттеулермен толытыру ажет. Абайды дін тануы, дниетанымы мселесі, натылы исламията атысы, соны ішінде сопылы поэзия мен оны Абай поэзиясына атысы жайлы натылы зерттеулер ажет. Абайды аынды айналасы, Абай аындыыны бастау блатары мселесінде сзсіз елеулі орны бар Шыыс дебиетіні Абай поэзиясымен сабатасты желілерін арнайы зерттеу – абайтану арналарын ылыми негіздеуді орнытыруда елеулі мселе.

Бл трыда тек бір ана М.уезовті Абайды Шыысы туралы айтандарыны зінен лі де толып жатан исындарды тауып, таратуа болар еді. рине, Абайды зінен з бетімізше іздеп табарымыз да аз болмаса керек.

аза дебиеттану ылымындаы абайтануды рісін кеейткен, зіндік лес осан тланы бірі, сзсіз Сбит Манов. Академик жазушы, аза дебиетіні тарихы жайында кптеген ебектер жазан алым Мановты абайтану саласында да аз ебек етпегенін келесі бір ебектерден байаймыз. С.Манов жазан «Халы мрасы» атты кітапты амтитын ауымы ке.

«Шежіре жне тарих жайында» деп басталатын бірінші блім, «Жазба дебиет белестері» деп аталатын бесінші бліммен аяталады. Ал енді осы бесінші блімде лы аын жайында «Абай (Ибраим) нанбаев (1845-1904)» деп аталатын клемді ебек берілген. Кез-келген мселені ке ауымда амтитын жазушы Абайды скен ортасын, шыан тегін амтып теді. Мысалы: «Абай – аза жазба дебиетіні негізін алаушы, оны алашы классигі, брыны араралы дуанына арасты Шыыс тауыны бауырында туан. Руы – Арын ішіндегі Тобыты. кесі нанбай скенбайлы сол маайдаы аза ауылдарыны ішіндегі байыны, биіні беделді адамыны бірі болады. Білетін адамдарды, сіресе он тоызыншы асырды алашы жартысында Батыс-Сібірге саяси ылмыспен жер ауып келіп, нанбаймен таныс-біліс болан поляк офицері А.Янушкевичті сипаттауына араанда, нанбай з заманыны аылды, білгір, креген, тапыр, шешен адамыны бірі болан. Сондытан да патша кіметі оны сол асырды орта тсындаы бір сайлауда араралы дуаныны аа слтандыына да бекіткен. Оан дейінгі жне сол тстаы аа слтандар «а сйек» аталатын хан тымынан ана ойылан. «ара сйек» дейтін азатардан бірінші рет аа слтан нанбай боландытан халы оны «арадан хан болан» деп дріптеген» /12.287/.

С.Манов Абай нанбаевты тек ана скен ортасы, шыан тегі жайында ана емес, оны аынды нері жайында да кеінен сз озайды. лы Абайды леуметтік мселелерді озайтын ойшыл ледеріні астарына тере іледі. Кейбір пікірлерін келтіре кетсек.

«Абай аза арасындаы берекесіздікті жне баса кемшіліктерді тп тамыры надандыында, оымаандыында деп тсінеді де, халыны «кіл кзін», яни сана сезімін жетілдіру шін аза жастарын оуа, білім алуа шаырады. Ол:

Мен жазбаймын леді ермек шін,

Жо-барды, ертегіні термек шін,

Ккірегі сезімді, ойы орамды,

Жаздым лгі жастара бермек шін, — деп бар мітін оуа талапты жастара жктейді. зі туралы айтанда:

Жасымда ылым бар деп ескермедім,

Пайдасын кре тра тексермедім.

Ер жеткен со тспеді уысыма,

олымды мезгілінен кеш сермедім, — дейді де, оыан з балалары жайында:

Баламды медресеге біл деп бердім,

ызмет ылсын, шен алсын деп бермедім, — деп, оыанда кім болу шін емес, алым болып дние тану шін оу керек екенін еске салады» /12.298/.

Молдадан ш-трт жыл оыан Абайды сабаа зеректігі байалан со, кесі Семей аласындаы мсылман имамы Ахмет Ризаны медресесіне апарып оуа орналастырады. Ол — «мткллимин» аталатын дін сабатарына тарих, поэзия, математика, философия, дниелік білім салаларына оса оытуды ажет тапан аымны кілі болады. Соны медресесінде трт жыл оыан Абай мсылманды шыыстаы араб, иран жне Орта Азия дебиеті классиктеріні шыармаларымен танысып, солара еліктеп ысаша ледер жаза бастайды.

Сонымен, С.Манов сынды йгілі жазушы да абайтану ылымына мол лес осты, ебек жазды. Абайтану ылымы жыл ткен сайын ркендеп, дамып келеді.

«лы аын мрасын тану, зерттеу саласында алда тран узипалар жнінде пікір озауды орынды креміз. Абайтану бойынша нарлы ебек еткен алымдар, аын, жазушы зерттеулерін ел біледі, сол шін біз оан ке тоталмаймыз. Дегенмен, соларды ішінен крнекті зерттеушілерді атаса, М.уезов, С.Манов, Х.Жмалиев, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, М.Сильченко, .Тжібаев, Т.лімлов, А.Нратов, .Жиреншин, З.Ахметов, Х.Сйінішлиев, М.Мырзахметов т.б. есімдерін айтар едік.

лы аын мірі мен шыармаларын ылымны бан дейінгі жетістіктеріне сйене отырып, тередеп тексеретін сала-сала таырыптар бар.

Ол таырыптардан біраншасын лы жазушы, лкен алым М.уезов зіні ебектерінде ертелі-кешті айтып, ескертіп отыран, негізгі ойлар мен желілерді тізіп крсеткен.

«Дана аынны з халынан жне жалпы адам баласыны нер-ой байлыынан алан ш лкен салалы тп-тркіні барын байаймыз. Мны біріншісі – аза халыны есте жо ескі заманнан жиып, сіріп келген з даналыы, халыты ауызша дебиет оры. Екінші бір ол артан азынасы -араб, парсы, трік тіліндегі шыысты кркем классик поэзиясы. шінші, лкен нер, мол азы алан зор саласы — орыс халыны мдениеті жне сол арылы Еуропа мдениеті. Осы соы ріске лаш созан Абай з заманы шін рі жаа тарих, жаа дуірді басы, рі ке майдан келешек еді» /13.173/.

 

 

амар Cлу

XX . басындагы азаты іріп-шіріген билеуші табыны скен, трбие алан ортасы, ескілікке арсы н ктерген "амар слу" шыармасы, жастарды аса иял, зор талапа бастайтын лирикасы - оны аза дебиетіндегі демократтык дебиетті ірі кілі етті.
«амар Слу » романындаы амарды бейнесін автор:

Жіішке сыма тартан ні андай,

Балауыз балбыраан тні андай.

Аыл, ой, мінез, крік тгел келіп,

Толысып толып тран сні андай? –

деп аын амарды «Ойы кркіне сай» аза ызын бейнелейді. Ал амарды бет-ажар слулыын бейнелегенде:

Еріткен іші-баурыды кзі андай,

Бал таман майда блбл сзі андай. Жп-жмса, бып-биязы ішке кіріп, Жайтадап жан кйдірген кезі андай! Клгенде кзіді алып кірсіз тісі, айнамас оны кріп кімні іші? Алмас ылыш жзіндей аударылан, Сйгізіп клекесін рбір ісі. Нрлы жз жан-жаына суле шашып, Бойыны мінсіздігі оны асып. згеден сып-сыпайы м сйкімді, Е арты жрсе-даы ая басып.

Осылайша автор аза ызына тн барлы асиеттерді жырлайды. амарды бойына барлы аза ыздарыны трлі асиеттерін біріктіреді. амарды бейнесін ашанда жоарыдаы асты сызылан крделі эпиеттерді олданан.

амар мен Ахмет

Ахметті амара бірінші жазан хатында:

...Амалсыз арды тйіп алам алдым,

Кеткен со ашы оты бойымды алып...

...Шыаршы жректегі шын сырыды, Жаутадап екі кзді млдіретпей. деген ле жолдарында С.Торайыров Ахметті жан-кйін сипаттаанда ашы оты; шын сыр; жаутадаан кз сияты эпитеттер олданан.

Талпынып, ол сермедім шан са, Болса да жетер ме деп олым ыса Негізінен «амар слу» романынды аза салт-дстрлері сына алынан. Е крнекті крсетілген мселесі аза ыздарыны алыма сатылуы, ыз-йел баласыны мірде алатын орны болып табылады. Ал жоарыдаы келтірілген шумата кедей Ахметті байды ызы амара «олы ыса болса да, шан са ол сермеуі» деп мселені тп-тркіні дп басан. шан с, ыса ол эпитеттеттерін олдана отырып сол кездердегі леуметтік –тесіздік мселесіні озаланын байаймыз.

амарды Ахметті хатына жазан жауап хаты:

арасам, сйгендіктен арамаймын,

Сйсем де, сол сзіне жарамаймын. Арыстан айа шауып мертігіпті, Секірме, олы жетпес кктегі аймын. Сен шыда, кйіп трсы, бір-а ота, Болса да андай ызу жалын шота. Аузы айтып, ар жаы біліп тр ой Екі отты арасында трам жо па?! Деп амар Ахметке атал да, ойлы хат жібереді. Мндай хатты жолдауыны себебі «Аш бала мен то бала ойнамайды» дегендей. Жне Ахметті кедей отбасынан шыаны ескерсек онда амарды данышпандыына сйсінуге болады. Бны ле жолыны бірінші шумаынан байауа болады.Ол зіні махаббатын болашата Ахметті амандыына ияды десе де болады. Бл хатты алан Ахметті толанып амара жазан екінші хаты:

Ол рас менен грі малы туір... Не шара, айтан сзім ем болмаса, Сар мен ссыр йрек те болмаса Сен шін мнша апа болмас та едім: Алды-артым брі ыса кем болмаса.

з жадайын осылай баалайды, біра зіні шы махаббатынан ол збейді. Екеу арасындаы сезімдерін ашан а хаттар осылай тіп жатады. Біра «Жазмыштан озмыш жо» дейді ой аза , бірін-бірі сйген жандарды тадырына бірге болу жазбаан. Жол айрыта екі жаа айырыланмен махаббатары еш шпейді. амара жора Нрым деген бір шал кз салып, оны:

Ататай, болдым ашы мрыныа, Кк бурыл иектегі рымыа. Кірпідей ая-олы жиырылан, осылар кн болар ма тлыбыма? амар сарказммен осылай суреттейді. Бны сатиралы трдегі мысыл да секілді.Біра бл мірді айда апарарын білмейсін ой. Солай да амарды он бепс жасында жора Нрыма трмыса шыарады.Кейін амар атты ауыруа шалдыып, кннен-кнге халі нашарлайды. Жора Нрым зіні надандыынан ртрлі сзі майлы басылара сеніп, амарды жадайын одан бетер ауырлатады. амарды алан соы кндерінде Ахмет амара келеді. Сонда амарды айтаны: