Кне тркі ескерткіштері туралы азаша реферат 6 страница
Он бес жасында здік оыан уанды Алматыа келіп, азаты мемлекеттік университетіні филологияфакультетіне оуа тседі. Сол 1940 жылы бірінші курсты студенті уанды Шаытбаевты тыш кітабы шыады. Ол кітап стазы Мулен Балааевпен (кейіннен профессор, А корреспондент-мшесі) бірге жазылан аза тіліні оулыы болан. Алашы аламаысын 16-даы уанды итжеккенде жрген кесіне жасырын (азыа тыып) жібереді. 1942 жылы 2-ші курсты студенті уанды азаты мемлекеттік баспасына жмыса алынады (ол кезде азастандаы жалыз баспасы). Тыш ледерін жаза бастаан болаша аын Мхтар уезов, Бейсембай Кенжебаев, бу Срсенбаев секілді тлалармен танысады. 1942 жылы уанды "аза жрегі" атты (кейіннен "Ар") бірінші ле жинаын баспаа тапсырады. Сол жылы редактор уандыа бастыы Бейсембай аасы Мхтар уезовты "Абай" романыны олжазбасын редакциялауа жасырын береді. Партия орталы комитетіні адамдары кітапты шыуына арсы боласын, Кенжебаев пен Шаытбаев "Абайды" ешкімге білдірмей жарыа шыарады, жне 1942 жылды 26 шілдесінде "Соц. азастан" газетінде бірігіп рецензия жазады. Одан кейін Бейсембай Кенжебаев бас редакторлы ызметінен "з еркімен" кетуге мжбр болады, ал 3-ші курсты здік студенті уанды, Нрпейіс Байанинге атысты партия ауылысы шыаннан кейін, Атбеге, Байанинні деби хатшысы ретінде, кетеді. "Ар" баспадан шыалмай алады. Жне ткппар жас аын (итжеккенде жрген "халы жауыны" баласы!) сол тыш жинаына "Мен — аза!" деген леін кіргізеді.
Сталинні кезінде олай жазу — ерлік болды. "Ар" леінде Шаытбаев:
"Тірім — ар, соан ана баынам,
Жалбарынам, жалыз соан жалынам.
Патша тжі жолда жатса, айырылмай,
Теуіп тіп, алдыа кеп табынам", — деп, жазады.
"Астанадан уындалан талантты жас аын шін партияны белсенділерімен креске аза тарландарыны "ауыр артиллериясы" кірісті" [4]. 1943-ші жылы Мхтар уезов Атбеде жрген уандыты баспада жатан "аза жрегі" ("Ар") кітабына алысзін жазады. аныш Стбаев уандыты 3-ші курстан жаа ана рылан аза ылым академиясыны аспирантураа экстернат етіп бірден кшіру туралы шешім шыарады, шешімге соыс кезінде Алматыда тран белгілі алым С.И. Малов ол ояды.
1945 жыла дейін . Шаытбаев Атбе педагогикалы институтында кафедра мегерушісі болып істейді. уанды Шаытбаевты "Ар" атты тыш ледер жинаы М.уезовты алы сзімен 1945 жылы жары крді. Келесі кітабы "Ау ні" 23 жылдан кейін ана жары крді (1968).[5]
Облысты "Актюбинская правда" газетінде тілші, деби ызметкер, блім мегерушісі, 1955—73 жылдары "аза дебиеті" газетінде, "Жлдыз" журналында жауапты ызметтер атарды. азастан Жазушылар одаыны секретары, "азафильм" киностудиясы сценарий-репертуар коллегиясыны бас редакторы, "Мдениет жне трмыс" журналыны жауапты хатшысы, аза радиосыны деби хабар бліміні бас редакторы болды. 1974 жылдан азастан Жазушылар одаыны консультанты. уанды Шаытбаевты "Ар ма, республикам" (1974), "Лирика" (тадамалылар, 1976), кітаптарын шыарды. 1980—1987 жылдар аралыында "Жыр жааны", "Глтолын", "Саршатамыз", "Жыл сы" атты лирикалы шыармалары жары крді. Ол .Байсейітовпен бірігіп "Беу, ыздар-ай" (1960), "Ой, жігіттер-ай" (1967), "тыраннан тылан" (1976) пьесаларын, "Алтын таулар" (1960, музыкасы .ожамьяров пен Н.Тілендиевтікі), "Айслу" (1963, музыкасы С. Мхамеджановтікі) операларыны либреттосын жазды. уанды Шаытбаевты кптеген ледеріне н шыарылан. Ол А.С.Пушкинні "Евгений Онегин" романын, М. Ю. Лермонтов, Р. Бернс лирикаларын, Омар айямны рубаяттарын, М.Горькийді "ыз бен ажал" поэмасын т.б. аза тіліне аударды.
азастан Республикасыны Халы жазушысы уанды Тлегенлы Шаытбаев — зиялы, таламшыл, талапшыл, зергер лирик аын еді.[6]
«таду білік» (тты білік) — Жсіп Баласани (Баласан) шыаран дидактикалы поэма.
Бл кне тркі тілінде жазылан, тркі тектес халытарды орта азынасы.
Кптеген зерттеушілер бл поэманы саясат, мемлекет басару, скери іс жніндегі философиялы трактат деп жр. Шындыында да, бл жала деби дние емес. Бл бтін бір тарихи кезені мінез лын бойына сіірген, оамды саяси, леуметтік бітімі аны, моральды этикалы, рухани азынамызды негізі, арау боларлы дние. Ондаы бгінгі тілімізге, ой толамымыза тркіндес, етене жаын орамдарды кргенде, аза дебиетіні солармен тікелей сабатаса жаласан дидактикалы поэзия мен шешендік сздерді, билерді ораытып, ой тастайтын ке тынысты толамдарыны дстрлі бірлігі «мен мндалап» трады. Жсіп Баласанны мемлекетті басару аидалары мен принциптерін, елге билік жргізуді ережелері мен тртібін, оам мшелеріні мінез-лы жне деп-рып нормаларын жыр еткен этикалы-дидактикалы мазмндаы кркем туындысы.
Жсіп Баласани «тты білікті» 1069—1070 жж. Баласан аласында бастап, он сегіз айды ішінде ашар аласында аятаан. оамды леуметтік мні тере, халыты моральды этикалы бадарламасы іспеттес бл ебегін арахан мемлекетіні сол кездегі билеушісі Табаш Арслан хан Боратегінге тарту еткен.[1]
таду Біліг [2]– Жсіп Баласаниды ебегі. Тркия алымдары 1942–43 ж. «таду Білігті» ш нсасын да Стамблдан ш томды кітап етіп шыарды. Дастандызерттеу ісіне, сіресе, тркі алымдары Р.Р.Арат, М.Ф.Кепрюлд жне А.Дильгар, т.б. кп ебек сіірді. «таду Біліг» дастаны орта -ларда бкіл тркі леміне тсінікті болан арахан улеті мемлекеті тріктеріні тілінде жазылан.
Aудармашылар
Оны .Каримов збек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев аза тіліне (1986), бір топ аудармашылар йыр тіліне (Пекин, 1984) тржіма жасады. арахан улеті билік жргізген дуірде лан-айыр лкені алып жатан осы мемлекетті басару тртібін белгілейтін ережелер, сондай-а оам мшелеріні ытары мен міндеттерін айындайтын тиісті задар жо еді.
Дастан
Міне, елдегі осы олылыты орнын толтыру масатымен Баласан зіні «таду Біліг» дастанын жазды. Демек, дастан белгілі бір маынада елдегі Ата За (Конституция) ызметін атаран. Баласан дастанда патшалар мен узірлерді, хан сарайы ызметкерлері мен елшілерді, скербасылар мен нкерлерді, туіптер мен аспаздарды, диандар мен малшыларды, т.б. оам мшелеріні мінез-лы, білім дрежесі, аыл-парасаты, ытары мен міндеттері андай болу керектігін жеке-жеке баяндап шыады. Дастанда елдегі барлы лауазым, ксіп иелеріне ойылатын моральды-этик. талаптар сипатталып крсетілген.
Дастанны идеясы
Дастанны басты идеясы трт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дрыс басару шін ара ылды а жаратындай діл заны болуы. Автор ділдікті символды бейнесі ретінде Кнтуды патшаны крсетеді. Екіншісі, ба-дулет, яни елге т онсын деген тілек. Ба-дулет мселесі патшаны узірі Айтолды бейнесі арылы жыра осылан. шіншісі, аыл-парасат. Аыл-парасатты оамды-леум. рлі узірді баласы длміш бейнесінде жырланады. Тртіншісі, анаат-ынсап мселесі. Бл мселе дастанда узірді туысы, друіш Ордгрміш бейнесі арылы гіме болады. Баласанны «таду Білігінде» мір мні пайымдалып, жалпыадамзатты рухани байлытар – мрат, дін, этика, нер жне даналыты мні сараланан.
Мажан Жмабай (білмажан) Бекенлы (25 маусым 1893, Солтстік азастан облысы, азіргі Мажан Жмабаев ауданы, Сасыкл жаасы – 19 наурыз 1938, Алматы) – Алаш озалысыны айраткері, аын, аза дебиетіні жарын жлдызы кілі.
мірбаяны
Атасы – Жмабай ажы. кесі Бекен саудамен айналысан дулетті адам болан. Анасыны есімі – Глсім. Мажан ауыл молдасынан сауатын ашып, 1905 – 1910 жылдары ызылжардаы (Петропавл) №1 мешіт жанында белгілі татар зиялысы, мсылман халытарыны азаттыы жолында крескен М.Бегишевті йымдастыруымен ашылан медреседе оыды. Медреседе Бегишевтен Шыыс халытарыны тарихынан дріс алды, аза, татар дебиеттерін,Фирдоуси, Сади, Хафиз, Омар айям, Низами, Науаи секілді шыыс аындарыны дастандарын оып йренді.
Баспадан 1909 жылы шыан Абай ледерін оып, “Ататы аын, сзі алтын хакім Абайа” деген ле жазды. 1910 – 1913 жылдары Уфа аласындаы “алия”медресесінде білім алды. Онда татар жазушысы .Ибрагимовтен дріс алып, белгілі айраткер С.Жантринмен тыыз арым-атынас орнатады, болаша крнекті жазушы Б.Майлинмен танысады.
Ибрагимовті кмегімен 1912 жылы азан аласындаы Крімовтер баспасында “Шолпан” атты тыш ледер жинаы басылып шыады. “Сада” журналын шыаруа атысады, оан зіні ледерін жариялайды. 1913 – 1916 жылдары Омбы малімдер семинариясында оыды.
“Бірлік” йымы жмысына белсене араласып, “Балапан” олжазба журналын шыаруа атысады. .Бкейхан, А.Байтрсынлы, М.Дулатлы секілді алаш айраткерлерімен байланыс орнатып, аза газетіне з ледерін жариялайды.
1917 жылы Апан ткерісінен кейін алыптасан саяси жадайа сай оамды мірге белсене араласып, Амола облысты аза съезін ткізуді йымдастырушыларды атарында болды. Осы жылы суірде Амола облысы аза комитеті рамына сайланды. Мскеу аласында ткен Бкілресейлік мсылман съезіне атысты. Бірінші жалпыаза съезіні шешімі бойынша Бкілресейлік рылтай жиналысына депутаттыа кандидат ретінде сынылды.
“Алаш” партиясыны Амола облысыны комитетіні мшесі болды. “ш жз” партиясы кілдеріні жалан айыптауымен бір айа жуы абатыа отырып шыты. Екінші жалпыаза съезіне делегат ретінде атысып, онда оу мселесі бойынша рылан комиссияа траалы етті.
1918 – 1919 жылдары Петропавл уездік земство басармасында ызмет етті. 1919 – 1923 жылдары Амола губерниялы “Бостанды туы” газетінде, “Шолпан”, “Сана”журналдарында, “Ажол” газетінде ызмет істеп жріп, халы аарту жмысына белсене араласады. Сол кезеде алы ауыма таныс поэмасы “Батыр Баянды” жазып, жарыа шыарады.
1923 – 1927 жылдары Мскеуде Жоары дебиет-кркемнер институтында оиды. Онда орыс дебиетін, Батыс Еуропа дебиетін тере зерттеп, орыс мдениет айраткерлерімен жете танысып, кпшілігімен досты арым-атынаста болады. Мскеуде оып жргенде оны шыармалары орынсыз сына шырады.
1924 жылы 24 арашада Мскеу аласындаы Шыыс ебекшілері коммунистік университетінде аза жастарыны жерлестік йымында жиналыс тіп, олар Жмабайлыны 1922 жылы азанда, 1923 жылы Ташкентте басылып шыан жыр жинатарын талыа салды.
Онда аын шыармаларын теріске шыаратын аулы абылданды. Бл аулы “Ебекші аза” газетіні 1925 жылы 14 апандаы санында басылды. Орынсыз сыннан кілі жабыан аын “Слем хат” деген ле жазды.
Ол “Тілші” газетінде жарияланды. “Ебекші аза” газетіні 1924 жылы 19 желтосанындаы санында С.Мановты “Слем хат жазан азамат Мажан Жмабайлына” деген ескертпемен “Слемге слем” деген жауап леі басылды.
Жаа рылыса, жаа трмыса атысты натылы ле жазбаса да, “уралап айайламады” деген кінмен, тап кресіне белсене араласып, кедей сзін сйлемеді деген айыппен Жмабайлы ата сына алынды. Жмабайлы 1927 – 1929 жылы Бурабайда, одан со ызылжарда оытушылы ызметтер атарады.
1929 жылы Жмабайлы “Ала” атты жасырын йым раны шін деген айыптаулармен Мскеудегі Бутырка трмесіне амалып, 10 жыл айдауа кесіледі. 1936 жылыМ.Горький мен Е.Пешкованы араласуымен бостанды алып, азастана айтады.
Петропавл аласыннда мектепте орыс тілі мен дебиетінен саба беретін малім болып жмыс істейді. Кп замай алалы оу ісіні мегерушісі оны саяси себептерге байланысты деген айыппен малімдік ызметтен босатады. 1937 жылы наурызда Жмабайлы Алматыа келеді. Аударма ісімен айналысады. 1938 жылы айтадан амауа алынып, ату жазасына кесілді.
Мажан шыармашылыы
Аын тыш леінен бастап леуметтік таырыпа ден ойып, аартушылы, лт-азатты, демократияшыл баытты станды. Абай поэзиясыны шпес маызын бірден танып, оны “хакім” деп атады, лы аынны “мы жыл жтса дмі кетпес” сзін жаа жадайда ілгері дамытты, Батыс пен Шыысты рухани азынасын сабатастыру негізінде аза поэзиясын таырып, тр мен мазмн жаынан байытты. Жмабайлы ел ішіндегі леуметтік мселелерді ктерді (“Шын сорлы”), халын нер-білімге шаырды (“Лззат айда?”, “Жазы та”, “нер-білім айтсе табылар”, “Балалы ша”, “азаым”, “араым”, “Осы кнгі кй”, “Мен сорлы”).
Біратар ледерін махаббат таырыбына арнады (“Жас келін, “Зарлы слу”, “Сйгеніме”, “Алданан слу”). з поэзиясыны алашы адамдарынан бастап аты демі біткенге дейін Жмабайлы лт азатты таырыбын збей толанды, оны з поэзиясыны зегі етті. Бкіл халыты тап, топа жіктемей, аза елін лемдік мдени жетістіктерге ол жеткізуге андай кш кедергі деген сауал ойып, оан басты кедергі – отаршылды деген шешімге келді.
Бастапы кезде бл таырып туан жерді табиатын тамашалаудан барып айран жерді ендігі кні не болады деген уайым-айыа ласады, аыры келіп кіндік аны таман нулы, сулы лкені жаулап жатан ара шекпенді отаршылдыа арсы наразылы оты болып ттанды (“Туан жерім – Сасыкл”). Аын халымен бірге кйзелді, осыдан келіп романтикалы уенге бленген жоры идеясы туды (“Жарыма”, “Есімде... тек та атсын”, “Жаралы жан”, “Мен жастара сенемін”, т.б.).
Жмабайлы шыармаларындаы романтикалы сарын, сіресе, оны символистік арнада жазан ледерінен айын крінеді. Аын символизмі болаша пердесін ашатын жаа мифология туызды, келешек суретін салу саясатшыларды емес, аындарды олында деген сенімге айналды (“От”, “Пайамбар”, “Кншыыс”, “Жаралы жан”, “Айа”, т.б.). Аын дыбыс-буынны соны ндестіктерін тауып, аза жырын байыта тсті (“Шолпы”). Жмабайлы поэзиясындаы нарлы арнаны бірі – тркі таырыбы. Тркі халытарыны бірлігі таырыбы Жмабайлы поэзиясыны уелден алыптасан алтын арауы іспетті.
Аын дниетанымына ызылжардаы Бегішев медресесінде оуы кп ыпал етті. Ол жас рен жрегіне трікке деген бауырмалды сезім туызды. “Шолпан”жинаындаы “Орал тауы” леінде:
| “ | “осылып батыр трік балалары, Таптатпа, жолын кесіп тізгінге орал” | ” |
, – деп жазды. Ерекше атап тетін бір жйт – Жмабайлыны трік халыны шет ел басыншыларына арсы азатты озалысына н осуы. Мнда реалистік, романтикалы сарындар бір-бірімен астасып, бірге ріліп отырады.
Трік таырыбы аза халыны лт-азатты таырыбына ласып, отаршылдыа арсы креске алып келді (“Орал тауы”, “Алыстаы бауырыма”, “Жер жзінде”, “аза тілі”, “Тез барам!”, “Тркістан”, “Орал”). Сондай-а, Жмабайлы “Пайамбар” леінде “н – трікті ары атасы” десе, “Тркістан” атты леінде “Тркістан – ер трікті бесігі ой” деп аса рухпен жырлады.
трікшілдік сезімі 1919 – 1923 жылы Мстафа Кемал Ататрік бастаан трік халыны азатты соысына арналан “Алыстаы бауырыма” атты леінде айрыша байалады. Оны бл леін Мстафа Шоай “Яш Тркістан” журналында (1930, №1) жариялай отырып, оны трікшілдік кресі шін е ымбатты жне е пайдалы ле деп баалады.
Мажантану ылымы
Жмабайлы – философ аын. Аынны философиялы кзарасы з ледерінде жасылы пен жаманды, ділдік пен ділетсіздік трізді арама-айшылыты философиялы ымдарды шебер шендестіре білуінен байалады. Ол дниені бірттас былыс ретінде алып, адамды сол лы табиат, жаратылысты бір туындысы, блшегі ретінде суреттейді. Табиатсыз, жаратылыссыз адам жо. Ал табиат адамсыз да кн кре береді. Біра сана оан баынбайды, дене баынса да сезім баынбайды. Сондытан ол блынады, серпінеді, стем болысы келеді (“От”).
былысты мнін ке клемде, жалпыа бірдей алыпта тани білуде аын, е алдымен, нені болса да мн-мазмнына іледі, рдайым жалпы адамзата тн уенге бой рады, табиатты з заына ана баынатын былыстарды ішкі пия астарын ынысы келеді. Жмабайлыны ойынша аын деген болжап білмес жола сапар шеккен пір, кейде жын, кейде бала, сол сапарда ол иындыты айыспай ктеретін, не дниені трк етіп, брінен безінетін жан (“иял лы мен бір аын”). Аын“орыт” поэмасында философиядаы мгілік таырып – мір мен лім мселесін орыт пен ажалды адысуы трінде суреттейді. Ажал – ха, сондытан да мір жібіні тйінінде лімді болмай оймайтын мір аиаты ретінде абылдау ажет деп санайды ол.
Мажан поэзиясы
Жмабайлы аза лирикасыны сыршылдыын тередетті, адамны нзік сезімдеріне тіл бітіре білді. Бл асиет оны, сіресе, махаббат лирикасына тн (“Сй, жан сулем”, т.б.). Жмабайлы – лемдік поэзияда экологиялы таырыпты алаш жырлаушыларды бірі (“Айда атыды, Срсембай”, “Шойын жол”). Ол техикалы прогреске арсы болан жо, оны лтты-мдени, рухани дстрлерді бзуына арсы еді. Техника жетістіктерін ызыа жырлай отырып, туан жерді сем табиатынан айырылып алмауа ндеді.
Мажан поэмалары
Жмабайлы аза поэмасыны баяндау стилін, шешендік мнерін згерту ажет екендігін алаш айтандарды бірі болды. аза поэмасын суреткерлік арнаа брды. Адам жаныны, психология леміні пия сырларын, иірімдерін, даму диалектикасын шеберлікпен кестелеп рнектей білді. Жмабайлы поэмаларына лирикалытередік пен эпикалы ке лаштылы бірдей тн.
Жеке адам мен лт тадырын драм. сюжетте йлестіріп, кркемдік зор уатпен жырлай білді (“Батыр Баян”, “Ожетпесті иясында”, “ойлыбайды обызы”, “тірік ертегі”, “Шын ертегі”).
Аын шыармашылыыны лкен бір арнасы – халыа білім беру, педагогика саласы. Мектеп оушыларына, малімдерге арнап “Педагогика” (1922, 1923), “Бастауыш мектепте ана тілін оыту жні” (1925) ебектерін жариялады. Аан сері, Базар жырау, бубкір Диваев туралы зерттеу ебектер жазып, ауыз дебиеті лгілерін жинауа жрдемдесті.